مەن وسى كىتاپتى جازۋدى قولعا العان كەزدەگى (2000 ج.) جوسپارىم ونشا ۇلكەن ەمەس ەدى. ابىرالى اۋدانىنا قاراستى بەس بولىستى ەلدىڭ (ابىرالى، اقبوتا، ءبورىلى، دەگەلەڭ، تەمىرشى) ءومىرى، تاريحى، جەر-سۋى، ادامدارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، مۇراعاتتان مالىمەتتەر ىزدەۋدەن باستادىم. ارحيۆ بايلىعى عاجاپ ەكەن. مەنىڭ كىتابىمنىڭ تەرەڭدەۋىنە سەبەپشى بولدى. ابىرالىنىڭ بەس بولىسىنىڭ تاعدىرى بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ تاعدىرى دەسەم وتىرىك بولماس. مۇراعاتتان وتە كوپ قۇجاتتار تابىلدى.
ولاردىڭ ءبىرى كوپشىلىككە بەلگىلى بولسا، ەكىنشىسى بەلگىسىز دەگەندەي قورىتىندىعا كەلدىم. ونى حالقىمىزعا جەتكىزۋ مىندەتىمىز بولار. مۇراعاتتىڭ شاڭىندا كومىلىپ جاتپاۋى كەرەك. ارينە، مۇراعاتتى تولىعىمەن قاراپ شىقتىم، – دەپ ەشبىر ادام، عالىم ايتا الماس. ونى قاراپ شىعۋعا مىڭداعان ادامنىڭ ءومىرى جەتپەس. مەن ون ءۇش جىلدا اسا مول دەرەكتەرگە يە بولدىم. سوندا كوزىم ءبىر نارسەگە جەتتى. ول قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان ءومىر تىرشىلىگىنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ابىرالىنىڭ بەس بولىسى ازاماتتارىنىڭ ۇلەسى بار ەكەندىگى تۋرالى.
تاريحتى قازبالاي بەرسەك نەلەر عاجاپ جاعدايلارعا كەزدەسەمىز. ءبىر ادام نەمەسە جۇزدەگەن ادام ونىڭ تۇبىنە جەتە المايدى. سولاي بولسا دا قازاق ەلى تاريحىنىڭ كەيبىر قىرلارىن شاما كەلگەنشە زەرتتەپ ونى، ابىرالى ەلىمەن بايلانىستىرۋ كىتابىمنىڭ نەگىزگى مىندەتى.
قازاق ەلىنىڭ تاريحىنان ۇلكەن ۇلەس الاتىن ءبىر عاجاپ قۇجات بىلاي اتالادى: «دەلو وب اگيتاتسي سرەدي كيرگيز كاركارالينسكوگو ي پاۆلودارسكوگو ۋەزدوۆ و پوسىلكە ۆ پەتەربۋرگ دەپۋتاتسي دليا پرەدستاۆلەنيا وت كيرگيزسكوگو نارودا پەتيتسي تساريۋ». وسى قۇجاتقا 42 ادام قول قويعان. سونىڭ 10-ى ابىرالى اۋدانىنا قاراستى بەس بولىستىڭ ازاماتتارى. وسى پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋشى بوكەيحانوۆ ءاليحان مەن اقپاەۆ جاقىپ بولۋى كەرەك دەپ قارقارالىنىڭ ۋەزدىك باستىعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا حات جازىپتى. پەتيتسيا 47 پۋنكتتەن تۇرادى.
جاسىرىن پوليتسيا ورىندارىنىڭ تىڭشىلارى ارقىلى وسى پەتيتسيانىڭ تاريحىن، كىمدەر بەلسەندىلىك كورسەتكەنىن، قول قويعان ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان جاعدايلاردى قۇپيا تۇردە باقىلاپ وتىرعان. بۇل قۇجاتتى ۇيىمداستىرعان قازاقتىڭ دانا ۇلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جاقىپ اقپاەۆتار. ولار ابىرالىعا قاراستى بەس بولىستىڭ ازاماتتارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. سونىڭ ايعاعى 42 ادامنىڭ 24 پايىزى ابىرالىلىقتار. ول تەگىن بولماسا كەرەك. ءاليحان مەن جاقىپ اتالارىمىز تانىمايتىن ادامدارمەن قارىم-قاتىناس جاساي قويماس. ابىرالىلىق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن پەتيتسيادان دا وقيسىزدار. ال مەن ولاردى جەكە كورسەتۋدى دۇرىس دەپ شەشتىم. ولار مىنالار:
1. ابىرالى بولىسىنان – مۇسا قۇلباەۆ، سۇلەيمەن قويسويماسوۆ.
2. اقبوتا بولىسىنان: ءجۇسۇپ قۇلباتىروۆ، بەكتىباي بوتاباەۆ.
3. ءبورلى بولىسىنان: تولمۇحامەت (حالىق «توقمەت قاجى» دەپ اتايدى) التىنتورين، راقيا ساتپاەۆ.
4. دەگەلەڭ بولىسىنان: كەرىمحان تولەباەۆ، تىشقانباي قاشاقوۆ.
5. تەمىرشى بولىسىنان: سەكەرباي قانعوجين، وسپان جانعابىلوۆ.
مىنە، باتىر اتالارىمىز. ارينە، بۇل كىسىلەر حالىقتىڭ نامىسىن ءوز جەكە نامىسى ارقىلى قولدادى. پاتشانىڭ تىڭشىلارى ايتقانداي باي ادامداردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن تالاپتار كويدى. قازاق دەگەن حالىق ەشكىمنەن كەم ەمەس. اقىل دا، نامىس تا بار. ولارمەن ساناسۋ كەرەك. قازاقتار ورنالاسقان جەرلەردى رەسەي اسكەرلەرى تارتىپ العانى دۇرىس ەمەس. رەسەيدىڭ قول استىندا بولعان سوڭ باسقا حالىقتار پايدالانىپ جۇرگەن قۇقىقتارمەن تەڭ ءبولىسۋ قاجەت. ءوز جەرىندەگى كەڭ بايلىققا قازاقتاردىڭ وزدەرى يە بولۋىن زاڭداستىرسا. سوڭعى 20 جىلدا قازاقتاردان تارتىپ الىنعان جەرلەرى قايتارىلسىن. بوس جەرلەردى رەسەي مەن كاۆكازدان كەلگەن مۇسىلماندارعا بەرۋ كەرەك. جوعارعى باسقارۋ ورىندارى دۋما سياقتى جەرلەردە وكىل بولۋ قاجەت. پەتيتسيانىڭ نەگىزگى تالاپتارى وسىلايشا باتىل جازىلعان. بۇل تالاپتاردى ورىنداتپاۋ قاجەت دەپ رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى سەمەيدىڭ سوعىس گۋبەرناتورىنا حات جازىپتى. اسىرەسە، سايلاۋ وتكىزۋگە جول بەرىلمەسىن – دەپ تالاپ ەتكەن. وسى پەتيتسياعا قول قويعان ادامداردىڭ ەڭ بولماعاندا بىرنەشەۋىنىڭ اتى-ءجونىن حابارلاۋدى سۇراعان. 1905 جىلداردا وسىنداي قادامعا بارۋ شىن ەرلىك، ۇلكەن جۇرەكتىلىك. پاتشانىڭ قىلىشى قانعا بويالىپ، ەشكىمدى دە اياماي جاۋىزدىق جاساۋعا دايىن تۇرعان كەزى ەدى. تومەندەگى حاتتاردى وقىپ شىقساڭىزدار وعان كوز جەتكىزۋگە بولادى. باستارىن قاتەرگە تىككەن جانداردىڭ كوپشىلىگى 1928 جىلدارى كونفيسكاتسياعا ۇشىراپ، كەيىننەن «حالىق جاۋى» اتانىپ ومىرلەرىنىڭ سوڭى قاسىرەتپەن اياقتالدى. بۇل اتالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن تاريحقا قالدىرۋىمىز كەرەك.
