ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، لوندونداعى بيزنەس اكادەمياسىنىڭ تۇلەگى، ماركەتينگ-قارجى سالاسىنىڭ بىلگىرى، Almaty Management University-ءدىڭ پروفەسسورى ەرلان يبراگيم وتاندىق قارجى سەكتورىنىڭ الەمدىك قارجى سەكتورىمەن ينتەگراتسيالانۋى، ونىڭ كەرى اسەرى جانە ءبىزدىڭ ءبىر كەزدەرى پايدالانا الماعان مۇمكىندىكتەرىمىز جايلى ءسوز قوزعادى.
– ەل ىشىندە: «دەۆالۆاتسياعا شالا ساۋاتتى ەكونوميستەر كىنالى. ولاردىڭ باسىم بولىگى سالاعا ماماندانباعان. شالا-شارپى ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدەگى بىلىممەن كەز كەلگەن ورتادا مالىمدەمە جاسايتىنداردىڭ كەسىرى كوپشىلىككە ءتيىپ جاتىر» دەگەن پىكىر بار. ءسىز نە دەيسىز؟
– مەن بۇل پىكىرگە قوسىلمايمىن. ءبىزدىڭ ەلدەگى ەكونوميكالىق-ساراپتامالىق ينستيتۋتتاردىڭ بارلىعىن كۆازيسەكتور دەۋگە بولادى. ياعني ولار بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنا كۇن كورىپ وتىر. ەگەر ۇلتتىق بانك نەمەسە ۇكىمەت ەلدەگى دەۆالۆاتسيا مەن ينفلياتسياعا ەكونوميستەر كىنالى دەسە، وندا باق وكىلدەرى مەن قوعام مۇشەلەرىن شىنايى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتسىن.
ىشكى نارىققا پافوسپەن سويلەيتىن قۋىرشاق ينستيتۋتتاردىڭ پىكىرى قاجەت ەمەس. ويتكەنى ولاردىڭ بولجامى دامۋعا اسەر ەتپەيدى. تەك ماسايىپ، بوساڭسىپ، كەرى كەتۋگە عانا جول اشادى. دامۋ داڭعىلىندا ساۋاتتى بولجام عانا باعدارشام بولا الادى. ساراپتامالىق ينستيتۋتتار وزدەرىنىڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى ۇلتتىق بانككە نەمەسە ۇكىمەتكە قاۋىپتىڭ قايدان كەلەتىنىن جانە ونىڭ ىقپالىن قالاي السىرەتۋگە بولاتىنىن الدىن الا ەسكەرتىپ، وي سالىپ وتىرۋى ءتيىس. ال بىزدە بۇلاي ەمەس.
– ەلىمىزدە ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق بلوگىنا وي سالا الاتىن تاۋەلسىز ساراپشىلار توبى قالىپتاستى ما؟ –
مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن. شىنىمدى ايتسام، قازىرگى تاڭدا قوعام مۇشەلەرىمەن بايلانىسقا كوپ شىعىپ جۇرگەن جوقپىن. ءوزىڭىز سياقتى جۋرناليستەر ىزدەپ كەلسە جاۋاپ بەرەمىن، كەلمەسە وكپەلەمەيمىن. ۋاقىتىمنىڭ باسىم بولىگىن ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋعا ارنايمىن. كىشىگىرىم كاسىبىم بار، سونىڭ شارۋالارىمەن اينالىسامىن. ماعان كوپ نارسەنىڭ قاجەتى جوق. 2014 جىلى مەن ءبىر اقپاراتتىق اگەنتتىكتىڭ تاپسىرىسىمەن تەڭگە ديناميكاسى تۋرالى كەستە دايىنداپ، «كەلەسى جىلى دەۆالۆاتسيا بولۋى مۇمكىن» دەپ پىكىر ءبىلدىردىم. ەرتەسىنە سول كەزدەگى ەكونوميكا ءمينيسترى مەنىڭ ساراپتاماما سىلتەمە جاساپ: «كەيبىرەۋلەر ەرتەڭ دەۆالۆاتسيا بولادى دەگەن داقپىرت تاراتىپ ءجۇر» دەدى. راس، دەۆالۆاتسيا مينيستر ماعان سىلتەمە جاساپ ايتقانداي «ەرتەڭ» بولعان جوق. ارادا ءبىر جىل وتكەندە، 2015 جىلى بولدى. مەنىڭشە، ءدال قازىر ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەتتە تەڭگەنىڭ تاعدىرىنا نەمەسە ينفلياتسياعا قاتىستى ۇزاقمەرزىمدى باعدارلاما جوق. ولار تەك ينفلياتسيانى قولدان تەجەۋ نەمەسە تەڭگەگە جاساندى دەم بەرۋ ارقىلى ونىڭ باعامىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن سۇيكىمدى كورسەتكىشتە ۇستاپ تۇرۋدى عانا جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
