Men osy kitapty jazýdy qolǵa alǵan kezdegi (2000 j.) josparym onsha úlken emes edi. Abyraly aýdanyna qarasty bes bolysty eldiń (Abyraly, Aqbota, Bórili, Degeleń, Temirshi) ómiri, tarıhy, jer-sýy, adamdarynyń taǵdyry týraly tereńirek úńilip, muraǵattan málimetter izdeýden bastadym. Arhıv baılyǵy ǵajap eken. Meniń kitabymnyń tereńdeýine sebepshi boldy. Abyralynyń bes bolysynyń taǵdyry búkil qazaq dalasynyń taǵdyry desem ótirik bolmas. Muraǵattan óte kóp qujattar tabyldy.
Olardyń biri kópshilikke belgili bolsa, ekinshisi belgisiz degendeı qorytyndyǵa keldim. Ony halqymyzǵa jetkizý mindetimiz bolar. Muraǵattyń shańynda kómilip jatpaýy kerek. Árıne, muraǵatty tolyǵymen qarap shyqtym, – dep eshbir adam, ǵalym aıta almas. Ony qarap shyǵýǵa myńdaǵan adamnyń ómiri jetpes. Men on úsh jylda asa mol derekterge ıe boldym. Sonda kózim bir nársege jetti. Ol qazaq dalasynda bolyp jatqan ómir tirshiliginiń qaı salasynda bolmasyn Abyralynyń bes bolysy azamattarynyń úlesi bar ekendigi týraly.
Tarıhty qazbalaı bersek neler ǵajap jaǵdaılarǵa kezdesemiz. Bir adam nemese júzdegen adam onyń túbine jete almaıdy. Solaı bolsa da qazaq eli tarıhynyń keıbir qyrlaryn shama kelgenshe zerttep ony, Abyraly elimen baılanystyrý kitabymnyń negizgi mindeti.
Qazaq eliniń tarıhynan úlken úles alatyn bir ǵajap qujat bylaı atalady: «Delo ob agıtaıı sredı kırgız Karkaralınskogo ı Pavlodarskogo ýezdov o posylke v Peterbýrg depýtaıı dlıa predstavlenııa ot Kırgızskogo naroda petııı arıý». Osy qujatqa 42 adam qol qoıǵan. Sonyń 10-y Abyraly aýdanyna qarasty bes bolystyń azamattary. Osy petıııany uıymdastyrýshy Bókeıhanov Álıhan men Aqpaev Jaqyp bolýy kerek dep Qarqaralynyń ýezdik bastyǵy Dala general-gýbernatoryna hat jazypty. Petıııa 47 pýnktten turady.
Jasyryn polıııa oryndarynyń tyńshylary arqyly osy petıııanyń tarıhyn, kimder belsendilik kórsetkenin, qol qoıǵan adamdardyń aty-jónderin taǵy basqa da tolyp jatqan jaǵdaılardy qupııa túrde baqylap otyrǵan. Bul qujatty uıymdastyrǵan qazaqtyń dana uldary Álıhan Bókeıhanov pen Jaqyp Aqpaevtar. Olar Abyralyǵa qarasty bes bolystyń azamattarymen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵan. Sonyń aıǵaǵy 42 adamnyń 24 paıyzy abyralylyqtar. Ol tegin bolmasa kerek. Álıhan men Jaqyp atalarymyz tanymaıtyn adamdarmen qarym-qatynas jasaı qoımas. Abyralylyq azamattardyń aty-jónin petıııadan da oqısyzdar. Al men olardy jeke kórsetýdi durys dep sheshtim. Olar mynalar:
1. Abyraly bolysynan – Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov.
2. Aqbota bolysynan: Júsúp Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev.
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev.
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov.
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.
Mine, batyr atalarymyz. Árıne, bul kisiler halyqtyń namysyn óz jeke namysy arqyly qoldady. Patshanyń tyńshylary aıtqandaı baı adamdardyń múddesin qorǵaıtyn talaptar koıdy. Qazaq degen halyq eshkimnen kem emes. Aqyl da, namys ta bar. Olarmen sanasý kerek. Qazaqtar ornalasqan jerlerdi Reseı áskerleri tartyp alǵany durys emes. Reseıdiń qol astynda bolǵan soń basqa halyqtar paıdalanyp júrgen quqyqtarmen teń bólisý qajet. Óz jerindegi keń baılyqqa qazaqtardyń ózderi ıe bolýyn zańdastyrsa. Sońǵy 20 jylda qazaqtardan tartyp alynǵan jerleri qaıtarylsyn. Bos jerlerdi Reseı men Kavkazdan kelgen musylmandarǵa berý kerek. Joǵarǵy basqarý oryndary Dýma sııaqty jerlerde ókil bolý qajet. Petıııanyń negizgi talaptary osylaısha batyl jazylǵan. Bul talaptardy oryndatpaý qajet dep Reseıdiń Ishki ister mınıstrligi, Dala general-gýbernatory Semeıdiń soǵys gýbernatoryna hat jazypty. Ásirese, saılaý ótkizýge jol berilmesin – dep talap etken. Osy petıııaǵa qol qoıǵan adamdardyń eń bolmaǵanda birnesheýiniń aty-jónin habarlaýdy suraǵan. 1905 jyldarda osyndaı qadamǵa barý shyn erlik, úlken júrektilik. Patshanyń qylyshy qanǵa boıalyp, eshkimdi de aıamaı jaýyzdyq jasaýǵa daıyn turǵan kezi edi. Tómendegi hattardy oqyp shyqsańyzdar oǵan kóz jetkizýge bolady. Bastaryn qaterge tikken jandardyń kópshiligi 1928 jyldary konfıskaııaǵa ushyrap, keıinnen «Halyq jaýy» atanyp ómirleriniń sońy qasiretpen aıaqtaldy. Bul atalarymyzdyń esimderin tarıhqa qaldyrýymyz kerek.