ال جوعارىداعى اتالارىمىز كوتەرگەن تاريحي ماسەلەنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مۇراعاتتان تابىلعان قۇجاتتاردى سول قالپىندا بەرۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. سوعان كوڭىل اۋدارايىق.
مەنىڭ كىتاپتارىمنىڭ 2 تومىندا «قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ» ءماتىنى ورىس تىلىندە (الماتىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن 2001 جىلى – كوشىرمەسىن تولىق العان ەدىم) جازىلعان. سونى قازاقشاعا اۋدارىپ، قازاق حالقىنا باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن بەرگەندى دۇرىس دەپ ەسەپتەدىم. بۇگىندە كەيبىر گازەتتەردە «اتاعى دارداي تاريحشىلارىمىزدىڭ وزدەرى نەعىلعان كوپ باتىرلار» دەگەن ءسوزدى تاعى دا ايتا باستاپتى. ولاردى قازاق دالاسىندا جوڭعارلارمەن سوعىستىڭ 180 جىل بولعانىن، وندا مىڭداعان باتىرلاردىڭ اركاسىندا جەڭىسكە جەتكەنىمىزدى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن «جالعان تاريحشىلار» دەر ەدىم. تاعى دا كىتاپتاردى شىعارۋعا رۇقسات بەرەتىن تسەنزۋرانى اڭساپ جۇرگەن عالىمسىماقتار بارعا ۇقسايدى. وزىندە ءىلىپ الارلىق بىردە-ءبىر كىتابى جوق، ارحيۆ قۇجاتتارىنا سايكەس توم تاريحي كىتاپتاردى شىعارۋشىلاردى قىزعانا باستاپتى.
وسى باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىگىن 1905 جىلى تومەندەگى باتىرلار (بۇل دا مايدان) ءارى قاراي جالعاپتى.
وسى ەكى ۇلى ازاماتتىڭ ارقاسىندا پاتشاعا تۇڭعىش پەتيتسيا جىبەرىلگەن. ءماتىنىن دايىنداپ، باستىرعان، ءوز باستارىن ولىمگە تىككەن ناعىز باتىرلار.
مىنا تومەندەگى حاتتان پەتيتسيانىڭ ماڭىزى قانداي بولعانىن تۇسىنۋگە بولادى.
سەمەي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ قۇپيا ءبولىمى 1905 جىلى 19 شىلدەدە (№49) دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا مىناداي قۇپيا حات جىبەرىپتى:
30 ماۋسىمدا قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى باياناتىندا (№30) مىنانى حابارلاپتى:
قوياندى-بوتوۆ جارمەڭكەسىنە كەلگەندەردى جاسىرىن باقىلاۋ كەزىندە بايقاعانىم، اقمولا وبلىسى مەن سەمەي ۋەزىنە كورشىلەس تۇرعان قارقارالى ۋەزىنىڭ قىرعىزدارىن پاتشا اعزامىنىڭ اتىنا جازىپ جاتقان جالپى پەتيتسياعا قاتىناسۋعا شاقىرىپتى.
مۇمكىندىگىمىزشە وندا نە جازىلعانىن انىقتاعان كەزدە تۇسىنگەنىمىز، ول پەتيتسيانىڭ نەگىزگى تالابى مىناداي: سالىقتى ازايتۋ، شارۋا باستىعى دەگەن باسقارۋ جۇيەسىن جويۋ، ءدىن ۇستامدىلىعىنا تولىق بوستاندىق، قىرعىز مۇفتيىنە ەرەكشە قۇقىق بەرەتىن لاۋازىم، حالىق وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا قىرعىزداردان سايلانعان ادامداردى كىرگىزۋگە رۇقسات بەرۋ.
بۇل پەتيتسيانىڭ ءماتىنىن جاساۋعا قاتىسۋعا قارقارالى ۋەزىنىڭ قىرعىزدارى كەلىسىم بەرىپتى. وسى ماقساتپەن ءاربىر بولىستان (شۋ بولىسىنان باسقاسى) كەلىسىم بەرەتىندەردىڭ قولىن جيناۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداعان. سوعان سايكەس 16 مىڭ كەلىسىم بەرگەن قىرعىزداردىڭ قولدارىن جيناپتى. ول قارقارالى ۋەزىندە تۇراتىن قىرعىزداردىڭ وتباسىنىڭ تەڭ جارتىسى (سوڭعى ەسەپ بويىنشا قارقارالى ۋەزىندە 33522 وتباسى تۇرادى):
پەتيتسيا جىبەرۋدىڭ ءتارتىبىن ۋەزد باستىعىنىڭ ايتۋى بويىنشا بىلايشا بەلگىلەگەن: قارقارالى ۋەزىنەن ەكى سەنىمدى وكىلدى ۇسىنۋ جوسپارلانعان. ولاردى ومبى قالاسىندا اقمولا، سەمەي، تورعاي وبلىستارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋلارىمەن وتەتىن جالپى جينالىسقا قاتىناسۋعا وكىل رەتىندە جىبەرمەكشى. ومبىداعى جينالىسقا جينالعان قىرعىزداردىڭ ىشىنەن ەكى قىرعىزدى پەتەربۋرگكە پەتيتسيانى جەتكىزەتىن وكىل ەتىپ سايلاماقشى.
بۇل ماسەلەگە بايلانىستى بولماسا دا شتابس-روتميستر فەسوۆسكي باياناتىندا: «ءوزىنىڭ باقىلاۋىنا قاراعاندا دالادا تىنىشتىق جوق، قىرعىزدار رەسەيدە نە بولىپ جاتقانىن وتە مۇقيات باقىلاپ وتىر. دالاعا كورشىلەس وبلىستاردان، ءتىپتى بوكەي ورداسىنان جاسىرىن كەلىپ جاتقان ادامدار بيىلعى جىلعى 18 اقپانداعى جوعارى مارتەبەلىنىڭ رەسكريپتىن ءوز تۇسىنىكتەرىنشە حالىق اراسىندا تاراتىپ، ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋدە. ءدىن ماسەلەسى تۋرالى ۇكىمەتتىڭ جارلىقتارىن دۇرىس تۇسىنبەي حالىق اراسىندا تەرىس وي كىرگىزىپ جۇرگەندەر بار ەكەنى كوزگە انىق بىلىنۋدە.
شتابس-ءروتميستردىڭ پىكىرىنشە ازىرشە قاۋىپتى ەشتەڭە جوق، حالىق اراسىندا ولارعا تىيىم سالۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەسە دە مەن ونىمەن كەلىسە المايمىن.
وكىمەت اگەنتتەرىنىڭ دالا قىرعىزدارىنا بارۋىن، بولىستاردىڭ، ستارشىنداردىڭ ونداي جيىنداردى ۇيىمداستىرۋشى بولۋلارىن نەمەسە ولاردىڭ ءوز مىندەتتەرىنە قاتىسى جوق ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا حالىقتى جيناۋ، زاڭدى تالقىلاۋعا قاتىسۋلارىنا تيىم سالۋ كەرەك.
ۋەزد باستىعىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، ول جيىنداردا ءوز باس پايدالارىن ويلاپ حالىقتى وكىمەتكە قارسى قوياتىن ادامدار بولمايدى دەۋ قاتە. بۇل جاعدايدى پايدالانىپ قالىڭ حالىقتى بىزگە قارسى قوياتىن قىرعىزدىڭ وكىلدەرى بولادى. ولار ارام پيعىلدارىن ىسكە اسىرىپ، ءدىن فاناتيكتەرىن پايدالانىپ، دالا قىرعىزدارىن بىزگە قارسى قويۋلارى مۇمكىن.