–تەڭگەنىڭ قازىرگى، بولاشاقتاعى باعامى جايلى نە ويلايسىز؟
– ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ الداعى 3 نەمەسە 6 ايداعى باعامى كوڭىلىمىزدى كونشىتەدى دەپ ويلامايمىن. ويتكەنى قازىر تەڭگەنىڭ سىرتقى فاكتورلارعا قارسى تۇراتىن يممۋنيتەتى السىرەپ قالعان. بۇعان دەيىن تەڭگەنىڭ تاعدىرى مۇنايعا تاۋەلدى دەپ كەلدىك. سەبەبى مۇناي باعاسى 150 اقش دوللارىنا جەتكەن كەزدە تەڭگەنىڭ نىعايعانى بايقالدى. بىراق ول كەزدە ۇلتتىق بانك تەڭگە باعامىن جاساندى تۇردە ۇستاپ تۇردى. ال جاقسى كورسەتكىش ۇزاق ساقتالعان جوق. ءبىز مۇناي باعاسى قىمبات بولعان كەزدە دە ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدى نىعايتا المادىق. قىزىق قۋىپ، ماسايراپ ءجۇرىپ، ونداعان جىلدىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن سەزبەي قالدىق. 2014 جىلعى دەۆالۆاتسيادان كەيىن ۇلتتىق بانك تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرەتىنىن ايتتى. سودان بەرگى ۋاقىتتا تەڭگەنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى مۇنايدان وزگە سىرتقى فاكتورلار الدىندا دا ءالسىز ەكەنىن كورسەتتى. قاراڭىز، مۇناي باعاسى ءبىرازدان بەرى 50 اقش دولللارىنان تومەن تۇسكەن جوق. تەوريا بويىنشا تەڭگە قىمبات مۇناي باعاسىنىڭ بۋىنان كۇش الۋ كەرەك ەدى. بۇگىنگى تاڭدا رەسەيدە رۋبل باعامى تۇراقتى. ال بىزدەگى تەڭگە باعامى ەلدەگى ەكونوميكانىڭ جاعدايىنان حابار بەرىپ تۇر. تەڭگەگە قىمبات مۇناي دا كومەكتەسە المايدى ەكەن. تەڭگە تۇراقتى بولۋ ءۇشىن مۇناي باعاسى باياعىداعىداي 150-200 تەڭگە بولاتىن كەزگە قايتا ورالۋ كەرەك. ول مۇمكىن ەمەس، ماسەلە تىم تەرەڭدەپ كەتكەن. بىزدەگى جاعداي مىنا فورمۋلاعا باعىنادى: ۇلتتىق بانك تەڭگە باعامىن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن بىرقالىپتا ۇستايدى. سول ۋاقىت ارالىعىندا تەڭگەنىڭ قۋاتىن سارقىپ بىتىرەدى. قوعام الاڭ-ەلەڭ كۇي كەشە باستاعاندا ۇكىمەت قۇرامى وزگەرەدى نەمەسە ۇلتتىق بانك باسشىسى اۋىسادى دا ماسەلە جىلى جابىلا سالادى.
– گريگوري مارچەنكو توراعالىق ەتكەن 1990 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 2000 جىلداردىڭ باسى ۇلتتىق بانكتىڭ التىن عاسىرى ەدى دەگەن ءسوز قانشالىقتى اقيقات؟
– ءسىز ءسوز ەتىپ وتىرعان جىلداردا مۇناي باعاسى 150 اقش دوللارىنان اسىپ، قازاق ۇكىمەتىنىڭ دە، ۇلتتىق بانكتىڭ دە باقىتتان باسى اينالىپ تۇردى. بىراق ول جىلداردا دا تەڭگە باعامى قولدان رەتتەلىپ وتىردى. باسىمىزدان وتكەرگەن «التىن عاسىرعا» گريگوري مارچەنكونىڭ دا، ۇكىمەتتىڭ دە تۇك قاتىسى جوق. گريگوري مارچەنكو دا، سول كەزدەگى ۇكىمەت قۇرامى دا قولايلى ۋاقىتتا، ءتيىستى ورىننان تابىلدى. ول جىلدار جاراتقاننىڭ قازاقتار وسى ارالىقتا قيمىلداپ، شوب-تى دامىتىپ، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلسىن دەپ مۇمكىندىك بەرگەن جىلدارى ەدى. وكىنىشتىسى، ءبىز وسىنى پايدالانا المادىق.
