«Azattyq» radiosy kezektı bır sūqbattaryn “Erkın vassaldar: Resei Qazaq jerın qalai otarlady” - dep atapty. Äŋgıme Amerikada tūratyn tarihşy Gülnär Kendırbaidyŋ aǧylşyn tılınde jaryq körgen “Evraziiany bileudegı Resei praktikasy.16 -19 ǧasyrdaǧy bilıktıŋ şekara dinamikasy” degen kıtaby jaiynda eken.
Sūhbattan ūqqanymyz Gülnär hanym Resei otarşyldyǧyn şapqynşylyq, basyp alu dep emes, ekspansiia (Aǧylşynşa expansion) dep tüsınetın, ejelgı Qypşaq jerın dala frontirı (Aǧylşynşa frontier jaŋadan qonystanuşylar ornalasqan jer men älı igerılmegen jerdıŋ arasyndaǧy şekara – avt.) dep qaraityn, ūlt jandy tarihşylardan basqaşa, älemdık masştabta oilaityn oqymysty eken. Mäskeude oqyp, Amerikaǧa tūraqtaǧan tarihşy hanymnyŋ oiynşa Qazaqtyŋ derbes memleketı dep jürgen handyqtarymyz Reseidıŋ erkın vassaly bolǧan eken. Öz sözımen aitsaq: “Qalmaqtar men Qazaqtar bodandyqtyŋ territoriialyq äspektılerın moiyndamai, özderın Resei patşasy men Sin imperatorynyŋ erkın vassaly sanady. Oǧan jarqyn mysaldy orta jüz hany Abylai körsettı. Ol Orys pen Qytai bileuşılerıne adal boluǧa ant berıp, ekeuınen de äskeri kömek bolmaǧan soŋ sertın būzyp otyrdy”. Tarihşynyŋ tüsındıruınşe Abylaidyŋ būl äreketı “Köşpendılerdıŋ saiasi mädenietındegı bodandyq pen derbestıktıŋ maǧynasy men qoldanysynyŋ bölek bolǧandyǧynda” eken. Būl qisynǧa sūhbat aluşy Quanyşbek Qari da ilana almai, “Erkın bolsa nege vassal, vassal bolsa nege erkın?!” - dep qaitara sūraq qoiyp, basy qatypty. İä, onyŋ basy qatatyndai jönı bar. Tarihşy öz sözınde “Zerteuler ekı taraptyŋ da jazbaşa qūjattarǧa tolyq iek artpai, özara auyzşa da aqparat almasqanyn körsetedı, būl jaǧdai Orys bilıgınıŋ atalǧan elita ökılderı aq patşaǧa bodan boluǧa öz erkımen kelıstı deuıne qolaily boldy”, “Köşpendı halyqtardyŋ äskeri resursy Orys pen Qytai äskerınen qalyspaǧanymen qoimai, keide asyp tüsken” - dei tūra, beitarap qortyndy şyǧarmai, qyzyl ideialogiianyŋ pärmenımen ornyqqan keŋestık paiymdardy qaitalaidy. Sūqbat barysynda Gülnär hanym aǧylşyn termiderımen söilep, özınıŋ Amerikandyq ūltqa ailanǧanyn körsetuge tyrysqanymen, kıtaby saiasi senzura joq demokratiia şūǧyla şaşqan Amerikada jazylǧanymen, Evro sentristık nazariia men ideialogiialyq qasaŋ qaǧidalardan attap öte almaǧany körınıp tūr. Olai bolmaǧanda Qytaidyŋ mektep oqulyqtarynda kezdesetın “Ile (Qazırgı Qytaidyŋ Ile Qazaq avtonomiialy oblysy) men Jetısudy (Qazırgı Almaty oblysy) mekendegen ejelgı Üisın memleketı jiyrma myŋ tümen äskerı bar quatty memleket boldy. Bıraq, bızben qūdandaly bolyp, öz erkımen baǧyndy” - degenı siiaqty bır jaqty, däieksız tūjyrym jasamas edı. Gülnär hanymnyŋ köşpendılerdı Orys şovinisterı siiaqty qys qystauy, jaz jailauy bolsa boldy, malyn jaiyp jüre beretın, saiasi erkındık pen memlekettık şekaranyŋ narqyn bılmeitın “Jabaiylar” sanaityny közge ūryp tūr. Rasynda solai ma?! Gülnär hanym Qytai imperatory, Qytai imperiiasy dep otyrǧan Mänjür imperiiasyn (1836-jyldan 1912-ǧa deiın däurendedı) qūlatqan Gomindaŋ ükımetı äbden küşeigen jirmasynşy ǧasyrdyŋ qyryqynşy jyldarynda Qytai Qazaqtary jappai saiasi bas köterdı. Aǧaiyndy Akbar-Seiıtter Qūlja qalasyn, Ospan batyr Sarsümbe (Altai) qalasyn, Qalibek batyr Ürımjı qalasyn Chankaişi bilıgınen azat ettı. Stalinnyŋ odaqtas Respublika bolu (Şyǧys Türkıstan) ūsynysynan bas tartty. Qytai kommunisterınıŋ avtonomiia bolu şyrǧasyn da qabyldamady. Soŋynda aman qalǧany Gimalai asyp, tübı bır Türkiiaǧa at basyn tıredı. Osy mysaldan-aq köşpendı Qazaqtardyŋ saiasi deŋgeiınıŋ, tarihi jadysynyŋ qandai bolǧanyn köruge bolady.
Esbol Üsenūly