مەن اسا جاۋاپتىلىقپەن سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن، بۇل پەتيتسيا جولداۋ يدەياسىن كوتەرگەن جاندار، شارۋا باستىعى دەگەن لاۋازىمدى قىسقارتۋدى ۇسىنۋشىلار ءوز جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاعان اۋقاتتىلاردان تۋىپ وتىر.
ولار دالانىڭ كەدەي حالقىنا جاساپ وتىرعان ىستەرىنە باقىلاۋدىڭ بولماعانىن قالايتىندار. شارۋا باستىقتارى تومەندەگى ءالسىز حالىقتى بايلار مەن مىقتىلاردان قورعاپ كەلە جاتقان بولاتىن. ونى مەن وسى وبلىستى باسقارعاننان بەرى شارۋا باستىقتارىنىڭ جۇمىستارىمەن تانىسقاننان بىلەمىن».
جوعارىداعىنى ەسكەرە كەلىپ، شتابس-روتميستر فەسەۆسكيدىڭ باياناتىن بارلىق ۋەزدەرگە جانە شارۋا باستىقتارىنا حابارلاي كەلىپ، ولارعا دالا ۇگىتشىلەرىنىڭ قيمىلدارىن وتە ۇقىپتى تۇردە باقىلاۋعا الۋلارىن تاپسىردىم.
جالپى حالىق اراسىندا باستالعان قوزعالىستىڭ باعىتىن قاداعالاپ، ولارمەن بىرگە ءجۇرىپ شارۋا باستىقتارىنا جوعارىدا ايتىلعان قىرعىز قاۋىمدارىنىڭ اراسىندا جاسالعان شەشىمدەرىنە قوسىلماۋىن، وندايعا جول بەرمەۋىن تالاپ ەتتىم. ول بۇگىنگى زاڭ ەرەجەلەرىنە قاراما-قايشى كەلەدى.
وسىنى ايتا كەلىپ، مىناداي قورىتىندىعا كەلدىم، دالا ومىرىندەگى بارلىق قۇبىلىستاردى بۇرىنعىدان دا قاتاڭ قاداعالاپ ساقتىق ءبىلدىرۋىمىز كەرەك.
بىراق ۋەزد باستىقتارىنىڭ مۇنداي باقىلاۋ جۇمىسىن 100% جۇرگىزىپ جاتقانى تۋرالى مالىمەتتەر جينايتىن ەشقانداي قۇرال-جابدىقتار جوقتىعىن جوعارى مارتەبەلىم سىزگە جەتكىزىپ وتىرمىن. سول ءۇشىن ماعان ارناپ بەكىتىلگەن 600 رۋبل نەسيە بوساتساڭىز. بۇل قارجى ۋەزد باستىقتارىنىڭ قاراماعىنا بەرىلسە، ولار اتالعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن بەلسەندى جۇرگىزگەن جەرلەردى باقىلاپ-قاداعالاپ جۇرەتىن قۇپيا تىڭشىلارعا تولەر ەدى.
باس شتابتىڭ گەنەرال-مايورى گالكين
مىنە، بۇل حاتتى مۇقيات وقىپ شىقساڭىز ءالى پەتيتسيا ءماتىنى دايىندالماعان كەزدەگى گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ قازاقتاردىڭ پەتيتسيانى قولداۋلارى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنىپ، الدىن الا شارا قولدانۋ ءۇشىن ۋەزد باستىقتارىنىڭ جۇمىسىنا باعىت بەرگەندىگى دالەلدەنەدى.
ەندىگى جەردە ومبى قالاسىندا سايلاۋ-سەزد وتكىزۋ مۇمكىن دەگەن قاۋىپپەن ونى قالايدا بولدىرماۋ كەرەك دەپ بارلىق كۇشتەرىن سالعان. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال-لەيتەنانت ءسۋحونيننىڭ حاتىمەن تانىسايىق:
قۇپيا، 27 شىلدە 1905 جىلى №92 (1905 جىلعى 19 شىلدەدەگى №49 حاتقا جاۋاپ).
سەمەي وبلىسىنىڭ
گەنەرال-گۋبەرناتورىنا
ءسىزدىڭ وكىمەتىڭىزدىڭ جارلىعىمەن تولىعىمەن كەلىسە وتىرىپ سەمەي وبلىسىنىڭ شارۋا جانە ۋەزد باستىقتارىنان سۇرايتىنىم «سەنىمدى وكىلدەردىڭ سايلانۋىن وتكىزۋگە جول بەرمەڭىزدەر، ولاردى جينالىستا اقىلداسامىز» دەپ جىبەرمەڭىزدەر. ولاردىڭ اتالعان قالادا جيىن وتكىزۋىنە تىيىم سالىنعان قاۋلى بار.
گەنەرال-گۋبەرناتور،
گەنەرال-لەيتەنانت سۋحونين.
بۇل حاتقا قاراعاندا ومبى قالاسىندا پەتيتسيانى قالايدا جىبەرمەۋ ماقساتىمەن ارناۋلى جيىن، سەزد وتكىزۋگە تىيىم سالىنىپتى.
بىراق بۇل كەزدە پەتيتسيا جاسالىپ، جاسىرىن سەز دە ءوتىپتى. پاتشا جەندەتتەرىن ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن جاقىپ اقپاەۆ باستاعان الاشتىڭ كوسەمدەرى قاتتى الداپتى. تسەنزۋرا قانداي كۇشتى بولسا دا، قىلىشتارى جالاڭداپ تۇرسا دا باتىر اتالارىمىز مىناداي جەدەلحاتتى پەتەربۋرگكە جىبەرىپ تە ۇلگەرىپتى. ونى مىنا قۇپيا حاتتان وقىڭىز.
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سەمەي وبلىسىنداعى اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى 1905 جىلى 3 تامىزدا (№53) دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا مىناداي حات جولداپتى. ول حاتتى 1905 جىلى 9 تامىزدا العان (№130).
دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا
بيىلعى جىلعى 19 شىلدەدەگى (№50) باياناتتى تولىقتىرۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەڭىزگە قارقارالى ۋەزىنىڭ قىرعىزدارىنىڭ ۇلى اعزامنىڭ اتىنا جىبەرگەن تەلەگرامماسىنىڭ (كوشىرمەسىنىڭ) كوشىرمەسىن قوسىمشا جىبەرىپ وتىرمىن.
قارقارالىنىڭ ۋەزد باستىعىنىڭ حابارلاۋى بويىنشا تەلەگرامما ومبىدا دايىندالعان، ال قارقارالىعا پوشتامەن جىبەرىلگەن. قارقارالى ۋەزىندە 22 شىلدەدە 42 ادامنىڭ قولى قويىلعان. ولار وزدەرىن ۋەزدىڭ قىرعىزدارىنىڭ سەنىمدى وكىلدەرىمىز دەپ ەسەپتەيدى. ەڭ جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا جەرگىلىكتى پوشتا تەلەگراف كونتورى ارقىلى جىبەرىپتى. وعان بايلانىستىرماي پوشتا ارقىلى «سىن وتەچەستۆا»، «رۋسسكايا ۆەدوموستي» گازەتتەرىنىڭ رەداكتسياسىنادا باسىپ شىعارۋعا جونەلتىپتى.
گۋبەرناتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ۆيتسە-گۋبەرناتور
بۇل حاتتى وقىپ شىققان سوڭ مەنىڭ ويىما كەلگەنى ەكى جاعداي. ءبىرىنشىسى. بۇل ولكەنى وتە جاقسى بىلەتىن، تۋماسى جاقىپ اقپاەۆتىڭ ابىرويى قايتسە دە اسەر ەتتى. ول زاڭدى وتە جاقسى يگەرگەن، حالىقتىڭ ابىرويىنا بولەنگەن جان (امال نە، رەسپۋبليكادا قاراعاندى، سەمەي وبلىستارىنىڭ باسشىلارى اقپاەۆتاردىڭ ءرولىن تۇسىنە الماي كەلەدى).