Al joǵarydaǵy atalarymyz kótergen tarıhı máseleniń mańyzyn túsiný úshin muraǵattan tabylǵan qujattardy sol qalpynda berýdiń múmkindigi týdy. Soǵan kóńil aýdaraıyq.
Meniń kitaptarymnyń 2 tomynda «Qarqaraly petıııasynyń» mátini orys tilinde (Almatynyń memlekettik arhıvinen 2001 jyly – kóshirmesin tolyq alǵan edim) jazylǵan. Sony qazaqshaǵa aýdaryp, qazaq halqyna batyrlardyń esimderin bergendi durys dep eseptedim. Búginde keıbir gazetterde «Ataǵy dardaı tarıhshylarymyzdyń ózderi neǵylǵan kóp batyrlar» degen sózdi taǵy da aıta bastapty. Olardy qazaq dalasynda jońǵarlarmen soǵystyń 180 jyl bolǵanyn, onda myńdaǵan batyrlardyń arkasynda jeńiske jetkenimizdi túsingisi kelmeıtin «jalǵan tarıhshylar» der edim. Taǵy da kitaptardy shyǵarýǵa ruqsat beretin enzýrany ańsap júrgen ǵalymsymaqtar barǵa uqsaıdy. Ózinde ilip alarlyq birde-bir kitaby joq, arhıv qujattaryna sáıkes tom tarıhı kitaptardy shyǵarýshylardy qyzǵana bastapty.
Osy batyrlarymyzdyń erligin 1905 jyly tómendegi batyrlar (Bul da maıdan) ári qaraı jalǵapty.
Osy eki uly azamattyń arqasynda patshaǵa tuńǵysh petıııa jiberilgen. Mátinin daıyndap, bastyrǵan, óz bastaryn ólimge tikken naǵyz batyrlar.
Myna tómendegi hattan petıııanyń mańyzy qandaı bolǵanyn túsinýge bolady.
Semeı oblysynyń áskerı gýbernatorynyń qupııa bólimi 1905 jyly 19 shildede (№49) Dala general-gýbernatoryna mynadaı qupııa hat jiberipti:
30 maýsymda Qarqaraly ýeziniń bastyǵy baıanatynda (№30) mynany habarlapty:
Qoıandy-Botov jármeńkesine kelgenderdi jasyryn baqylaý kezinde baıqaǵanym, Aqmola oblysy men Semeı ýezine kórshiles turǵan Qarqaraly ýeziniń qyrǵyzdaryn Patsha aǵzamynyń atyna jazyp jatqan jalpy petıııaǵa qatynasýǵa shaqyrypty.
Múmkindigimizshe onda ne jazylǵanyn anyqtaǵan kezde túsingenimiz, ol petıııanyń negizgi talaby mynadaı: salyqty azaıtý, sharýa bastyǵy degen basqarý júıesin joıý, din ustamdylyǵyna tolyq bostandyq, qyrǵyz múftıine erekshe quqyq beretin laýazym, halyq ókilderiniń qataryna qyrǵyzdardan saılanǵan adamdardy kirgizýge ruqsat berý.
Bul petıııanyń mátinin jasaýǵa qatysýǵa Qarqaraly ýeziniń qyrǵyzdary kelisim beripti. Osy maqsatpen árbir bolystan (Shý bolysynan basqasy) kelisim beretinderdiń qolyn jınaý týraly qaýly qabyldaǵan. Soǵan sáıkes 16 myń kelisim bergen qyrǵyzdardyń qoldaryn jınapty. Ol Qarqaraly ýezinde turatyn qyrǵyzdardyń otbasynyń teń jartysy (sońǵy esep boıynsha Qarqaraly ýezinde 33522 otbasy turady):
Petıııa jiberýdiń tártibin ýezd bastyǵynyń aıtýy boıynsha bylaısha belgilegen: Qarqaraly ýezinen eki senimdi ókildi usyný josparlanǵan. Olardy Omby qalasynda Aqmola, Semeı, Torǵaı oblystarynyń ókilderiniń qatysýlarymen ótetin jalpy jınalysqa qatynasýǵa ókil retinde jibermekshi. Ombydaǵy jınalysqa jınalǵan qyrǵyzdardyń ishinen eki qyrǵyzdy Peterbýrgke petıııany jetkizetin ókil etip saılamaqshy.
Bul máselege baılanysty bolmasa da Shtabs-rotmıstr Fesovskıı baıanatynda: «Óziniń baqylaýyna qaraǵanda dalada tynyshtyq joq, qyrǵyzdar Reseıde ne bolyp jatqanyn óte muqııat baqylap otyr. Dalaǵa kórshiles oblystardan, tipti Bókeı ordasynan jasyryn kelip jatqan adamdar bıylǵy jylǵy 18 aqpandaǵy joǵary mártebeliniń reskrıptin óz túsinikterinshe halyq arasynda taratyp, úgit jumysyn júrgizýde. Din máselesi týraly úkimettiń jarlyqtaryn durys túsinbeı halyq arasynda teris oı kirgizip júrgender bar ekeni kózge anyq bilinýde.
Shtabs-rotmıstrdiń pikirinshe ázirshe qaýipti eshteńe joq, halyq arasynda olarǵa tyıym salýdyń qajeti joq dep eseptese de men onymen kelise almaımyn.
Ókimet agentteriniń dala qyrǵyzdaryna barýyn, bolystardyń, starshyndardyń ondaı jıyndardy uıymdastyrýshy bolýlaryn nemese olardyń óz mindetterine qatysy joq máselelerdi talqylaýǵa halyqty jınaý, zańdy talqylaýǵa qatysýlaryna tıym salý kerek.
Ýezd bastyǵynyń habarlaýyna qaraǵanda, ol jıyndarda óz bas paıdalaryn oılap halyqty ókimetke qarsy qoıatyn adamdar bolmaıdy deý qate. Bul jaǵdaıdy paıdalanyp qalyń halyqty bizge qarsy qoıatyn qyrǵyzdyń ókilderi bolady. Olar aram pıǵyldaryn iske asyryp, din fanatıkterin paıdalanyp, dala qyrǵyzdaryn bizge qarsy qoıýlary múmkin.