–ۇلتتىق بانك دەۆالۆاتسيا ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە «تەڭگەنىڭ باعاسىن رەتتەۋ» نەمەسە «ۆاليۋتا ءدالىزىنىڭ كەڭەيتىلۋى» دەگەن ءسوزدى كوپ قولدانادى. نەگە؟
–دەۆالۆاتسيانىڭ اسەرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن وسىنداي امالعا باراتىن بولۋ كەرەك. «ۆاليۋتا ءدالىزىن كەڭەيتۋ» دەگەن تىركەس سونشالىقتى قورقىنىشتى ەستىلمەيدى عوي.
– «بىزگە ءبىر مەزەتتىك دەۆالۆاتسيا ءتيىمدى مە؟» الدە «ۆاليۋتا دالىزىنىڭ كەڭەيتىلۋى ءتيىمدى مە؟» دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. سىز وسىنىڭ قايسىسىن قولدايسىز، قايسى بىزگە اۋىر تيمەيدى؟
– قيىن سۇراق. ەكەۋى دە جاقسى ەمەس. ۆاليۋتا ءدالىزىنىڭ كەڭەيتىلۋىن 1994 جىلدان بەرى باستان كەشىپ كەلە جاتىرمىز. ونىڭ سالماعى بىردەن تۇسپەگەنمەن، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ رەزەرۆتىك قورىن ازايتادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «28 ملرد اقش دوللارىن جوعالتتىق» دەگەن ءسوزى تۇسىنگەن ادامعا قازاقستاندىق بانك جۇيەسىنە بەرىلگەن باعا عوي. قازىر ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا اقش دوللارىنىڭ ەمەس، رەسەي ءرۋبلىنىڭ كۇشەيگەنى قاۋىپتى بولىپ تۇر. سوڭعى 20 جىلداعى تەڭگە مەن رۋبل ديناميكاسىنا كوز جۇگىرتسەك، ايىرماشىلىق 1:5 بولدى. قازىر ول 1: 3,6-عا ءتۇسىپ كەتتى. بۇل ساۋدا بالانسىنان دا بايقالادى. ءبىز رەسەيگە از تاۋار ساتامىز، ەسەسىنە ولاردان كوپ ساتىپ الامىز. رەسەي يمپورتىنا دەگەن تاۋەلدىلىگىمىز كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. ءبىز رەسەي رۋبلىنە، رەسەي ەكونوميكاسىنا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋىمىز كەرەك. ىرگەمىزدەگى وزبەكستان ويانا باستادى. ولاردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى مىقتى، سىرتقى قارىزى دا از. وزبەكستاننىڭ بىزگە مىقتى قارسىلاس بولاتىنى قازىردەن باستاپ ايتىلىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ بىلەك سىبانىپ جۇمىس ىستەيتىن كەزى ەندى كەلدى. نامىسىمىزعا تيسە دە ايتايىن، قىرعىز پرەزيدەنتى ءبىزدىڭ ۇكىمەتتى ۇيقىدان وياتىپ، مۇنايدان تۇسكەن تابىسقا باس اينالۋ سيندرومىنان قۇتقارىپ كەتتى.