اقپاەۆتاردىڭ قىزمەتى تۋرالى مەنىڭ ءىى-ءشى-ءىح توم كىتاپتارىمدا، سونداي-اق ءنوۆوسىبىر باسپاحاناسىندا جاتقان ححV توم كىتابىمدا تولىق باياندالعان. وسىنى وبلىستاردىڭ اكىمدەرى ەسكەرۋى كەرەك.
ەكىنشىسى. پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ السىرەي باستاعان ءداۋىرى بولسا كەرەك.
قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى بۇل حاتقا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى:
ءى.ءى.م. سەمەي وبلىسى قۇپيا اسىعىس
قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ 1905 جىلى
21 تامىز كەڭەس مەڭگەرۋشىسىنە
№32 بايانات.
ءسىزدىڭ ماعان جۇكتەگەن (1905 جىلى 9 تامىزداعى، №95) تاپسىرماڭىزعا سايكەس مەنىڭ قاراۋىمداعى ۋەزدىڭ جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا بيىلعى جىلى 22 شىلدەدەگى تەلەگراممادا قول قويعان قىرعىزداردىڭ ءتىزىمىن جىبەرۋ سەنىمىنە يە بولدىم. وندا قىرعىزداردىڭ اتىنان مەملەكەتتىك دۋماعا (تەلەگراممادا «زەمسكوي سوبور» دەپتى) بەلگىلەگەن قىرعىزداردى ولاردىڭ وكىلى رەتىندە قۇقىعىن قورعاۋدى ۇسىنىسۋلارىن سۇراعان.
ك.كاركارالينسكي. قول قويعان سونىڭ اياق جاعىندا بىلاي دەپتى:
مەنىڭ باسقارۋىما تاپسىرىلعان ۋەزدىڭ اتىنان حالىقتىڭ سەنىمدى وكىلى رەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە جاقىپ اقپاەۆ بەلگىلەندى.
ۋەزد باستىعى، شتابس-روتميستر قولى.
وسىلايشا قازاقتىڭ ەكى ۇلىنىڭ كورەگەندىك ساياساتى ءارى وتە ساۋاتتى زاڭگەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا دۋماعا دەلەگاتتىققا تىركەلدى. بۇل ول زامان ءۇشىن اسا ءىرى جەڭىس، اسپانداعى جۇلدىزدى العانمەن بىردەي ەرلىك.
بۇگىندە ءبىزدىڭ تاريحشىلار، جۋرناليستەر، جازۋشىلار، فيلولوگتار، فيلوسوفتار وسى ەكى ۇلى ادامنىڭ اتىن ءتيىپ-قاشىپ قانا اتايدى. ال سەمەي، قاراعاندى وبلىستارىندا بۇل ۇلىلاردى ءتىپتى دە ەسكە المايدى.
ەندى ءارى قاراي ءارحيۆتىڭ ىزىمەن قوزعالايىق. بولارى بولعان سوڭ وعان ەشقانداي قارسىلىق جاساي الماي، ەندى يمپەراتوردىڭ اتىنا گەنەرال-گۋبەرناتور حابارلاۋعا قورقىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ءوز جاندارىن قورعاۋ ءۇشىن امالسىزدان 42 ادام قول قويعان حاتتىڭ كوشىرمەسىن جىبەرىپتى.
كوشىرمەنىڭ كوشىرمەسى.
ۇلى مارتەبەلى يمپەراتورعا، مەملەكەت باسشىسىنا.
ومبىدا ءارتۇرلى مەكەمەلەردىڭ شەنەۋنەكتەرى وتكىزگەن جينالىستا گەنەرال ءسۋحوتيننىڭ ءوزى باستاپ مينيستر بۋلىگيننىڭ جوباسىنىڭ رۋحى نەگىزىندە قىرعىزداردىڭ وكىلىن زەمسكي سوبور وتكىزبەۋ كەرەكتىگىن قولدادى.
كەلەشەكتى بولجاي بىلمەيتىن شەشىم قابىلداۋدىڭ سەبەبى، دالا ولكەسىندەگى حالىقتىڭ مىنەزىن، ولاردىڭ كوزدەپ وتىرعان باستى ماقساتتارىمەن تانىس ەمەستىگىنەن تۋىپ وتىر. ولاردى زەمسكوي سوبوردان شەتتەتكەنى وتە جان تۇرشىگەرلىك ويعا اكەلىپ سوقتى.
قىرعىزدار، وتە كولەمدى جەردى الىپ وتىرعاندىقتان، قىتايمەن جانە اۋعاندارمەن شەكارالاس وتىرعان حالىق وزدەرىنىڭ تاعدىرىن جانە مۇددەسىن بۇكىل مەملەكەتتىڭ مۇددەسىمەن بايلانىستىرىپ وتىر. ولار وزدەرىن باسقا حالىقتارمەن تەڭ قۇقىقتاعى حالىقپىز دەپ ەسەپتەيدى. ءسىزدىڭ حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرگەن، حالىق سايلاعان ادامداردى قولداۋ قاجەتتىگى تۋرالى شەشىمىڭىزدى بىلەدى.
شىندىعىنا كەلگەندە، قانداي سەبەپتەر بار. قاراپايىم ادىلەتتىلىك جانە شىندىققا قارسى شىعۋ ۇيات ەمە پە؟ 6 (التى) ميلليون حالقى بار قىرعىزداردى قۇقىعى جوق، زاڭسىزداردىڭ قاتارىنا ءبولىپ تاستاۋدى قالاي تۇسىنەسىز؟ شىندىعىندا، ءبىز مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانامىز.
ال مالدى امان الىپ قالۋ ءۇشىن كوشپەندىلىككە جول بەرەمىز. بىراق ول قاڭعىپ ءجۇرۋ ەمەس، كەيبىرەۋلەرى سولاي ويلايدى. جازدا 3-4 اي جۇرەمىز. وسىعان بايلانىستى ەڭ قىمبات، وتە باعالى قۇقىقتان ايىرىپ زەمسكوي سوبوردا وكىل بولۋدان ايىرۋعا بولمايدى. نەگە مال ءوسىرۋ مادەنيەتى قىرعىزداردىڭ سايلاۋ قۇقىقتارىنان ايىرادى. ءدال وسى كەزدە ساۋدامەن شۇعىلدانعانداردىڭ، جەر ماسەلەسىمەن اينالىساتىنداردىڭ، بالىق اۋلاۋشىلاردىڭ، باسقا دا وندىرىسپەن شۇعىلداناتىنداردىڭ قۇقىقتارىن ايىرمايدى.
رەسەي يمپەرياسى شىندىعىندا ءبىلىم، مادەنيەتى جاعىنان، ءارتۇرلى دارەجەدە. سوعان بايلانىستى مەملەكەتتىك مىندەتتى تۇسىنۋدە كوپ حالىقتاردىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتاردا دا، سوڭعى قاتاردا دا ەمەسپىز. قىرعىز شارۋالارى قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك تاپسىرمالاردى تۇسىنۋدە ورىس شارۋالارىنان كەم دەگەن پىكىر دالەلدەنگەن جوق. ءتىپتى باسقا دا وتىرىقشىلىقپەن شۇعىلدانعان حالىقتاردان دا ارتىق تۇسىنەدى. مەملەكەتتىڭ العا قويعان تالابىنا بەيىمدەلۋ قابىلەتىنىڭ جوعارى ەكەندىگىنە زەرتتەۋشىلەر دە كەلىسەدى.