Men asa jaýaptylyqpen senimdi túrde aıta alamyn, bul petıııa joldaý ıdeıasyn kótergen jandar, sharýa bastyǵy degen laýazymdy qysqartýdy usynýshylar óz jeke basynyń qamyn oılaǵan aýqattylardan týyp otyr.
Olar dalanyń kedeı halqyna jasap otyrǵan isterine baqylaýdyń bolmaǵanyn qalaıtyndar. Sharýa bastyqtary tómendegi álsiz halyqty baılar men myqtylardan qorǵap kele jatqan bolatyn. Ony men osy oblysty basqarǵannan beri sharýa bastyqtarynyń jumystarymen tanysqannan bilemin».
Joǵarydaǵyny eskere kelip, Shtabs-rotmıstr Fesevskııdiń baıanatyn barlyq ýezderge jáne sharýa bastyqtaryna habarlaı kelip, olarǵa dala úgitshileriniń qımyldaryn óte uqypty túrde baqylaýǵa alýlaryn tapsyrdym.
Jalpy halyq arasynda bastalǵan qozǵalystyń baǵytyn qadaǵalap, olarmen birge júrip sharýa bastyqtaryna joǵaryda aıtylǵan qyrǵyz qaýymdarynyń arasynda jasalǵan sheshimderine qosylmaýyn, ondaıǵa jol bermeýin talap ettim. Ol búgingi zań erejelerine qarama-qaıshy keledi.
Osyny aıta kelip, mynadaı qorytyndyǵa keldim, dala ómirindegi barlyq qubylystardy burynǵydan da qatań qadaǵalap saqtyq bildirýimiz kerek.
Biraq ýezd bastyqtarynyń mundaı baqylaý jumysyn 100% júrgizip jatqany týraly málimetter jınaıtyn eshqandaı qural-jabdyqtar joqtyǵyn joǵary mártebelim sizge jetkizip otyrmyn. Sol úshin maǵan arnap bekitilgen 600 rýbl nesıe bosatsańyz. Bul qarjy ýezd bastyqtarynyń qaramaǵyna berilse, olar atalǵan máselelerge baılanysty úgit-nasıhat jumystaryn belsendi júrgizgen jerlerdi baqylap-qadaǵalap júretin qupııa tyńshylarǵa tóler edi.
Bas shtabtyń General-maıory Galkın
Mine, bul hatty muqııat oqyp shyqsańyz áli petıııa mátini daıyndalmaǵan kezdegi General-gýbernatorlardyń qazaqtardyń petıııany qoldaýlary múmkin dep qaýiptenip, aldyn ala shara qoldaný úshin ýezd bastyqtarynyń jumysyna baǵyt bergendigi dáleldenedi.
Endigi jerde Omby qalasynda saılaý-sezd ótkizý múmkin degen qaýippen ony qalaıda boldyrmaý kerek dep barlyq kúshterin salǵan. Dala General-gýbernatory, General-leıtenant Sýhonınniń hatymen tanysaıyq:
Qupııa, 27 shilde 1905 jyly №92 (1905 jylǵy 19 shildedegi №49 hatqa jaýap).
Semeı oblysynyń
General-gýbernatoryna
Sizdiń ókimetińizdiń jarlyǵymen tolyǵymen kelise otyryp Semeı oblysynyń sharýa jáne ýezd bastyqtarynan suraıtynym «Senimdi ókilderdiń saılanýyn ótkizýge jol bermeńizder, olardy jınalysta aqyldasamyz» dep jibermeńizder. Olardyń atalǵan qalada jıyn ótkizýine tyıym salynǵan qaýly bar.
General-gýbernator,
General-leıtenant Sýhonın.
Bul hatqa qaraǵanda Omby qalasynda petıııany qalaıda jibermeý maqsatymen arnaýly jıyn, sezd ótkizýge tyıym salynypty.
Biraq bul kezde petıııa jasalyp, jasyryn sez de ótipti. Patsha jendetterin Álıhan Bókeıhanov pen Jaqyp Aqpaev bastaǵan Alashtyń kósemderi qatty aldapty. enzýra qandaı kúshti bolsa da, qylyshtary jalańdap tursa da Batyr atalarymyz mynadaı jedelhatty Peterbýrgke jiberip te úlgeripti. Ony myna qupııa hattan oqyńyz.
Ishki ister mınıstrliginiń Semeı oblysyndaǵy áskerı General-gýbernatory 1905 jyly 3 tamyzda (№53) Dala General-gýbernatoryna mynadaı hat joldapty. Ol hatty 1905 jyly 9 tamyzda alǵan (№130).
Dala General-gýbernatoryna
Bıylǵy jylǵy 19 shildedegi (№50) baıanatty tolyqtyrý úshin sizdiń joǵary mártebeńizge Qarqaraly ýeziniń qyrǵyzdarynyń Uly aǵzamnyń atyna jibergen telegrammasynyń (kóshirmesiniń) kóshirmesin qosymsha jiberip otyrmyn.
Qarqaralynyń ýezd bastyǵynyń habarlaýy boıynsha telegramma Ombyda daıyndalǵan, al Qarqaralyǵa poshtamen jiberilgen. Qarqaraly ýezinde 22 shildede 42 adamnyń qoly qoıylǵan. Olar ózderin ýezdiń qyrǵyzdarynyń senimdi ókilderimiz dep esepteıdi. Eń joǵary mártebeliniń atyna jergilikti poshta telegraf kontory arqyly jiberipti. Oǵan baılanystyrmaı poshta arqyly «Syn Otechestva», «Rýsskaıa vedomostı» gazetteriniń redakııasynada basyp shyǵarýǵa jóneltipti.
Gýbernatordyń mindetin atqarýshy Vıe-Gýbernator
Bul hatty oqyp shyqqan soń meniń oıyma kelgeni eki jaǵdaı. Birinshisi. Bul ólkeni óte jaqsy biletin, týmasy Jaqyp Aqpaevtyń abyroıy qaıtse de áser etti. Ol zańdy óte jaqsy ıgergen, halyqtyń abyroıyna bólengen jan (Amal ne, respýblıkada Qaraǵandy, Semeı oblystarynyń basshylary Aqpaevtardyń rólin túsine almaı keledi).
