«Azattyq» radıosy kezekti bir suqbattaryn “Erkin vassaldar: Reseı Qazaq jerin qalaı otarlady” - dep atapty. Áńgime Amerıkada turatyn tarıhshy Gúlnár Kendirbaıdyń aǵylshyn tilinde jaryq kórgen “Evrazııany bıleýdegi Reseı praktıkasy.16 -19 ǵasyrdaǵy bıliktiń shekara dınamıkasy” degen kitaby jaıynda eken.
Suhbattan uqqanymyz Gúlnár hanym Reseı otarshyldyǵyn shapqynshylyq, basyp alý dep emes, ekspansııa (Aǵylshynsha expansion) dep túsinetin, ejelgi Qypshaq jerin dala frontıri (Aǵylshynsha frontier jańadan qonystanýshylar ornalasqan jer men áli ıgerilmegen jerdiń arasyndaǵy shekara – avt.) dep qaraıtyn, ult jandy tarıhshylardan basqasha, álemdik masshtabta oılaıtyn oqymysty eken. Máskeýde oqyp, Amerıkaǵa turaqtaǵan tarıhshy hanymnyń oıynsha Qazaqtyń derbes memleketi dep júrgen handyqtarymyz Reseıdiń erkin vassaly bolǵan eken. Óz sózimen aıtsaq: “Qalmaqtar men Qazaqtar bodandyqtyń terrıtorııalyq áspektilerin moıyndamaı, ózderin Reseı patshasy men ın ımperatorynyń erkin vassaly sanady. Oǵan jarqyn mysaldy orta júz hany Abylaı kórsetti. Ol Orys pen Qytaı bıleýshilerine adal bolýǵa ant berip, ekeýinen de áskerı kómek bolmaǵan soń sertin buzyp otyrdy”. Tarıhshynyń túsindirýinshe Abylaıdyń bul áreketi “Kóshpendilerdiń saıası mádenıetindegi bodandyq pen derbestiktiń maǵynasy men qoldanysynyń bólek bolǵandyǵynda” eken. Bul qısynǵa suhbat alýshy Qýanyshbek Qarı da ılana almaı, “Erkin bolsa nege vassal, vassal bolsa nege erkin?!” - dep qaıtara suraq qoıyp, basy qatypty. Iá, onyń basy qatatyndaı jóni bar. Tarıhshy óz sózinde “Zerteýler eki taraptyń da jazbasha qujattarǵa tolyq ıek artpaı, ózara aýyzsha da aqparat almasqanyn kórsetedi, bul jaǵdaı Orys bıliginiń atalǵan elıta ókilderi aq patshaǵa bodan bolýǵa óz erkimen kelisti deýine qolaıly boldy”, “Kóshpendi halyqtardyń áskerı resýrsy Orys pen Qytaı áskerinen qalyspaǵanymen qoımaı, keıde asyp túsken” - deı tura, beıtarap qortyndy shyǵarmaı, qyzyl ıdeıalogııanyń pármenimen ornyqqan keńestik paıymdardy qaıtalaıdy. Suqbat barysynda Gúlnár hanym aǵylshyn termıderimen sóılep, óziniń Amerıkandyq ultqa aılanǵanyn kórsetýge tyrysqanymen, kitaby saıası enzýra joq demokratııa shuǵyla shashqan Amerıkada jazylǵanymen, Evro entrıstik nazarııa men ıdeıalogııalyq qasań qaǵıdalardan attap óte almaǵany kórinip tur. Olaı bolmaǵanda Qytaıdyń mektep oqýlyqtarynda kezdesetin “Ile (Qazirgi Qytaıdyń Ile Qazaq avtonomııaly oblysy) men Jetisýdy (Qazirgi Almaty oblysy) mekendegen ejelgi Úısin memleketi jıyrma myń túmen áskeri bar qýatty memleket boldy. Biraq, bizben qudandaly bolyp, óz erkimen baǵyndy” - degeni sııaqty bir jaqty, dáıeksiz tujyrym jasamas edi. Gúlnár hanymnyń kóshpendilerdi Orys shovınısteri sııaqty qys qystaýy, jaz jaılaýy bolsa boldy, malyn jaıyp júre beretin, saıası erkindik pen memlekettik shekaranyń narqyn bilmeıtin “Jabaıylar” sanaıtyny kózge uryp tur. Rasynda solaı ma?! Gúlnár hanym Qytaı ımperatory, Qytaı ımperııasy dep otyrǵan Mánjúr ımperııasyn (1836-jyldan 1912-ǵa deıin dáýrendedi) qulatqan Gomındań úkimeti ábden kúsheıgen jırmasynshy ǵasyrdyń qyryqynshy jyldarynda Qytaı Qazaqtary jappaı saıası bas kóterdi. Aǵaıyndy Akbar-Seıitter Qulja qalasyn, Ospan batyr Sarsúmbe (Altaı) qalasyn, Qalıbek batyr Úrimji qalasyn Chankaıshı bıliginen azat etti. Stalınnyń odaqtas Respýblıka bolý (Shyǵys Túrkistan) usynysynan bas tartty. Qytaı kommýnısteriniń avtonomııa bolý shyrǵasyn da qabyldamady. Sońynda aman qalǵany Gımalaı asyp, túbi bir Túrkııaǵa at basyn tiredi. Osy mysaldan-aq kóshpendi Qazaqtardyń saıası deńgeıiniń, tarıhı jadysynyń qandaı bolǵanyn kórýge bolady.
Esbol Úsenuly