كىم قىرعىزداردى قورعايدى؟ ءبىز ءوزىمىزدى باسقالاردان كەم سانامايمىز. ءبىز ءوزىمىزدى ۇلى ءىستى ورىنداۋعا دايىنبىز دەپ ەسەپتەيمىز. ءبىزدى مويىنداعىسى كەلمەيدى. وزدەرىنەن تومەن دەپ ەسەپتەيدى، بيۋروكراتتار بىزگە كوزىنىڭ استىمەن جوعارىدان نەمقۇرايلى قارايدى.
وسىنداي قارىم-قاتىناستىڭ كەسەلىنەن بىزدەر قىمبات قۇنمەن ەسەپ ايىرىسامىز.
نەگىزىندە بىزدەر كىنالى ەمەسپىز. ولار بىزدەر تۋرالى بىلۋلەرى قاجەت.
ايتىلعان جاعدايلارعا بايلانىستى قولاستىڭىزداعىلار ءسىزدىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعىڭىزعا سايكەس جوعارىدا پەتيتسيادا ايتقانىمىزداي قىرعىز حالقىنىڭ وكىلدەرىن زەمسكوي سوبورعا شاقىرۋعا بۇيرىق بەرۋىڭىزدى سۇرايمىز. ءبىزدىڭ ابدەن شەگى جەتكەن شەشىلمەگەن ماسەلەلەرىمىزدە دۇرىس شەشىمدى قابىلداۋ، ونى قالاي قاناعاتتاندىرىپ جانە باسقا حالىقتارمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى دۇرىس شەشۋدىڭ جولىن تابۋ قاجەتتىگىن قاراۋ تەك قانا قىرعىز حالقىنىڭ وكىلدەرىن قاتىسۋىمەن عانا شەشىلەدى.
قول قويعاندار: قارقارالى ۋەزىنىڭ 42 سەنىمدى وكىلدەرى.
دۇرىس: ەرەكشە تاپسىرما بويىنشا اعا چينوۆنيك.
وسى ارادا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل 42 ادامنىڭ ىشىندە بۇرىنعى سەمەي وبلىسى ابىرالى اۋدانىنا قاراعان 5 (بەس) بولىستىڭ 10 باتىر ازاماتتارىنىڭ اتى-ءجونى بار. ولارعا سەمەيدەن ءبىر-ءبىر كوشە بەرسە دە ارتىق بولماس ەدى. بۇل 42 ادام ومىرلەرىن ولىمگە تىكتى. ەگەردە ولاردى ەرتەرەك بىلسە بارلىعىن دا ەشبىر سوتسىز قۇرتىپ جىبەرگەن بولار ەدى.
مەن ارحيۆ ماتەريالىنىڭ ىزىمەن كەلە جاتقاندىقتان ولاردىڭ اتى-ءجونىن ەڭ اياعىندا اتايمىن.
وسى حاتتى العاننان سوڭ يمپەراتور وتە قاتال تاپسىرما بەرگەنگە ۇقسايدى.
ءى.ءى.م. قۇپيا اسىعىس
دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى
9 تامىز 2005 ج. (№95)
قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعىنا
ولكەنىڭ باس باستىعىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا كەڭسە باسقارۋشىسى سىزدەن مارتەبەلىنىڭ بايانداماسىنا قوسۋ نيەتىمەن 22 شىلدەدە قارقارالىنىڭ پوشتا-تەلەگراف كەڭسەسى ارقىلى جىبەرىلگەن وتە جوعارى مارتەبەلىنىڭ زەمسكوي سوبورعا قىرعىزداردىڭ وكىلىن جىبەرۋ تۋرالى تەلەگرامماداعى قول قويعان قىرعىزداردىڭ ء(تىپتى بولماسا بىرنەشەۋىنىڭ) فاميلياسىن تەز ارادا حابارلاۋدى تالاپ ەتتى.
سونداي-اق ومبىدا كىم قىرعىزدارمەن جينالىس وتكىزدى، تەلەگراممانى كىم جازدى، جىبەردى (قارقارالىعا) سونى حابارلاۋدى تالاپ ەتتى.
كەڭسە باسقارۋشىسى لوسەۆسكي
بۇيرىققا شتامپتى قويعان
اعا ءىس جۇرگىزۋشىسى پلاحوۆ
مىنە، بۇل جەدەلحات تەگىن ەمەس. تىزىمدە بار ادامداردى جازالاۋ مۇمكىندىكتەرى ءالى دە بولدى. پاتشا دا وعان وڭ كوزىمەن قاراماعانى كورىنىپ تۇر. كەيبىر ساۋاتسىز جاندار «قول قويعاندا نە تۇر؟» دەيتىندەر بار. ال ولار وسى اتالارىمىزدىڭ ورنىندا بولسا قول قويار ما ەدى؟ مەن 100% سەنىمدى تۇردە ايتار ەدىم: «ءدال بۇل ادام قورقاقتىق مىنەز ءبىلدىرىپ قول قويماس ەدى».
108 جىل بۇرىنعى باتىرلارىمىزدى 100 جىلدىعىن دا دا ەسكە الدىق پا؟ جوق. مەن بىرنەشە ماقالا جازدىم. تەك «قازاق» گازەتى وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن پەتيتسيانىڭ ءماتىنىن بەردى عوي دەيمىن. باسقالارى ماقالاڭدى باسپاق تۇگىلى ءۇن-ءتۇن جوق. ءتىپتى 5-6 كۇن ازاپتانىپ دايىنداعان ماقالاعا باسپاسا دا ءبىر بەلگى بەرۋگە بولادى عوي.
ءسوز اراسىندا پايدالانىپ قالايىن مەن «كەنەسارى» تۋرالى 38 بەت تىڭ ۇسىنىسقا تولى ماقالامدى 11 گازەت-جۋرنالعا بەردىم. بىردە-ءبىر گازەت باسپادى. «دارابوز» جۋرنالى باستى. بىراق بىردە-ءبىر تاريحشى، فيلولوگ، فيلوسوف، جازۋشى، ت.ب. ماماندىقتاردىڭ مايتالماندارى جاۋاپ بەرگەن جوق. قالايشا شىندىقتى اشامىز؟
ەندى مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى ءارى قاراي تالقىلايىق.
ءى.ءى.م. №1235 قۇپيا
ايىرتاۋ جانە 8 تامىزدا اقمولا وبلىسىنىڭ جىلاندى بولىستارى اسكەري گۋبەرناتورىنا كوكشەتاۋ ۋەزى
19 تامىز 1905 ج. ءسىزدىڭ مارتەبەڭىزگە مىنانى جەتكىزەمىن. 27 №2064 شىلدەدەن 15 تامىز ارالىعىندا بولىمشەلەردى، №1676 سانعا پەتروپاۆل جانە ايىرتاۋ ۋەزدەرىمەن شەكارالاس جاۋاپ كوپتەگەن اۋىلداردى ارالاپ شىققاندا ۋەزدەر اراسىندا بولاتىن سەزدەرگە دە قاتىستىم. كەيبىر اۋىل جيىنىنا جانە سونداي-اق باسقا جەرلەردەن كەلگەندەردىڭ قوزعالىستارىنىڭ باعىتىن وتە ۇقىپتى باقىلاي وتىرىپ، بۇكىل حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن اقساقالداردى تولىق تۇسىنەتىن جاعدايعا جەتتىم.
مەنىڭ قاراۋىمداعى ايىرتاۋ جانە جىلاندى بولىستارىنداعى اقساقالدار ۋەزدىڭ شەكاراسىنان ءارى بارعان جوق. قىرعىز حالقىنىڭ جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا دايىنداپ جاتقان پەتيتسياسى (تىلەك) تۋرالى باسقا جەردەن كەلگەندەر سىبىستى جەتكىزىپتى. ولار سول پەتيتسيانى قۇراستىرۋعا قاتىناسۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىستار دا جاساعان.