Aqpaevtardyń qyzmeti týraly meniń II-shi-IH tom kitaptarymda, sondaı-aq Novosibir baspahanasynda jatqan HHV tom kitabymda tolyq baıandalǵan. Osyny oblystardyń ákimderi eskerýi kerek.
Ekinshisi. Patsha ókimetiniń qudiretiniń álsireı bastaǵan dáýiri bolsa kerek.
Qarqaraly ýeziniń bastyǵy bul hatqa bylaı dep jaýap beripti:
I.I.M. Semeı oblysy Qupııa asyǵys
Qarqaraly ýeziniń bastyǵy Dala general-gýbernatorynyń 1905 jyly
21 tamyz keńes meńgerýshisine
№32 Baıanat.
Sizdiń maǵan júktegen (1905 jyly 9 tamyzdaǵy, №95) tapsyrmańyzǵa sáıkes meniń qaraýymdaǵy ýezdiń joǵary mártebeliniń atyna bıylǵy jyly 22 shildedegi telegrammada qol qoıǵan qyrǵyzdardyń tizimin jiberý senimine ıe boldym. Onda qyrǵyzdardyń atynan Memlekettik Dýmaǵa (telegrammada «Zemskoı Sobor» depti) belgilegen qyrǵyzdardy olardyń ókili retinde quqyǵyn qorǵaýdy usynysýlaryn suraǵan.
K.Karkaralınskıı. Qol qoıǵan sonyń aıaq jaǵynda bylaı depti:
Meniń basqarýyma tapsyrylǵan ýezdiń atynan halyqtyń senimdi ókili retinde Álıhan Bókeıhanov jáne Jaqyp Aqpaev belgilendi.
Ýezd bastyǵy, shtabs-rotmıstr qoly.
Osylaısha qazaqtyń eki ulynyń kóregendik saıasaty ári óte saýatty zańgerlikteriniń arqasynda Dýmaǵa delegattyqqa tirkeldi. Bul ol zaman úshin asa iri jeńis, aspandaǵy juldyzdy alǵanmen birdeı erlik.
Búginde bizdiń tarıhshylar, jýrnalıster, jazýshylar, fılologtar, fılosoftar osy eki uly adamnyń atyn tıip-qashyp qana ataıdy. Al Semeı, Qaraǵandy oblystarynda bul ulylardy tipti de eske almaıdy.
Endi ári qaraı arhıvtiń izimen qozǵalaıyq. Bolary bolǵan soń oǵan eshqandaı qarsylyq jasaı almaı, endi Imperatordyń atyna General-gýbernator habarlaýǵa qorqyp, ne isterin bilmeı óz jandaryn qorǵaý úshin amalsyzdan 42 adam qol qoıǵan hattyń kóshirmesin jiberipti.
Kóshirmeniń kóshirmesi.
Uly mártebeli Imperatorǵa, memleket basshysyna.
Ombyda ártúrli mekemelerdiń sheneýnekteri ótkizgen jınalysta General Sýhotınniń ózi bastap mınıstr Býlygınniń jobasynyń rýhy negizinde qyrǵyzdardyń ókilin Zemskıı sobor ótkizbeý kerektigin qoldady.
Keleshekti boljaı bilmeıtin sheshim qabyldaýdyń sebebi, Dala ólkesindegi halyqtyń minezin, olardyń kózdep otyrǵan basty maqsattarymen tanys emestiginen týyp otyr. Olardy Zemskoı sobordan shettetkeni óte jan túrshigerlik oıǵa ákelip soqty.
Qyrǵyzdar, óte kólemdi jerdi alyp otyrǵandyqtan, Qytaımen jáne Aýǵandarmen shekaralas otyrǵan halyq ózderiniń taǵdyryn jáne múddesin búkil memlekettiń múddesimen baılanystyryp otyr. Olar ózderin basqa halyqtarmen teń quqyqtaǵy halyqpyz dep esepteıdi. Sizdiń halyqtyń senimine kirgen, halyq saılaǵan adamdardy qoldaý qajettigi týraly sheshimińizdi biledi.
Shyndyǵyna kelgende, qandaı sebepter bar. Qarapaıym ádilettilik jáne shyndyqqa qarsy shyǵý uıat eme pe? 6 (alty) mıllıon halqy bar qyrǵyzdardy quqyǵy joq, zańsyzdardyń qataryna bólip tastaýdy qalaı túsinesiz? Shyndyǵynda, biz mal sharýashylyǵymen shuǵyldanamyz.
Al maldy aman alyp qalý úshin kóshpendilikke jol beremiz. Biraq ol qańǵyp júrý emes, keıbireýleri solaı oılaıdy. Jazda 3-4 aı júremiz. Osyǵan baılanysty eń qymbat, óte baǵaly quqyqtan aıyryp Zemskoı soborda ókil bolýdan aıyrýǵa bolmaıdy. Nege mal ósirý mádenıeti qyrǵyzdardyń saılaý quqyqtarynan aıyrady. Dál osy kezde saýdamen shuǵyldanǵandardyń, jer máselesimen aınalysatyndardyń, balyq aýlaýshylardyń, basqa da óndirispen shuǵyldanatyndardyń quqyqtaryn aıyrmaıdy.
Reseı ımperııasy shyndyǵynda bilim, mádenıeti jaǵynan, ártúrli dárejede. Soǵan baılanysty memlekettik mindetti túsinýde kóp halyqtardyń ishinde aldyńǵy qatarda da, sońǵy qatarda da emespiz. Qyrǵyz sharýalary qoǵamdyq jáne memlekettik tapsyrmalardy túsinýde orys sharýalarynan kem degen pikir dáleldengen joq. Tipti basqa da otyryqshylyqpen shuǵyldanǵan halyqtardan da artyq túsinedi. Memlekettiń alǵa qoıǵan talabyna beıimdelý qabiletiniń joǵary ekendigine zertteýshiler de kelisedi.