ء–ۇي نەمەسە كولىك ساتىپ الاتىن كەزدە ونىڭ باعاسىن دوللارمەن ەمەس، تەڭگەمەن ساناۋعا ۇيرەنىپ كەلە جاتىرمىز. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، دوللارسىزدانۋ تەڭگەنىڭ دوللار الدىنداعى ءباسىن اسىردى ما؟
–بانك دەپوزيتتەرىندە تەڭگەگە قولايلى جاعداي قالىپتاستىرۋ ارقىلى دوللارعا دەگەن تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلدىق دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. بۇل دوللارسىزدانۋعا جەتەلەيتىن ميلليون تەتىكتىڭ ءبىرى عانا. بۇل باعدارلامانى 2003 جىلى 1 اقش دوللارى 156 تەڭگە بولعان كەزدە جۇزەگە اسىرعاندا الدەقايدا ءتيىمدى بولار ما ەدى؟! 2004 جىلدان بەرى مۇناي باعاسى ارزانداي باستادى. بۇل تەڭگەگە تىكەلەي اسەر ەتتى. كەزەكتى رەۆالۆاتسيادان كەيىن 1 اقش دوللارى 340 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلىپ كەتتى. قازىر تۇرعىندار جىلجىمايتىن مۇلىك نەمەسە كولىك ساتىپ الاتىن كەزدە قالتاسىنا كالكۋلياتور سالىپ ءجۇرۋدى، باعانى اقش دوللارىنىڭ باعامىمەن ەسەپتەپ ساۋدالاسۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
–رەسەيدە - سانكتسيا. مۇناي باعاسى قىرىق قۇبىلىپ تۇر. بىراق باق-تىڭ رەسەيلىك سەگمەنتى قازاق باسىلىمدارى ءتارىزدى دۇرلىگىپ جاتقان جوق. رەسەي ەكونوميكاسىنا قۋات بەرىپ وتىرعان قانداي سەكتور؟
– مەن رەسەي ەكونوميكاسى تۋرالى پىكىر بىلدىرەتىن ساراپشى ەمەسپىن. دەسەم دە ولاردىڭ ەكونوميكاسىنا اسكەري -وندىرىستىك تەحنولوگيالار كەشەنى كۇش بەرىپ تۇر دەپ ويلايمىن. –ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا، مۇنايدان وزگە قانداي سەكتور ىقپال ەتىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟ –قازاقستاندا اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ الەۋەتى جوعارى. بىراق مەنەدجمەنت ءالسىز. تەحنولوگيانىڭ 90%-ى - يمپورت. مەن بۇل جەردە قازاقستاندا قۇراستىرىلاتىن تەحنولوگيانى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ول ەلدىڭ دامۋىنا اسەر ەتپەيدى. ەگەر بىزدە وندىرىلەتىن بولشەكتەر الەمدىك-وندىرىستىك تەحنولوگيالار تىزبەگىنە ەنسە ءسوز باسقا بولار ەدى. اۋىلشارۋاشىلىعىن قارجىلاندىرۋ جۇيەسىز جۇرەدى. ۇكىمەت بولگەن اقشا جەرگىلىكتى جەرلەرگە جەتپەيدى.
–تاياۋدا ماجىلىستە اگرارلىق بانك اشۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلدى. بۇل اگروسەكتورعا قالاي اسەر ەتەدى؟
–اگروسەكتوردى قارجىلاندىرۋ دەگەندە قىتاي تاجىريبەسى توڭىرەگىندە كوپ ويلانامىن. قحر-دىڭ دامۋى مەن جالپى ءىجو-ءنىڭ كورسەتكىشى مەن ءۇشىن فەنومەن. قازىر اقش، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى الپاۋىت ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى القىنا باستادى. ال قحر -دا ەكونوميكانىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلىپ جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى قحر ءبىر ماسەلەنى كەشەندى تۇردە شەشىپ وتىر. جيىرما بەس جىل ىشىندە قحر بارلىق مۇمكىندىگىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتادى. سول ارقىلى وزگە سالالاردى دامىتتى. قىتايدى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسقان وسى فاكتور. ال ءبىز 25 جىلدا ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن دە شەشە المادىق.
–بيداي شە؟
–بيدايدىڭ ءباسىن اسىرىپ تۇرعان ەكسپورت قانا. ەگەر ونى ءوز تىڭايتقىشتارىمىزبەن قۇنارلاندىرىپ، جوعارى باعامەن وتكىزسەك، ءسوز باسقا. شارۋالار بيدايدان تاپقان تابىسىنىڭ تەڭ جارتىسىن شەتەلدەن تىڭايتقىش ساتىپ الۋعا جۇمسايدى.
– ال وزگە سالالار شە؟
– ءبىز دۇنيەنىڭ بارلىعىن سىرتتان ساتىپ الامىز. وزبەكتەن جەمىس-جيدەك كەلمەسە، داستارحانىمىز بوساپ قالادى. قىرعىز بەن قىتاي كيىم تىگىپ بەرمەسە، لىپاسىز قالامىز. وسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن وزگەرىسكە ۇمتىلۋىمىز قاجەت. بىزدە اۋىلشارۋاشىلىعىنا قاتىستى بىرنەشە مەملەكەتتىك باعدارلاما بار. سولار دۇركىن-دۇركىن ناقتى ناتيجە بەرىپ جاتسا، قانەكي؟
سۇحباتتاسقان راۋان ءىلياسوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