بىراق ءسىزدىڭ جوعارى مارتەبەلى نۇسقاۋىڭىزعا سايكەس سەزدىڭ اتىنا جىبەرىلگەن تەلەگراممادا كورسەتىلگەن جاعدايلار تۋرالى دەر كەزىندە (قىزمەت يەسىنە) جانە حالىق سوتتارىنا تۇسىنىك بەرىلگەن. ولارعا قىزمەت بابىنا بايلانىستى انت بەرگەن كەزدە دە ەسكەرتىلدى.
بۇگىندە تولىق سەنىممەن بەكىتىپ ايتامىن. ايىرتاۋ جانە جىلاندى بولىستارىنان ەشكىمنىڭ جوعارى مارتەبەلىنىڭ اتىنا جىبەرىلگەن پەتيتسياعا ەشقانداي قاتىناسى بولعان ەمەس.
دەگەنمەن دە، اقساقالدار جوعارعى مارتەبەلىنىڭ اتىنا جىبەرىلگەن پەتيتسيا تۋرالى بىلاي دەدى: «ىشكى ىستەر ءمينيسترى گوفمەيستەر بۋلىگيننىڭ اتىنا جىبەرىلگەن حاتتا قىرعىز مۇفتيىنە ەرەكشە قىزمەت ورنىن قۇرۋدى ۇسىنىپتى، ول قابىلداپتى» دەدى.
كەيبىر اقساقالدار ماعان مىناداي سۇراقتار قويدى: «نەگە سەمەي وبلىسىنىڭ قىرعىزدارىنا جينالىسقا قاتىناسۋعا رۇقسات بەرىلگەن، ال اقمولا وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ قىرعىزدارىنا رۇقسات بەرىلمەگەن؟».
حالىق وتە قوبالجىعان نازارمەن پەتيتسيانىڭ اقىرى نە بولاتىنىن توسۋدا. ولار تاشكەنتتە شىعاتىن «پەرەۆودچيك» دەگەن گازەتتىڭ ورىس جانە تاتار تىلدەرىندە تەك ءدىن ماقساتىن كوزدەيتىن ماقالالاردى توسۋدا. مەن ونىڭ كۋاگەرى بولدىم.
2 بولىمشەنىڭ شارۋا باستىعى
1905 جىلى 2 قىركۇيەكتە الدى
قۇپيا
(حاتتىڭ سونىندا)
№4412/93 بۇل مالىمەتتى كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ 2-ءشى بولىمشەسىنەن
№1842 دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىنە ونىڭ جوعارى مارتەبەلىنىڭ بايانداماسىنا پايدالانۋعا جىبەرىلدى.
2 قىركۇيەك 1905 جىلى
باس شتابتىڭ گەنەرال-مايورى.
سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى، سەمەي، پاۆلودار ۋەزدەرىنىڭ سەنىمدى وكىلدەرىنىڭ ىشكى ىستەر مينيسترىنە جىبەرگەن ارىزى تۋرالى مىنا حاتپەن تانىسايىق.
ءى.ءى.م. قۇپيا
سەمەي وبلىسىنىڭ 21 قىركۇيەك 1905 جىلى اسكەري گۋبەرناتورى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا 19 قىركۇيەك 1905 ج. №49
وسى مالىمەتتەر ارقىلى ءسىز ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اتىنا جىبەرگەن سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى، سەمەي، پاۆلودار ۋەزدەرى قىرعىزدارىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە مۋسافيروۆ، نوروكونوۆ، جولشارىلار جىبەرگەن ءوتىنىشىنىڭ كوشىرمەسىن جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ زەمسكوي ءبولىمىنىڭ بيىلعى جىلعى 22 شىلدەدەگى قاتىناسىنىڭ كوشىرمەسىن (№16637) جىبەرىپ وتىرمىن.
ءوتىنىش ورىس جانە قىرعىز تىلدەرىندە جازىلعان. بىزدەگى كوشىرمەنىڭ اۋدارماسىنداعى ورفوگرافياسى ساقتالدى. ونى قىرعىز تەمىرعالي نوروكونوۆتىڭ وتىنىشىندەگى جازۋدان الىنعانى كورىنىپ تۇر.
مۇنىمەن قوسا مىنانى حابارلايمىن: «قول قويعان ادامدار شىندىعىندا قىرعىزداردىڭ وكىلدەرى مە، ولاردىڭ تالاپ قويۋعا قۇقىقتارى بارلىعىنا سەنىم حاتتارى بار ما؟» دەگەن. ول ۋەزد باستىعىنىڭ (17 تامىز، ب.ع. №61, 62, 63) سۇراقتارىنا ءالى كۇنگە دەيىن قاناعاتتانارلىق جاۋاپتار الىنعان جوق.
گۋبەرناتوردىڭ مىندەتىن
اتقارۋشى – ۆيتسە-گۋبەرناتور
قول قويعان
پاتشا وكىمەتى اتالعان پەتيتسيادان قاتتى قورىقتى. ەندى وعان قول قويعان ادامداردىڭ شىن مانىندە حالىقتىڭ وكىلى مە؟ – ەكەن دەگەن سۇراق قويدى. سول باتىر اتالارىمىزدى قالايدا جازالاۋ ءۇشىن ىزدەگەن سىلتاۋلارى ەدى.
مىنە، 42 اتامىز قول قويعان پەتيتسيانى جازعان ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن اقپاەۆ جاقىپ.
ەندى وسى اتالارىمىز جاريالاعان پەتيتسيانىڭ 47 پۋنكتىنىڭ ماتىنىمەن تانىسايىق:
اۋدارمانىڭ كوشىرمەسى.
ىشكى ىستەر ءمينيسترى مىرزا!
سەمەي وبلىسىنىڭ قارقارالى، سەمەي، پاۆلودار ۋەزدەرىنىڭ قىرعىزدارى اتىنان.
ءسىزدىڭ جوعارى اسا دارەجەدەگى جارلىعىڭىزدان سوڭ تومەندەگى ءبىزدىڭ پەتيتسيامىزدى زاڭدى تارتىپپەن بەكىتۋىڭىزدى سۇرايمىز.
پەتيتسيانىڭ ءماتىنى:
1) قىرعىز حالقىنىڭ اتى مۇسىلمان قىرعىز دەپ اتالىپ اسكەري مىندەتتەن بوساتىلسىن.
2) قىرعىزداردى ورىنبوردىڭ رۋحاني جينالىسىنا باعىندىرىپ، 1868 جىلعا دەيىنگى ەرەجەلەردى قولدانىپ، قازان مۇسىلماندارىنىڭ تارتىبىنە سايكەستەندىرۋ كەرەك.
3) قىرعىزدارعا مەشىت، مەدرەسە سالۋعا رۇقسات كەرەك. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە ەركىندىك بولسىن. ول جەرلەردە ارابشا، پارسى جانە تۇرىك تىلىندە ساباق بەرۋگە، گازەت جانە كىتاپتار شىعارۋعا، باسپاحانا سالۋعا رۇقسات بەرىلسىن.
4) قىرعىز حالقىن باسقاراتىن ادام قىرعىز ءتىلىن بىلۋلەرى مىندەتتى. ولاردى تاعايىنداۋ نەمەسە ورنىنان الۋ ماسەلەسى قىرعىز قوعامىنىڭ وكىلىنىڭ تاڭداۋىمەن بولۋى شارت. بۇگىنگى شارۋا باستىقتارىنىڭ ورنىنا حالىقتىڭ اراسىن بىتىستىرۋشىلەردى زاڭداندىرۋ كەرەك. بۇل قىزمەت قىرعىزداردىڭ ىشىنەن جەتكىلىكتى ءبىلىمدى قىرعىزدى تاعايىنداۋ قاجەت.