Kim qyrǵyzdardy qorǵaıdy? Biz ózimizdi basqalardan kem sanamaımyz. Biz ózimizdi uly isti oryndaýǵa daıynbyz dep esepteımiz. Bizdi moıyndaǵysy kelmeıdi. Ózderinen tómen dep esepteıdi, bıýrokrattar bizge kóziniń astymen joǵarydan nemquraıly qaraıdy.
Osyndaı qarym-qatynastyń keselinen bizder qymbat qunmen esep aıyrysamyz.
Negizinde bizder kináli emespiz. Olar bizder týraly bilýleri qajet.
Aıtylǵan jaǵdaılarǵa baılanysty qolastyńyzdaǵylar sizdiń Imperatorlyq ulylyǵyńyzǵa sáıkes joǵaryda petıııada aıtqanymyzdaı qyrǵyz halqynyń ókilderin Zemskoı soborǵa shaqyrýǵa buıryq berýińizdi suraımyz. Bizdiń ábden shegi jetken sheshilmegen máselelerimizde durys sheshimdi qabyldaý, ony qalaı qanaǵattandyryp jáne basqa halyqtarmen qarym-qatynasymyzdy durys sheshýdiń jolyn tabý qajettigin qaraý tek qana qyrǵyz halqynyń ókilderin qatysýymen ǵana sheshiledi.
Qol qoıǵandar: Qarqaraly ýeziniń 42 senimdi ókilderi.
Durys: Erekshe tapsyrma boıynsha aǵa chınovnık.
Osy arada aıtpaı ketýge bolmaıdy. Bul 42 adamnyń ishinde burynǵy Semeı oblysy Abyraly aýdanyna qaraǵan 5 (bes) bolystyń 10 batyr azamattarynyń aty-jóni bar. Olarǵa Semeıden bir-bir kóshe berse de artyq bolmas edi. Bul 42 adam ómirlerin ólimge tikti. Egerde olardy erterek bilse barlyǵyn da eshbir sotsyz qurtyp jibergen bolar edi.
Men arhıv materıalynyń izimen kele jatqandyqtan olardyń aty-jónin eń aıaǵynda ataımyn.
Osy hatty alǵannan soń Imperator óte qatal tapsyrma bergenge uqsaıdy.
I.I.M. Qupııa asyǵys
Dala general-gýbernatory
9 tamyz 2005 j. (№95)
Qarqaraly ýeziniń bastyǵyna
Ólkeniń Bas bastyǵynyń buıryǵy boıynsha keńse basqarýshysy sizden mártebeliniń baıandamasyna qosý nıetimen 22 shildede Qarqaralynyń poshta-telegraf keńsesi arqyly jiberilgen óte joǵary mártebeliniń Zemskoı soborǵa qyrǵyzdardyń ókilin jiberý týraly telegrammadaǵy qol qoıǵan qyrǵyzdardyń (tipti bolmasa birnesheýiniń) famılııasyn tez arada habarlaýdy talap etti.
Sondaı-aq Ombyda kim qyrǵyzdarmen jınalys ótkizdi, telegrammany kim jazdy, jiberdi (Qarqaralyǵa) sony habarlaýdy talap etti.
Keńse basqarýshysy Losevskıı
Buıryqqa shtampty qoıǵan
aǵa is júrgizýshisi Plahov
Mine, bul jedelhat tegin emes. Tizimde bar adamdardy jazalaý múmkindikteri áli de boldy. Patsha da oǵan oń kózimen qaramaǵany kórinip tur. Keıbir saýatsyz jandar «Qol qoıǵanda ne tur?» deıtinder bar. Al olar osy atalarymyzdyń ornynda bolsa qol qoıar ma edi? Men 100% senimdi túrde aıtar edim: «Dál bul adam qorqaqtyq minez bildirip qol qoımas edi».
108 jyl burynǵy batyrlarymyzdy 100 jyldyǵyn da da eske aldyq pa? Joq. Men birneshe maqala jazdym. Tek «Qazaq» gazeti osydan eki-úsh jyl buryn petıııanyń mátinin berdi ǵoı deımin. Basqalary maqalańdy baspaq túgili ún-tún joq. Tipti 5-6 kún azaptanyp daıyndaǵan maqalaǵa baspasa da bir belgi berýge bolady ǵoı.
Sóz arasynda paıdalanyp qalaıyn men «Kenesary» týraly 38 bet tyń usynysqa toly maqalamdy 11 gazet-jýrnalǵa berdim. Birde-bir gazet baspady. «Daraboz» jýrnaly basty. Biraq birde-bir tarıhshy, fılolog, fılosof, jazýshy, t.b. mamandyqtardyń maıtalmandary jaýap bergen joq. Qalaısha shyndyqty ashamyz?
Endi muraǵattaǵy qujattardy ári qaraı talqylaıyq.
I.I.M. №1235 Qupııa
Aıyrtaý jáne 8 tamyzda Aqmola oblysynyń Jylandy bolystary áskerı Gýbernatoryna Kókshetaý ýezi
19 tamyz 1905 j. Sizdiń mártebeńizge mynany jetkizemin. 27 №2064 shildeden 15 tamyz aralyǵynda bólimshelerdi, №1676 sanǵa Petropavl jáne Aıyrtaý ýezderimen shekaralas jaýap kóptegen aýyldardy aralap shyqqanda ýezder arasynda bolatyn sezderge de qatystym. Keıbir aýyl jıynyna jáne sondaı-aq basqa jerlerden kelgenderdiń qozǵalystarynyń baǵytyn óte uqypty baqylaı otyryp, búkil halyqtyń qurmetine bólengen aqsaqaldardy tolyq túsinetin jaǵdaıǵa jettim.
