1710 jyly Aral teńiziniń soltústigindegi Qaraqumda Qarakesek quryltaıy ótti. Ony tarıhta Qaraqum quryltaıy dep te, Qarakesek quryltaıy dep te tańbalaı beredi. Óıtkeni bul jıyn ótken Qaraqum alqabyn negizinen Qarakesek rý-taıpalary mekendeıtin. Osy halyq quryltaıyna shartaraptan jınalǵan jurtshylyq ókilderi (tóreler, bıler, rýbasylar, ózge de túrli shonjarlar, aqsaqaldar, batyrlar, sarbazdar) ózderinen kúshi basym qaharly jaýǵa jumyryqsha jumylyp, búkil el-jurt bolyp birigý jolymen qarsy turamyz dep bir aýyzdan sheshken. Sheshim asa kúrdeli, qaıǵyly-zarly jan kúızelisi burqaǵan aýyr ahlaqtyq ahýalda qabyldandy. Quryltaıda áýelde kúızelisti eldiń úmitin úze túsken kúńirenis ornap turdy.
Aqylman aqsaqaldyń biri máseleni tereńnen qozǵap tolǵanǵan-dy. Qasym han zamanynan beri biz salt etken ustanym qandaı edi dep ah urǵan… Aýyzdan aýyzǵa berilip keledi – sonaý uly ámirshi bizdi dala tólimiz degen. Bizde qymbat múlik joqtyǵyn aıtqan. Bizdiń bar baılyǵymyz – jylqy, sol kezde de, qazir de biz úshin jylqynyń eti men terisi as ári kıim, súti sýsyn. Áli kúngi kóńil kóterer ornymyz – mal jaıylymy, jylqy úıirleri. Qashannan at kórinisine súısinetinbiz. Búgingi jaý bizdi atam zamannan ustap kele jatqan osy saltymyzdan aıyrdy. Atamekenimizden tyqsyrýda. Jer-sýymyzdy basyp alýda… jurt bosyp ketti. Qaıtip jan saqtaımyz? Eldigimiz qaıda qalmaq? Dushpan atynyń tuıaǵy astynda taptalyp qala beremiz be? Op-ońaı jan bere salamyz ba? Álde bir aqtyq serpilisimizdi kórsetemiz be? Babalar jolyna salsaq, kúresken jón. Qasyq qanymyz qalǵansha soǵysý lázim. Elimizdi, jerimizdi, ata-ana, áıel, qyz-kelinshek, bala-shaǵamyzdy, bir-birimizdi, oshaǵymyzdy bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp qorǵaǵan durys bolmaq. Biraq qaıtip? Ne isteý kerek bizge qazirgi asa aýyr jaǵdaıda? Jan-jaqtan at sabyltyp Qaraqum quryltaıyna kelgen aǵaıyn, osy jaıynda keleli keńes quraıyq degendi aıtty. Jıyn barysynda túrli daýys shyqty, toryqqan pikir estildi. «Toz-tozy shyqqan el-jurtty saqtaý úshin, tym qarsylasa bermeı, qalmaq qontaıshynyń meıirimine úmit artaıyq, – dedi áldebir bas adam qoıanjúrek qorqaqtyq kórsetip, – sonda qalǵan mal-janymyzdy aman alyp qalarmyz, budan arǵy ómirimiz qaýipsizirek bolar». Tap sondaı kóńil-kúıdegi ekinshi bireýi: «Qoı, keteıik bul jaqtan, Edil asaıyq, shalǵaıǵa qonys aýdaraıyq, páleden sóıtip qashyp qutylaıyq», – dep, úreı ústine úreı qosyp jatty. Ony úshinshisi: «Alysqa údere kóship nemiz bar, jan-jaqqa, sekseýil arasyna qoıansha bytyraı shashylyp ketsek te bolmaı ma, toptalyp qarsylyq kórsetpesek bizdi jaý izdeı de, ala da qoımas», – dep tolyqtyra túzetip jatty.