5) بارلىق قىرعىز ىستەرى قىرعىز ديالەكتىسىندە جۇرگىزىلۋى مىندەتتى. حات جازۋشى، كۇزەتشى، حاتتاردى تاراتۋشىلارى تەگىس تەك قىرعىز ءتىلىن بىلەتىن ادامداردان تاعايىندالسىن.
6) بولىس باسقارۋشىسى، حالىق سوتى، اۋىل ستارشىندارى جانە سايلاۋعا قاتىسۋشىلار بۇگىنگى ەرەجەگە ساي جۇرگىزىلسىن. بۇل قىزمەتتەگى ادامدار وزدەرى ساۋاتتى ادامدار بولۋى، ولار ول قىزمەتكە كىرىسەر الدىندا ءوز قىزمەتىندە زاڭسىزدىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن انت بەرۋلەرى كەرەك. ولاردىڭ بۇل قىزمەتتەن كەتۋىنە تەك حالىقتىڭ كوپشىلىگى داۋىس بەرگەندە عانا رۇقسات ەتىلسىن.
7) بولىمشەلىك ارا ءبىتىستىرۋشىسى قىرعىز ءتىلىن ءبىلسىن، سوندا اۋدارماشىنىڭ قاجەتى بولمايدى.
8) تەرگەۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدە ايىپتالۋشى جاعىنان قورعاۋشى قاتىسسىن.
9) وكرۋگتىك سوتتىڭ جانىندا سوت ىسىنە قاتىسىپ وتىراتىن قازى بولۋى شارت.
10) تەرگەۋسىز جانە سوتتىڭ شەشىمىنسىز اكىمشىلىك جولىمەن جەر اۋدارۋ تىيىلسىن.
11) قىرعىزدىڭ حالىق سوتى – زاڭ مينيسترلىگىنە عانا باعىنسىن.
12) حالىق سوتىنان، ءبيدىڭ بيلىگىنەن الىپ مۇراگەرلىكتى تولىعىمەن مولدا مەن شاريعاتقا باعىندىرسىن.
13) سايلاۋدان وتكەن قىزمەت ورنىن بەكىتەردە اسكەري گۋبەرناتورعا ۇسىنباس بۇرىن سايلاۋعا قاتىناسقان باستىقتى بەكىتۋگە جىبەرىلگەلى وتىرعان ادامدى احۋنمەن اقىلداسۋى ءتيىس.
14) قىرعىز حالقىنان ءوز ەرىكتەرىمەن بەرەتىن ساداقا مەن ايىپتالعانى ءۇشىن تۇسەتىن قارجى اكىمشىلىكتىڭ نۇسقاۋىمەن ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى بولگەندەرى دۇرىس بولار ەدى.
15) ەرتىس بويىنداعى جەرلەر ەرتە زاماننان قىرعىزداردىڭ اتا قونىستارى بولىپ ەسەپتەلگەن، كەيىننەن اسكەرلەردىڭ پايداسىنا بەرىلدى. سونداي-اق باسقا مارتەبەلىنىڭ كەڭسەسىنە قاراستى قىرعىزداردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلگەن جەرلەر سول قىرعىزدارعا اتاقونىسى رەتىندە ماڭگىلىككە بەرىلسىن.
16) قىرعىزداردىڭ قىستاۋلارى جانە جاز جايلاۋلارى بۇرىنعى سالت بويىنشا ولاردىڭ مەنشىگىندە قالۋى ءتيىستى.
17) قىرعىزدىڭ تاۋلى دالاسىندا اشىلعان قازبا بايلىقتارى ولاردىڭ ءوز مەنشىگى بولۋى، ول جەردە سالىناتىن زاۆودتار قىرعىزداردىڭ وزىنىكى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر دە ولار وزدەرى ونى وندىرۋدەن باس تارتسا سوندا عانا باسقا ادامدارعا جالعا بەرۋگە بولادى. بىراق ولار ءار دەسياتيناسىنا جالداۋ اقىسىن تولەۋلەرى ءتيىس.
18) قىرعىزدار اعاشتاردى قاجەتكە جاراتۋ، بالىق اۋلاۋ تاعى باسقا دا قۇقىقتارعا رۇقسات ەتۋدى تالاپ ەتەدى.
19) قىرعىزدار تۇرعان جەرلەرگە تاياۋ ورنالاسقان تۇزدى جانە بالىعى بار كول دە سولاردىڭ مەنشىگىنە قالدىرىلسىن. ول كولدەردى جالعا بەرۋ ۋەزدىڭ وكىلدەرىنىڭ سەنىمدىلەرىنىڭ بىرىنە تاپسىرىلسىن.
20) تۇزدى جانە بالىق اۋلايتىن كولدەردەگى جالعا بەرۋدەن تۇسەتىن قارجىنى بۇكىل ۋەزدىڭ قاجەتىنە جۇمساۋ ءۇشىن ارناۋلى سالىم-قارجى دەپوزيت ەسەپ شوتىن اشۋ كەرەك. قوعامنىڭ كەلىسىمىنە سايكەس بۇل قارجى استىق قورىن دايىنداۋعا جۇمسالادى.
21) قىرعىز حالقىنىڭ ءدىني ادامدارىن قامتاماسىز ەتۋ قازان مۇسىلماندارىمەن تەڭەلۋى ءتيىس.
22) قاجىلىققا بارۋعا شەك قويىلماسىن، ەركىندىك بەرىلسىن.
23) قاجىلىققا بارعان كەزدە بيلەت-پاسپورتپەن پايدالانۋ ءتارتىبى پراۆوسلاۆتاردىپمەن بىردەي دارەجەدە بولسىن. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
24) قىرعىز حالقىنىڭ ىشىنە ميسسيونەرلەردىڭ بارۋىنا تىيىم سالىنسىن.
25) قىرعىزداردىڭ، اسىرەسە كامەلەتكە تولماعان جاستاردىڭ باسقا دىنگە وتۋىنە تىيىم سالۋ كەرەك. ال باسقا دىننەن مۇسىلمان دىنىنە وتەمىن دەۋشىلەرگە ەگەر ولار ساۋاتتى بولسا رۇقسات ەتۋ كەرەك. حريستيان دىنىنە وتكەندەر بولسا ەسكى سالتتى ورىنداۋعا ءماجبۇر ەتىلمەسىن.
26) نەكەگە وتىرۋ نەمەسە ايىرىلىسۋ ماسەلەسىن گۋبەرناتور مەن ۋەزد باستىقتارىنىڭ قاراماعىنان شىعارۋ كەرەك.
27) اكىمشىلىك مۇنداي ىسكە كىرىسپەسىن، ەشقانداي مالىمەت سۇراماسىن.
28) مەشىت پەن مەدرەسەنىڭ پايداسىنا «ۆاكۋفقا» رۇقسات ەتىلسىن.
29) –
30) قىرعىزدار پراۆوسلاۆنيكتەر سياقتى يمپەريانىڭ قاي ۋەزىنەن، وبلىسىنان، گۋبەرنياسىنان بولماسىن جەر الۋعا، سونداي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ىستەۋگە قۇقىعى بولسىن.
31) ءدىني ادامدار پراۆوسلاۆياندار سياقتى قۇرمەتتى بولسىن.
32) مەكتەپتەردە مىندەتتى تۇردە مىناداي شارت ورىندالۋى كەرەك: الدىمەن قىرعىز وقۋشىلارىنا مۇسىلماننىڭ ءدىني ساباقتارى وقىتىلادى، كامەلەتكە جەتكەندەرگە ءدىننىڭ بەس نەگىزگى شارتىنان ساباق بەرىلەدى، ال ودان كەيىن عانا ورىس تىلىنەن ساۋاتىن اشۋ ساباعى جۇرەدى. مەكتەپتى بىتىرگەنگە دەيىن مۇسىلمان ءدىنى ساباعى نەگىزگى بولىپ ەسەپتەلەدى.
33) مەكتەپتەردە حريستيان ءدىنى تۋرالى ساباق وقىتىلماسىن.
34) تاياۋداعى باستىقتاردىڭ قول استىنداعى قىرعىزدار تۋرالى جوعارعى باستىقتارىنا وسەك، مالىمەت جەتكىزۋ ولاردىڭ ىسىنە قارسىلىق كورسەتە الاتىن قىرعىزدارعا حابارلاۋ مىندەتتەلسىن. ويتكەنى وسىعان دەيىن قىرعىزدار تۋرالى مالىمەتتەردە: قىرعىز – ۇرى، قىرعىز – پالەقور، قىرعىز – وتىرىكشى، قىرعىز – جالقاۋ تاعى باسقا دا تەرىس وي تۋدىراتىن وسەكتەر ارقىلى قازاقتىڭ بايلارى مەن كەدەيلەرىنىڭ اراسىنا وت جاقتى. شىندىعىندا، پاتشانىڭ قولاستىنداعى – حالىقتىڭ ىشىندە قىرعىز حالقى كونبىس، كۇي تالعامايتىن، شىدامدى، ءبارىن كەشىرە بىلەتىن، كەك ساقتامايتىن، وتە جوعارى دارەجەدە قاراپايىم شىن ىقىلاسىمەن پاتشاعا باعىنعان، اركەزدە ونىڭ ءدىني ارەكەتتەرىنە عانا قارسى شىعاتىن حالىق.
35) جاڭا ەرەجەنىڭ جوباسىن جاساپ جاتقان جيىنعا قىرعىزداردىڭ وكىلەتتى دەپۋتاتى قاتىناسۋى كەرەك.
36) قىرعىزدار تۋرالى ماسەلە مەملەكەتتىك كەڭەستە قارالعاندا قىرعىزدىڭ دەپۋتاتى قاتىناسۋى شارت.
37) جوسپارلانعان جوبا 100 جىلعا بەكىتىلسىن.
38) سوڭعى 20 جىلدا قىرعىزداردان تارتىپ الىنىپ جەر اۋدارىلعاندارعا بەرىلگەن جەرلەر قىرعىزداردىڭ باسشىلارىنا قايتارىلسىن.
39) ال ولار سالعان قۇرىلىستاردىڭ قۇنى زەمستۆونىڭ قارجىسىنان قايتارىلسىن.
40) وتكەن پاتشالار سىيلاعان،كەيىننەن تارتىپ الىنعان جەرلەر اتاقونىستاردىڭ يەسىنە قايتارىلسىن. بۇل جەرلەر قازىنانىكى نەمەسە جەكەمەنشىكتىكى بولادى.
41) ۇلى – تاقسىر يمپەراتور سالعىزعان بۇرىنعى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر ەسكىردى. ولاردى جوندەۋدەن وتكىزۋ كەرەك نەمەسە جاڭادان سالۋ قاجەت. سول ارقىلى ءبىزدىڭ ۇلى مونارحقا دەگەن قۇرمەتتى كۇشەيتەمىز.
42) تۇزەمدىك اكىمشىلىكتەردە ءوزارا قىرعىزداردىڭ اراسىندا جاۋلاسۋ بولماس ءۇشىن تومەندەگىلەر ورىندالسىن: «ەگەر ءبىر بولىستىڭ پارتياسىنا قارسى جاعى اشۋلانسا، وندا سايلاۋعا تۇسەتىن جاڭا قىزمەتكەردى باسقا كورشىلەس بولىستىڭ ادامىمەن اۋىستىرۋى قاجەت. سايلانۋ قۇقىعىنان ايىرىلعاندارمەن سايلانۋشىنىڭ سانى تەڭەلسىن. سايلاۋعا تۇسەتىندەر جەرەبەگە سايكەس تەڭ مولشەردە ءاربىر بولىستان شاقىرىلسىن. بۇل سەزدە پارتياعا بولىنگەن بولىستان ەشكىمدى كىرگىزبەۋ قاجەت.
سايلاۋعا شاقىرىلعاندارعا جۇمسالعان شىعىندى پارتياعا بولىنگەن جاقتارىنا تولەتۋدى باستىعى شەشسىن.
سايلاۋعا تۇسەتىندەردىڭ ىسىمەن باستىعى ول سايلاۋعا تۇسپەي تۇرىپ تانىسۋى كەرەك. سەزگە ول پارتيانىڭ جاقتاۋشىلارى دا قاتىستىرىلماسىن.
مۇنداي بولىنگەندەردى بولدىرماۋ بولىمشەنىڭ باستىقتارىنىڭ جانە احۋننىڭ مىندەتى. سايلاۋ كەزىندە احۋندار دا قاتىناسۋلارى قاجەت.
43) ۇرلىق جانە تاعى باسقا دا لايىقسىز ىستەردى حالىق سوتىنىڭ توتەنشە سەزىندە قاراۋعا جۇكتەگەن دۇرىس. ونى تۇرمەگە جابۋ قۇقىعىن ازايتىپ، جەر اۋدارۋ قۇقىعىن كوبىرەك قولداناتىن قۇقىق بەرىلسىن.
44) توتەنشە سەزدى جىلىنا ءبىر رەت شاقىرۋ قۇقىعى بەرىلسىن. سەزدى وتكىزەتىن جەرى، ۋاقىتى جانە قانشا كۇن بولىمشەلەردىڭ باستىقتارىنىڭ جينالىسىندا بەلگىلەنسىن. بۇل سەزدە باستىقتارى جانە احۋنى قاتىناسسىن.
45) ءبيدىڭ، بولىستىڭ سەزدى 100 رۋبلگە دەيىنگى ءىستى شەشسىن، ءۇش ايعا دەيىن تۇتقىنداۋ قۇقىعى بولسىن. ويتكەنى كەلىسپەيتىن جاعى ءىستى توتەنشە سەزگە بەرۋىنە ۋاقىت كەرەك.
46) ءار بولىستا الىمدى جينايتىن ادامدار سايلانۋى ءتيىس، شاريعاتقا سايكەس قوزعالىستاعى دۇنيە مۇلكىنەن الىناتىن پروتسەنتتى بەلگىلى (زەكەت، گوتۋر، ءپىتىر) باسقا دا مىندەتتى الىمدار، كەدەي وتباسىنىڭ وقۋشىلارىنا تولەنەدى.
47) كىسى ولتىرگەنى ءۇشىن زاڭدى سوتتاۋدان باسقا ولاردان سالت بويىنشا كۇن ءوندىرۋ (تولەتۋ) قاجەت. ەگەردە ولگەن ادامنىڭ (كاتورگىعا جىبەرگەن) تۋىستارىنىڭ تۇرمىستارى ناشار تۇرسا، وندا وعان كومەك قازىنا ەسەبىنەن بەرىلەدى.
قول قويعاندار: سەمەي وبلىسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىنىڭ اتاعوزى بولىسىنىڭ قىرعىزى ومارحان مولدا مۋسافىروۆ، سەمەي ۋەزىنىڭ سەيتەنەۆ بولىسىنىڭ قىرعىزى تەمىرعالي نوروكونوۆ، قارقارالى ۋەزىنىڭ قىرعىزى ەدرەي بولىسى اپىق جولشارين.
قىرعىز تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارعان تەمىرعالي نوروكونوۆ.
دۇرىس: ەرەكشە تاپسىرمانىڭ اعا چينوۆنيگى.
بولاتبەك ناسەنوۆ،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،
قۇرمەتتى پروفەسسور، مۇراعاتشى
"انا ءتىتى"