Meniń qaraýymdaǵy Aıyrtaý jáne Jylandy bolystaryndaǵy aqsaqaldar ýezdiń shekarasynan ári barǵan joq. Qyrǵyz halqynyń joǵary mártebeliniń atyna daıyndap jatqan petıııasy (tilek) týraly basqa jerden kelgender sybysty jetkizipti. Olar sol petıııany qurastyrýǵa qatynasý qajettigi týraly usynystar da jasaǵan.
Biraq sizdiń joǵary mártebeli nusqaýyńyzǵa sáıkes sezdiń atyna jiberilgen telegrammada kórsetilgen jaǵdaılar týraly der kezinde (qyzmet ıesine) jáne halyq sottaryna túsinik berilgen. Olarǵa qyzmet babyna baılanysty ant bergen kezde de eskertildi.
Búginde tolyq senimmen bekitip aıtamyn. Aıyrtaý jáne Jylandy bolystarynan eshkimniń joǵary mártebeliniń atyna jiberilgen petıııaǵa eshqandaı qatynasy bolǵan emes.
Degenmen de, aqsaqaldar joǵarǵy mártebeliniń atyna jiberilgen petıııa týraly bylaı dedi: «Ishki ister Mınıstri Gofmeıster Býlygınniń atyna jiberilgen hatta qyrǵyz múftıine erekshe qyzmet ornyn qurýdy usynypty, ol qabyldapty» dedi.
Keıbir aqsaqaldar maǵan mynadaı suraqtar qoıdy: «Nege Semeı oblysynyń qyrǵyzdaryna jınalysqa qatynasýǵa ruqsat berilgen, al Aqmola oblysynyń Kókshetaý ýeziniń qyrǵyzdaryna ruqsat berilmegen?».
Halyq óte qobaljyǵan nazarmen petıııanyń aqyry ne bolatynyn tosýda. Olar Tashkentte shyǵatyn «Perevodchık» degen gazettiń orys jáne tatar tilderinde tek din maqsatyn kózdeıtin maqalalardy tosýda. Men onyń kýágeri boldym.
2 bólimsheniń sharýa bastyǵy
1905 jyly 2 qyrkúıekte aldy
Qupııa
(hattyń sonynda)
№4412/93 Bul málimetti Kókshetaý ýeziniń 2-shi bólimshesinen
№1842 Dala general-gýbernatorynyń keńsesine onyń joǵary mártebeliniń baıandamasyna paıdalanýǵa jiberildi.
2 qyrkúıek 1905 jyly
Bas shtabtyń General-maıory.
Semeı oblysynyń Qarqaraly, Semeı, Pavlodar ýezderiniń senimdi ókilderiniń Ishki ister mınıstrine jibergen aryzy týraly myna hatpen tanysaıyq.
I.I.M. Qupııa
Semeı oblysynyń 21 qyrkúıek 1905 jyly Áskerı gýbernatory Dala General-gýbernatoryna 19 qyrkúıek 1905 j. №49
Osy málimetter arqyly siz este saqtaý úshin Ishki ister mınıstrliginiń atyna jibergen Semeı oblysynyń Qarqaraly, Semeı, Pavlodar ýezderi qyrǵyzdarynyń ókilderi retinde Mýsafırov, Norokonov, Jolsharylar jibergen ótinishiniń kóshirmesin jáne Ishki ister mınıstrliginiń Zemskoı bóliminiń bıylǵy jylǵy 22 shildedegi qatynasynyń kóshirmesin (№16637) jiberip otyrmyn.
Ótinish orys jáne qyrǵyz tilderinde jazylǵan. Bizdegi kóshirmeniń aýdarmasyndaǵy orfografııasy saqtaldy. Ony qyrǵyz Temirǵalı Norokonovtyń ótinishindegi jazýdan alynǵany kórinip tur.
Munymen qosa mynany habarlaımyn: «Qol qoıǵan adamdar shyndyǵynda qyrǵyzdardyń ókilderi me, olardyń talap qoıýǵa quqyqtary barlyǵyna senim hattary bar ma?» degen. Ol ýezd bastyǵynyń (17 tamyz, b.ǵ. №61, 62, 63) suraqtaryna áli kúnge deıin qanaǵattanarlyq jaýaptar alynǵan joq.
Gýbernatordyń mindetin
atqarýshy – Vıe-Gýbernator
qol qoıǵan
Patsha ókimeti atalǵan petıııadan qatty qoryqty. Endi oǵan qol qoıǵan adamdardyń shyn máninde halyqtyń ókili me? – eken degen suraq qoıdy. Sol batyr atalarymyzdy qalaıda jazalaý úshin izdegen syltaýlary edi.
Mine, 42 atamyz qol qoıǵan petıııany jazǵan Álıhan Bókeıhanov pen Aqpaev Jaqyp.
Endi osy atalarymyz jarııalaǵan petıııanyń 47 pýnktiniń mátinimen tanysaıyq:
Aýdarmanyń kóshirmesi.
Ishki ister mınıstri myrza!
Semeı oblysynyń Qarqaraly, Semeı, Pavlodar ýezderiniń qyrǵyzdary atynan.
Sizdiń joǵary asa dárejedegi jarlyǵyńyzdan soń tómendegi bizdiń petıııamyzdy zańdy tártippen bekitýińizdi suraımyz.
Petıııanyń mátini:
1) Qyrǵyz halqynyń aty musylman qyrǵyz dep atalyp áskerı mindetten bosatylsyn.
2) Qyrǵyzdardy Orynbordyń rýhanı jınalysyna baǵyndyryp, 1868 jylǵa deıingi erejelerdi qoldanyp, qazan musylmandarynyń tártibine sáıkestendirý kerek.
3) Qyrǵyzdarǵa meshit, medrese salýǵa ruqsat kerek. Qudaıǵa qulshylyq etýge erkindik bolsyn. Ol jerlerde arabsha, parsy jáne túrik tilinde sabaq berýge, gazet jáne kitaptar shyǵarýǵa, baspahana salýǵa ruqsat berilsin.
4) Qyrǵyz halqyn basqaratyn adam qyrǵyz tilin bilýleri mindetti. Olardy taǵaıyndaý nemese ornynan alý máselesi qyrǵyz qoǵamynyń ókiliniń tańdaýymen bolýy shart. Búgingi sharýa bastyqtarynyń ornyna halyqtyń arasyn bitistirýshilerdi zańdandyrý kerek. Bul qyzmet qyrǵyzdardyń ishinen jetkilikti bilimdi qyrǵyzdy taǵaıyndaý qajet.
5) Barlyq qyrǵyz isteri qyrǵyz dıalektisinde júrgizilýi mindetti. Hat jazýshy, kúzetshi, hattardy taratýshylary tegis tek qyrǵyz tilin biletin adamdardan taǵaıyndalsyn.
6) Bolys basqarýshysy, halyq soty, aýyl starshyndary jáne saılaýǵa qatysýshylar búgingi erejege saı júrgizilsin. Bul qyzmettegi adamdar ózderi saýatty adamdar bolýy, olar ol qyzmetke kiriser aldynda óz qyzmetinde zańsyzdyqqa jol bermeý úshin ant berýleri kerek. Olardyń bul qyzmetten ketýine tek halyqtyń kópshiligi daýys bergende ǵana ruqsat etilsin.
7) Bólimshelik ara bitistirýshisi qyrǵyz tilin bilsin, sonda aýdarmashynyń qajeti bolmaıdy.
8) Tergeý jumysy júrip jatqan kezde aıyptalýshy jaǵynan qorǵaýshy qatyssyn.
9) Okrýgtik sottyń janynda sot isine qatysyp otyratyn qazy bolýy shart.
10) Tergeýsiz jáne sottyń sheshiminsiz ákimshilik jolymen jer aýdarý tyıylsyn.
11) Qyrǵyzdyń halyq soty – Zań mınıstrligine ǵana baǵynsyn.
12) Halyq sotynan, Bıdiń bıliginen alyp muragerlikti tolyǵymen molda men sharıǵatqa baǵyndyrsyn.
13) Saılaýdan ótken qyzmet ornyn bekiterde áskerı Gýbernatorǵa usynbas buryn saılaýǵa qatynasqan bastyqty bekitýge jiberilgeli otyrǵan adamdy Ahýnmen aqyldasýy tıis.
14) Qyrǵyz halqynan óz erikterimen beretin sadaqa men aıyptalǵany úshin túsetin qarjy ákimshiliktiń nusqaýymen emes, halyqtyń ózi bólgenderi durys bolar edi.
15) Ertis boıyndaǵy jerler erte zamannan qyrǵyzdardyń ata qonystary bolyp eseptelgen, keıinnen áskerlerdiń paıdasyna berildi. Sondaı-aq basqa mártebeliniń keńsesine qarasty qyrǵyzdardyń paıdalanýyna berilgen jerler sol qyrǵyzdarǵa ataqonysy retinde máńgilikke berilsin.
16) Qyrǵyzdardyń qystaýlary jáne jaz jaılaýlary burynǵy salt boıynsha olardyń menshiginde qalýy tıisti.
17) Qyrǵyzdyń taýly dalasynda ashylǵan qazba baılyqtary olardyń óz menshigi bolýy, ol jerde salynatyn zavodtar qyrǵyzdardyń óziniki bolyp esepteledi. Eger de olar ózderi ony óndirýden bas tartsa sonda ǵana basqa adamdarǵa jalǵa berýge bolady. Biraq olar ár desıatınasyna jaldaý aqysyn tóleýleri tıis.
18) Qyrǵyzdar aǵashtardy qajetke jaratý, balyq aýlaý taǵy basqa da quqyqtarǵa ruqsat etýdi talap etedi.
19) Qyrǵyzdar turǵan jerlerge taıaý ornalasqan tuzdy jáne balyǵy bar kól de solardyń menshigine qaldyrylsyn. Ol kólderdi jalǵa berý ýezdiń ókilderiniń senimdileriniń birine tapsyrylsyn.
20) Tuzdy jáne balyq aýlaıtyn kólderdegi jalǵa berýden túsetin qarjyny búkil ýezdiń qajetine jumsaý úshin arnaýly salym-qarjy depozıt esep shotyn ashý kerek. Qoǵamnyń kelisimine sáıkes bul qarjy astyq qoryn daıyndaýǵa jumsalady.
21) Qyrǵyz halqynyń dinı adamdaryn qamtamasyz etý Qazan musylmandarymen teńelýi tıis.
22) Qajylyqqa barýǵa shek qoıylmasyn, erkindik berilsin.
23) Qajylyqqa barǵan kezde bılet-pasportpen paıdalaný tártibi pravoslavtardypmen birdeı dárejede bolsyn. Olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý kerek.
24) Qyrǵyz halqynyń ishine mıssıonerlerdiń barýyna tyıym salynsyn.
25) Qyrǵyzdardyń, ásirese kámeletke tolmaǵan jastardyń basqa dinge ótýine tyıym salý kerek. Al basqa dinnen musylman dinine ótemin deýshilerge eger olar saýatty bolsa ruqsat etý kerek. Hrıstıan dinine ótkender bolsa eski saltty oryndaýǵa májbúr etilmesin.
26) Nekege otyrý nemese aıyrylysý máselesin gýbernator men ýezd bastyqtarynyń qaramaǵynan shyǵarý kerek.
27) Ákimshilik mundaı iske kirispesin, eshqandaı málimet suramasyn.
28) Meshit pen medreseniń paıdasyna «Vakýfqa» ruqsat etilsin.
29) –
30) Qyrǵyzdar pravoslavnıkter sııaqty Imperııanyń qaı ýezinen, oblysynan, gýbernııasynan bolmasyn jer alýǵa, sondaı-aq memlekettik qyzmetterde isteýge quqyǵy bolsyn.
31) Dinı adamdar pravoslavıandar sııaqty qurmetti bolsyn.
32) Mektepterde mindetti túrde mynadaı shart oryndalýy kerek: Aldymen qyrǵyz oqýshylaryna musylmannyń dinı sabaqtary oqytylady, kámeletke jetkenderge dinniń bes negizgi shartynan sabaq beriledi, al odan keıin ǵana orys tilinen saýatyn ashý sabaǵy júredi. Mektepti bitirgenge deıin musylman dini sabaǵy negizgi bolyp esepteledi.
33) Mektepterde hrıstıan dini týraly sabaq oqytylmasyn.
34) Taıaýdaǵy bastyqtardyń qol astyndaǵy qyrǵyzdar týraly joǵarǵy bastyqtaryna ósek, málimet jetkizý olardyń isine qarsylyq kórsete alatyn qyrǵyzdarǵa habarlaý mindettelsin. Óıtkeni osyǵan deıin qyrǵyzdar týraly málimetterde: qyrǵyz – ury, qyrǵyz – páleqor, qyrǵyz – ótirikshi, qyrǵyz – jalqaý taǵy basqa da teris oı týdyratyn ósekter arqyly qazaqtyń baılary men kedeıleriniń arasyna ot jaqty. Shyndyǵynda, Patshanyń qolastyndaǵy – halyqtyń ishinde qyrǵyz halqy kónbis, kúı talǵamaıtyn, shydamdy, bárin keshire biletin, kek saqtamaıtyn, óte joǵary dárejede qarapaıym shyn yqylasymen Patshaǵa baǵynǵan, árkezde onyń dinı áreketterine ǵana qarsy shyǵatyn halyq.
35) Jańa erejeniń jobasyn jasap jatqan jıynǵa qyrǵyzdardyń ókiletti depýtaty qatynasýy kerek.
36) Qyrǵyzdar týraly másele memlekettik keńeste qaralǵanda qyrǵyzdyń depýtaty qatynasýy shart.
37) Josparlanǵan joba 100 jylǵa bekitilsin.
38) Sońǵy 20 jylda qyrǵyzdardan tartyp alynyp jer aýdarylǵandarǵa berilgen jerler qyrǵyzdardyń basshylaryna qaıtarylsyn.
39) Al olar salǵan qurylystardyń quny Zemstvonyń qarjysynan qaıtarylsyn.
40) Ótken Patshalar syılaǵan,keıinnen tartyp alynǵan jerler ataqonystardyń ıesine qaıtarylsyn. Bul jerler qazynaniki nemese jekemenshiktiki bolady.
41) Uly – taqsyr Imperator salǵyzǵan burynǵy meshitter men medreseler eskirdi. Olardy jóndeýden ótkizý kerek nemese jańadan salý qajet. Sol arqyly bizdiń uly monarhqa degen qurmetti kúsheıtemiz.
42) Túzemdik ákimshilikterde ózara qyrǵyzdardyń arasynda jaýlasý bolmas úshin tómendegiler oryndalsyn: «Eger bir bolystyń partııasyna qarsy jaǵy ashýlansa, onda saılaýǵa túsetin jańa qyzmetkerdi basqa kórshiles bolystyń adamymen aýystyrýy qajet. Saılaný quqyǵynan aıyrylǵandarmen saılanýshynyń sany teńelsin. Saılaýǵa túsetinder jerebege sáıkes teń mólsherde árbir bolystan shaqyrylsyn. Bul sezde partııaǵa bólingen bolystan eshkimdi kirgizbeý qajet.
Saılaýǵa shaqyrylǵandarǵa jumsalǵan shyǵyndy partııaǵa bólingen jaqtaryna tóletýdi bastyǵy sheshsin.
Saılaýǵa túsetinderdiń isimen bastyǵy ol saılaýǵa túspeı turyp tanysýy kerek. Sezge ol partııanyń jaqtaýshylary da qatystyrylmasyn.
Mundaı bólingenderdi boldyrmaý bólimsheniń bastyqtarynyń jáne Ahýnnyń mindeti. Saılaý kezinde Ahýndar da qatynasýlary qajet.
43) Urlyq jáne taǵy basqa da laıyqsyz isterdi halyq sotynyń tótenshe sezinde qaraýǵa júktegen durys. Ony túrmege jabý quqyǵyn azaıtyp, jer aýdarý quqyǵyn kóbirek qoldanatyn quqyq berilsin.
44) Tótenshe sezdi jylyna bir ret shaqyrý quqyǵy berilsin. Sezdi ótkizetin jeri, ýaqyty jáne qansha kún bólimshelerdiń bastyqtarynyń jınalysynda belgilensin. Bul sezde bastyqtary jáne Ahýny qatynassyn.
45) Bıdiń, bolystyń sezdi 100 rýblge deıingi isti sheshsin, úsh aıǵa deıin tutqyndaý quqyǵy bolsyn. Óıtkeni kelispeıtin jaǵy isti tótenshe sezge berýine ýaqyt kerek.
46) Ár bolysta alymdy jınaıtyn adamdar saılanýy tıis, sharıǵatqa sáıkes qozǵalystaǵy dúnıe múlkinen alynatyn proentti belgili (zeket, gotýr, pitir) basqa da mindetti alymdar, kedeı otbasynyń oqýshylaryna tólenedi.
47) Kisi óltirgeni úshin zańdy sottaýdan basqa olardan salt boıynsha kun óndirý (tóletý) qajet. Egerde ólgen adamnyń (katorgyǵa jibergen) týystarynyń turmystary nashar tursa, onda oǵan kómek qazyna esebinen beriledi.
Qol qoıǵandar: Semeı oblysynyń Pavlodar ýeziniń Ataǵozy bolysynyń qyrǵyzy Omarhan molda Mýsafyrov, Semeı ýeziniń Seıtenev bolysynyń qyrǵyzy Temirǵalı Norokonov, Qarqaraly ýeziniń qyrǵyzy Edreı bolysy Apyq Jolsharın.
Qyrǵyz tilinen orys tiline aýdarǵan Temirǵalı Norokonov.
Durys: Erekshe tapsyrmanyń aǵa chınovnıgi.
Bolatbek NÁSENOV,
tarıh ǵylymynyń doktory,
Qurmetti professor, muraǵatshy
"Ana titi"