Osynaý jeńiliske beıil toptyń aıtqandary quryltaıǵa úmit arta kelgen kópshiliktiń oı-pikirine qobaljý kirgizgendeı boldy. Halyq jınalysyn shaqyrýdyń bel ortasynda júrgen Ábilqaıyr bahadúr mundaıdy kútpegendikten túıilip otyr edi, bir kezde naızaǵaısha jarq etip, qamyqqan jurttyń eńsesin kúrt kótergen jáıt oryn aldy. Ortaǵa Bókenbaı batyr julqyna shyqty. Táýke hannyń aqylymen uıysqan Jetirý birlestiginiń Tabyn rýyn basqaratyn, erjúrektigimen el aýzyna kópten iligip júrgen batyr, jigit aǵasy. Ol májilis qurǵan jurtshylyqqa aınala qarap, qatty aıtys ústinde kıiminiń óńirin aıyryp jyrtyp jiberdi. Qylyshyn qynynan sýyryp alyp, keńeske jıylǵandar aldynda úıire kóterdi de, úzdige sóılep, jan aıqaıǵa basty: «Dushpanymyzdan ósh alýymyz kerek! – dedi ol emoııaǵa toly jarqyn da qozdyrǵysh daýyspen. – Talqany shyǵyp tonalǵan kóshterimiz ben tutqynǵa túsken urpaǵymyzdyń qor bolǵanyn sharasyzdana baqylaýmen shekteletin beıshara bolmaıyq! Biz kek qaıtarýǵa tıispiz! Qolymyzdan qarýymyzdy tastamaı, qylyshymyzben dushpanymyzdy shaýyp turyp jan tapsyraıyq! Qypshaq jazyǵyndaǵy, ata-babamyz aýnap-qýnaǵan osynaý qazaq dalasy tósindegi sarbazdar qaı kezde júreksinip edi! Men qolymdy jaý qanyna malǵanda – myna saqalǵa aq kirmegen edi ǵoı! Endi men putqa tabynǵan jabaıylardyń óktem zorlyǵyn jaıbaraqat qabyldaı bermekpin be?! Shúkir, tabyndarymyzda sáıgúlikter jetkilikti, shaıqasqa minetin myqty tulpar azaıǵan joq! Beldegi qoramsa ótkir sur jebeden ortaıǵan joq! Kerýli sadaqtyń qýatty jaǵy serpimdiligin joǵaltqan joq! Qylysh maıyrylǵan joq! Shaıqasamyz!» Bókenbaı batyrdyń osynaý júrekjardy sózi jeńilýge moıynsunǵandarǵa eltigenderdiń kóńil-kúıin shapshań óz jaǵyna buryp aldy. Jer-jerden jınalǵan rýlar men atalyqtardyń basshylary, aqsaqaldar, bıler men sultandar birinen soń biri sóılep, qazaq jer-sýynan jaýdy qýyp shyǵýdy, qaıtkende jeńiske jetýdi maqsat etken sózder aıtty.
Quryltaıǵa jańa serpin endi. «Qup aldym Bókenbaı batyrdyń sózin!» – dep jarııa etti el aǵalarynyń biri. «Ant etem jaýdan ósh alýǵa!» – dedi ekinshisi ony qostap. Osylaı, saltanatty ant berý rásimi kenetten bastalyp ketti de, jyldam ulǵaıa tústi. Bir jigit ortaǵa sýyryla shyqty da, sapysyn kókke kótere jalańdatty. Sodan soń bilegin tilip jiberdi. Burq etip aqqan qandy ortada janǵan alaýǵa tamyzyp turyp: «Ant ishem!» – degen sózdermen, bilegin otqa keptirdi. Onyń úlgisin qoldaǵandar kóbeıdi. Jigitter qandy bilekterin túıistiristi. Tós qaǵystyrysty. Ata jaýdan qorǵaný, týǵan jerdi azat etý barshanyń esil-dertin aldy. Ant bermegen jan qalmady. Biri ortaǵa aqboz at jetektep ákeldi, tórdegi aqsaqaldan bata surady. Bata berildi. Quran oqyldy. Jylqy baýyzdaldy. Quryltaıǵa qatysýshylar arnaıy soıylǵan aqboz attyń etin asyp jep, qurǵan odaqtarynyń tabandy da myqty bolmaǵyn aıtyp jatty.
Jer shalǵaı, Táýke han alysta. Uly hannyń óz kelisimi bar. Ol budan buryn aımaqtardy basqarýǵa óz ókilderin taǵaıyndaǵan, keıingi jyldary jańa jaǵdaıdy eskere otyryp, ár aımaqtyń óz hanyn saılaýdy qosh kórgen. Budan birer jyl ilgeride, shyǵys aýmaqtaǵy jurtty basqarýǵa Táýke hannyń batasymen Qaıyp han saılanǵan bolatyn. Oǵan Orta júz ben sol jaqty mekendeıtin Kishi júzdiń bir bóligi qaraıdy. Sol shamada Uly júz Abdolla handy taqqa otyrǵyzyp aldy. Endi osynaý quryltaıda, osynaý keńeıtilgen bıler keńesinde Kishi júzdiń hanyn saılap alǵandary oryndy bolmaq.
Han laýazymyna kúni keshe bashqurt taǵynda bolyp kelgen, joryqtarda jıhangerlik jaqsy aty shyǵyp júrgen Ábilqaıyr bahadúrdi saılaý usynyldy. Quryltaı músheleri bul usynysty qyzý qoldady. Sultandar men bıler Ábilqaıyr bahadúr sultandy aq kıizge otyrǵyzyp, jurtshylyq aldynan alyp ótti: han kóterdi. Tabyn Bókenbaı batyr halyq jasaǵyna jetekshilik etetin sardar retinde tanyldy. Osylaı, oırattardyń údeı túsken agressııasyna jaýap retinde, qazaq eliniń batysyndaǵy ólkede memleket ishindegi jańa ákimshilik birlik – óziniń áskeri bolatyn Ábilqaıyr handyǵy paıda boldy. (Bul – Joshy áýletinen shyqqan II Ábilqaıyr. Budan buryn aıtqanymyzdaı, I Ábilqaıyr Aq Orda ámirshisi Baraq han qaza taýyp, Noǵaı Ordasy bólingen soń, Aq Ordanyń qalǵan bóliginde qurylǵan «Ábilqaıyr handyǵyn» bılegen). Handyqqa Kishi júzdiń Álimuly, Baıuly, Jetirý birlestikteriniń kóp bóligi kirdi, Orta júzden qypshaq pen naıman rýlarynyń biraz bóligi endi. El ishine kóterińki kóńil-kúı ornady. Basqynshylarǵa tosqaýyl qoıýǵa jurt tas-túıin ázirlendi. Ókilderi quryltaıǵa qatysqan aımaqtardan jáne quryltaı sheshimin estigen ózge jerlerden de sarbazdar otan qorǵaıtyn joryqtarǵa saılana bastady. Aýyl-aýylda ustalar, sheberler, ismerler iske kiristi. Qarý-jaraq daıyndady. Dýlyǵa, saýyt tigip, jebe, sadaq, aıbalta, qylysh, shoqpar soǵyp jatty. Jumys qyzdy.
Taqqa otyrǵan bette Ábilqaıyr han kóptegen ózekti máselelermen betpe-bet kelgen edi. Quryltaıdan keıin ile-shala ótken Qaraqum shaıqasy qazaqtyń otanshyldyǵy, namysy joǵary ekenin kórsetti. Dushpandy uıymdasqan túrde túre qýdy. Alaıda Edil qalmaqtary men Jaıyq kazaktary, tipti kúni keshe múddelerin ózi aralaryna baryp qorǵasqan bashqurttar da eldiń teristigi men teristik-batysyndaǵy qunarly jer-sýǵa, Edil-Jaıyq aralyǵyna, Yrǵyz, Tobyl ózenderi alqaptaryna sol alapat urystan keıin de udaıy kóz alartyp, álsin-álsin qazaqtarmen qaqtyǵysyp qalýlaryn doǵarmaı turǵan. Al ońtústikte evan Ravdannyń jońǵarlary tegeýirindi joryqtaryn toqtata qoımaǵan edi. Osyndaı kúrdeli ahýal saldarynan Ábilqaıyr birneshe baǵytta bir mezgilde áreket etý joldaryn oılaýǵa májbúr boldy. Halqy ony túsindi, qoldady. Ár atadan iriktelgen jigitter atqa qondy. Sonda Ábilqaıyr han men Bókenbaı batyr bas bolyp, az ýaqytta qalmaqty Qaraqum alabynan asyrdy. Jem ózeninen qýdy. Jaıyqtyń arǵy betine deıin tyqsyrdy. Sarysý ózeniniń syrtyna qashyrdy.
Ábilqaıyr hannyń qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty tastaǵan uranyna Qaıyp han men Abdolla han óz únderin qosty. Tabyn Bókenbaı batyr bastaǵan qaharman sarbazdar qataryna el ishindegi Tama Eset batyr, Qoshqaruly Shaqshaq Jánibek, Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı syndy ondaǵan aıtýly batyrlar qosyldy. Solar bastaǵan sarbazdar azattyq úshin alysyp, dushpan jasaqtaryn elden qýyp shyqty. Joǵaltqan kóshi-qondyq jerlerin, shuraıly jaqsy jaıylymdaryn qaıtaryp aldy. Qazaq handyǵynyń áskeri 1711–1712-shi jyldary jońǵar basqynshylaryna toıtarys berýmen, olardy handyqtyń jer-sýynan alastap, shyǵysqa yǵystyryp tastaýmen ǵana shektelmeı, olardyń eline – Jońǵarııaǵa basyp kirdi. Sátti joryq jasap, oljaly oraldy. Oırattardyń qarymta qaıtarý maqsatymen 1713 jyly jasaǵan qarsy shabýylyn da jeńiliske ushyratty. Araǵa az ýaqyt salyp, jońǵarlardyń qazaq elimen shektesetin ulystaryn taǵy shapty. Sodan keıin birneshe jyl boıy qazaq jáne jońǵar elderimen eki arada usaq qaqtyǵystar ǵana oryn alyp turdy. Biraz ýaqyt tynysh ótti. evan Ravdan qontaıshy ázirge qazaq eline úlken armııasyn bura qoımady. Onyń iri shabýyl jasamaýynyń bir sebebi qytaımen eki aralarynda jańa soǵystyń bastalýynda jatqan. Oırattardyń negizgi áskerı kúshi ın-Qytaı ımperııasy áskerlerine qarsy soǵysqa jumyldyrylǵan bolatyn. Bul 1715 jyl edi. Qazaqtarǵa ishki jaǵdaıdy turaqtandyryp, nyǵaıta túsý múmkindigi týdy.
Osy rette ulan-ǵaıyr Uly dala tósin alyp jatqan qazaq elin zamana daýyldaryna tótep beretindeı dárejede damytyp, basqara alýdy kózdegen jańa júıeniń engizilgeni ońdy bolǵanyn aıta ketý lázim. Júzder óz aralarynda áldebir basymdyqqa qol jetkizýdi eshqashan maqsat etken emes, bir de bir ret ózara qaqtyǵystarǵa barǵan joq. Kerisinshe, aralas-quralas, aǵaıyngershilikpen kún keshti. Al qajettilik týǵanda, rý-taıpalardyń bári úsh júzdiń birikken áskerine sarbaz berdi, syrtqy jaýdan birlesip qorǵanýdan esh ýaqytta bas tartpady. Táýke han men onyń úzeńgilesteriniń joǵaryda aıtylǵan nátıjege jetkizgen saıası tvorchestvosy shyn máninde el aǵalaryna laıyq danyshpandyq pen kóregendikti tanytqan edi. Alaıda ábden qartaıǵan Táýke han óziniń osynaý reformasy múmkin etken jańa tarıhı jaǵdaıdaǵy elin uzaq basqara almady. Ol 1715 jyly dúnıe saldy. Súıegi Qoja Ahmet Iassaýı kúmbezi janyndaǵy qazaq handary panteonynda máńgi tynshýǵa qoıyldy. Bul kezde zamana qazaq eline jańa syndaryn ákele jatqan. Tarıh ǵylymynda qalyptasqan kózqaras turǵysynan qarasaq, Táýke han qazaq eliniń tarıhyndaǵy handyq dáýir dep atalatyn tarıhı kezeńniń eń sońǵy jáne eń kemeńger hany bola bildi, ol qaıtys bolǵannan keıin birtutas memlekettiń de tarıhy aıaqtaldy, sóıtip, qazaq eliniń ár júzindegi kishi handyqtardyń tarıhy bastaldy – kásibı de, áýesqoı da tarıhshy bitken búginderi osylaı sanaıdy. Áıtse de, belgili bir dárejede jany bar bolǵanmen, bul sonshalyqty ádil tujyrymǵa jata qoımasa kerek. Bizdiń oıymyzsha, Táýke han tusynda qazaq handyǵynyń konfederatıvtik sıpatta damý kezeńi bastaldy deý ádil bolmaq. Al ol qaıtys bolǵannan soń bul joba qandaı úderisterdi bastan keshti – bul aldaǵy áńgimeler úlesinde…
(Jalǵasy bar)
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty
