Qazaqtar eŋ ejelgı halyq pa? Osy jäne basqa sūraqtar bızdıŋ otandasymyz Ädılbek İşanbekūly Arynǧazyny es bılgelı tolǧandyryp, maza bermeidı. Onyŋ tarihqa qyzyǧuşylyǧy Qazaqstan tarihy, mädenietı men tılınıŋ älem tarihymen bailanysyn qarastyratyn ǧylymi-tanymdyq aqparat retınde jazylǧan «Khuman» («Qūman») atty zertteuın jazyp şyǧuyna sebep bolyp otyr. Atalmyş eŋbekte qazaq mädenietı men tarihynyŋ älemdegı eŋ ejelgı mädenietterdıŋ qatarynda ekendıgı keŋ kölemde taldanady jäne avtor özınıŋ taldauynda adamzattyŋ damu kezeŋderıne de jetkılıktı nazar audarady.
Ädılbek İşanbekūlynyŋ öz zertteuın «Khuman» dep atauy beker emes. Sebebı ol qazaq tılındegı qūman sözınıŋ aǧylşyn tılındegı human («adam») sözıne ūqsastyǧymen qatar, älemdegı eŋ ejelgı Qomani halqynyŋ atyna jäne «Cumans» degen ataumen belgılı bolǧan orta ǧasyrdaǧy qypşaq bırlestıgınıŋ batys tarmaǧynyŋ atauyna säikestıgın de megzeidı.
«Khuman» kıtabynyŋ avtory Qomani, Kuman jäne Qazaq ataularyn taldaudy sonau Afrika qūrlyǧynan bastaidy. Būlai etuın zaŋdylyq deuge bolady. Öitkenı ǧylymi tüsınık boiynşa adamzat damuy osy «qara» qūrlyqtan bastau alady. Aspanmen talasqan, älemdegı tanymal eŋ ejelgı piramidalar da osy jerde ornalasqan. Olardyŋ bırı – Kair qalasynan 30 şaqyrym jerdegı Joser men Giza jotalarynda qonys tepken Heops nemese Giza piramidalary. Zertteu barysynda avtor Ejelgı Mysyrdyŋ da qazaqtarǧa qatysyna toqtalady. «Sızdıŋ oiyŋyzdy bılgım keledı» degen avtordyŋ sūranysynan keiın, onyŋ zertteu jūmysymen tanysu barysynda avtordyŋ keltırgen köptegen dälelderınıŋ jai syldyr söz emes, ırgetasy berık negızdelgen pıkır ekenıne közım jettı.
Men öz zertteulerımde 40 myŋ jyldai tarihy bar Amerika qūrlyǧyndaǧy ejelgı «ündısterdıŋ» tılınde qazaq sözderınıŋ kezdesuı, türkı mädenietınıŋ ejelgı ūlttardyŋ qatarynda damyp kelgenın ünemı aityp jürmın, al «Khuman» eŋbegınde avtor qazaq mädenietınıŋ, tılı men tarihynyŋ odan da tereŋde jatqanyn, tıptı Afrikanyŋ 150 myŋ jyldyq tarihy bar Qomani (Sän, Hadza) halqynyŋ tılınde qazaq sözderınıŋ kezdesuıne dälel keltırıp, tarihi, etnolingvistikalyq bailanys tauyp otyr. Tıptı Qomani halqy būdan da ärı 600 myŋ jyldyq tarihy bar ejelgı halyqtyŋ jalǧasy ekenın de körsetıp ketedı. Būl mäsele erekşe köŋıl böludı jäne odan da tereŋ zertteudı kerek etetını sözsız.
Men baiyrǧy altailyq babalarymyzdyŋ osydan 40 myŋ jyl būryn şyǧystaǧy Bering jer moinaǧyn tüirei ötıp, aldymen Soltüstık Amerika qūrlyǧyna qonystanyp, kele-kele Ortalyq Amerikaǧa, odan ärı jüzdegen ǧasyrlardy artqa tastap, Oŋtüstık Amerika qūrlyǧynyŋ qiyr şetıne deiın jetkenın zerttei kelıp, olardyŋ baiyrǧy Meksika jerınde ǧajaiyp piramidalar somdaǧan astek jäne maiia halyqtarynyŋ tarihy men mädenietınıŋ türkı halyqtarynyŋ, onyŋ ışınde qazaq halqymen mädeni jäne tarihi tūrǧydan ǧana emes, lingvistikalyq jäne genetikalyq tūrǧydan da tamyrlas ekenın naqty derektermen däleldesem, Ädılbek İşanbekūly ejelgı qazaqtardyŋ da piramidalar somdaǧanyn «Khuman» atty eŋbegınde alǧa tartady jäne piramidalardy eŋ alǧaş salǧan qazaqtar, tıptı Mysyr piramidalary men Şumer piramidalarynyŋ ızınde ejelgı qazaq piramidalarynyŋ negızı bar ekenın mälımdeidı. Būl paiymyna dälel retınde amerikandyq ǧalym P.B.Golden «Ortaǧasyrlyq Evraziia Qypşaqtarynyŋ dını» atty eŋbegındegı:«Juanvildıŋ zamandasy, Gilom Rubruk Deştı-Qypşaqqa jasaǧan sapary jaiynda olardyŋ jerleu salttaryn sipattaidy. «Qūmandar däulettı kısılerdıŋ beiıtın piramida, şoşaq töbelı üi türınde salady, qoldaryna qūman ūstap şyǧysqa qaraǧan balbaldar ornatady. Kei tūstarda kırpışten, tastan qalanǧan mūnaralar men üilerdı kördım. Alaida onda tastar tıptı joq» dep jazǧanyn köldeneŋ tartady.
Qazaq, Türık jäne Türkı ataularyn eŋ ejelgı sanalatyn Afrika halyqtarynyŋ ataularyna ūqsatyp, Şumer atauyn Sumyryn, Şymyr jäne Kökmūryn tekterınıŋ ataularymen bailanystyrady. Ejelgı Şumer sözderınıŋ arasynan Älım, Aral, Qazaly sözderın tauyp, Adai, Qypşaq, Qazaq, Üŋgıt, Üisın, Ysty, t.b. qazaq ataulary men tekterınıŋ maǧynalaryn Ejelgı Şumer, Mysyr, Qytai, Arab, Evrei tarihtarymen etene bailanysady degen tüiındı oidy ortaǧa tastaidy.
Avtordyŋ taǧy bır aşqan jaŋalyǧy qazaq tılındegı köptegen sözderdıŋ Ejelgı Mysyr sözderıne ūqsastyǧyna köz jetkızıp, endı bıreulerın älgılerge säikes degen paiym jasaidy. Sondai sözderdıŋ bırı retınde qazaq tılındegı «qūt» sözınıŋ ejelgı mysyrdyŋ «khut» sözımen maǧynalas ekenın tabady.
Kıtaptyŋ, äsırese erekşe köŋıl böletın tūsy – Ejelgı Şumerge qatysty pıkırler men aǧylşyn-şumer-qazaq sözderınıŋ salystyrma sözdıgı. Būndaǧy sözder men söz tırkesterınıŋ ūqsastyǧy myŋnan asa qatardan baiqalady. Būl sözderdıŋ bırqatary kıtapta proto-altai jäne proto-türkı sözderımen salystyrylyp, taldanǧan. Sondai-aq köpten berı şeşılmei kele jatqan «ung-sang-gig», «ki-en-gir», «ki-emen-gir» siiaqty terminderınıŋ maǧynalaryna avtor tüiın tarqatar ūsynystar aitady.
Zertteuşınıŋ paiymdauynşa, Türkı, Qazaq, Anglo-Sakson jäne Slavian halyqtarynyŋ ata tekterı bır halyq bolyp keledı. Ädılbek İşanbekūly anglo-saksondardyŋ qazaqqa qatysy turaly qaǧidasyna «Qazaqtar men aǧylşyndardyŋ tuystyǧy jaily» jäne «Old-New Anglo-Saxons» atty qazaq jäne aǧylşyn tılderınde jazylǧan maqalalarynda bırşama toqtalǧan. Endı sol oi-tolǧaularyn «Qūman» eŋbegınde barynşa keŋırek tarqatady.
Jalpy «Khuman» atty zertteuındegı ärbır taqyryp jeke-dara kıtap etıp basyp şyǧaratyndai tüitkıldı pıkırlerge toly. Avtor Ejelgı Rus jazbalaryndaǧy Pecheneg, Polovsy, Torki jäne t.b. ataulardyŋ maǧynasyna da jaŋa män beretın däiekterdı kırıstırıp, däleldemelar keltıredı.
Qazaq atauynyŋ «kie», «qūstar men januarlar», «adam», «Jer», «Ai», «Kün» siiaqty ūǧymdar men ataularǧa tıkelei bailanysyn kıtaptyŋ ön boiynda tarihi säikestıkterdı alǧa tartu arqyly qarastyrady.
Avtor zertteuın ǧylymi-tanymdyq, iaǧni ǧylymi-köpşılık ädebiet retınde tanystyrady jäne osy janrǧa säikes kelu üşın Ädılbek İşanbekūly aianbai eŋbek etkenı körınıp te tūr. Öitkenı ol qazaq auyz ädebietı jäne salt-dästürı, şejıresımen bırge düniejüzılık tarih, mädeniet, filosofiiadan jäne qūstar men januarlar turaly, geografiia siiaqty ılımderden de kende emes ekenın baiqatyp otyr. Sonymen qatar būl eŋbekte ol aǧylşyn tılıne audarylǧan Ejelgı Şumer, Akkad, Mysyr, Qytai, Grekiia, Parsy jäne Kelt sözdıkterın paidalanǧan. Osy tūsta zertteuşınıŋ jai ǧana aǧylşyn tılınıŋ mamany, iaǧni filolog ekenın ärı eşqandai ǧylymi ataǧynyŋ joq ekendıgıne qaramastan, öte tereŋ oily zertteuşı ǧalym ekenın eskergen jön.
Zertteudıŋ negızgı bölıgın Ejelgı Grek derekterınde Qazaqiia degen ataumen belgılı bolǧan b.d.d. 1500 jyldary ömır sürgen memleket jönındegı paiymdaular alady. Mäselen, ejelgı Qazaqiia äskeri-demokratiialyq memleket bolǧanyn tüiındei kelıp, Ädılbek İşanbekūly sol memlekettı ejelgı qazaqtardyŋ qūrǧanyna şyn köŋılımen senıp qana qoimai, pıkırın däleldeu üşın köptegen tūjyrymdar keltıredı. Sol tūjyrymdarynyŋ bırı «qazaq» atauynyŋ bır maǧynasy «erıktı» degendı bıldıretın erkın, demokrat degen ūǧymdarmen balamalas bolyp tabylatynyn alǧa tartady. Osyǧan orai, «qazaq» atauynyŋ bır maǧynasy «erkın» degendı bıldıruı, Şumer tılındegı dumugirgi «erkın adam» sözın qazaq tılındegı dümeu, iaǧni «jinalu», tuma (düniege erkın kelgen, naǧyz) sözderımen jaqyndastyryp, şumerdıŋ dumugirgi sözınıŋ «qazaqtyŋ dümeu «jinalu» degen sözıne negızdelıp tūr» degen qaǧidaǧa taban tıreidı. Tıptı grektıŋ demokratiia / δημοκρατία «el bilıgı» sözı δῆμος «halyq» + κράτος «bilık» tırkesterınen tūruy, qazaqtyŋ dümeu + qarau sözderıne jaqyn keledı, demek, erkın sözı, iaǧni qazaq atauy demokratiia sözınıŋ sinonimı dep tanidy. Qazaqiia «qazaq» atauymen tek aty jaǧynan ǧana emes, maǧynalyq tūrǧydan da säikes keluın avtordyŋ däleldeuı qisynsyz emes. Demokratiia sözın bız osy kezge deiın grek sözı deimız. Ädılbek İşanbekūly Arynǧazy būl eŋbegınde demokratiia sözınıŋ tüp-törkının qazaq sözı dep däleldeidı. Jäne būny bos söz emes, däiektı pıkırlermen naqtylap otyr. «Khuman» atty kıtabynan üzındı retınde myna tūstaryn oqyrman nazaryna ūsynǧan artyq bolmas:
«Qazaq sözı bırınşı «Q» ärpıne deiın bölınıp: yq, qy, h jäne kk dep dybystalyp, yǧu, egu, ekı, jür jäne qi degen maǧynalardy beredı. Qazaq halqy üşın üidıŋ özı kielı oryn jäne ol şumerler men ejelgı mysyrlyqtar üşın de solai bolǧan. Şumer tılınde kielı oryn degen Ki-zaq / Ki-zàḫ, al ejelgı Mysyr tılınde Pärrau /Pharaoh (ˈfeɪ.roʊ; Coptic / Koptik tılınde: Pǝrro). Būl söz perǧauyn degendı de bıldıredı jäne atauy – pr ꜥꜣ, /ˌpaɾuwˈʕaʀ/päruar – Ūly (Aq) otau degen maǧynany beredı. Osy sözdegı pr –«üi» (qorǧan / kie) dep, al mynau belgı – ꜥꜣ – «kolonna» (tıreu / baqan /uyq/tūǧyr/bosaǧa) dep audarylady. Būl sözdıŋ mysyr tılındegı sinonimı Aq / aH - tam, kie, aq otau. Sonda perǧauyn degen qazaqtyŋ aq, kie nemese bır degen sözıne säikes keledı. Al bır jäne kie sözderınıŋ sinonimderı – äruaq nemese pır jäne bırıktıru (salu) men berık, iaǧni bosaǧa (qypşaq jäne orta jüz taŋbasy). Päruar sözınıŋ balamasy qazaq tılındegı besık, paşyn, börı, börık, bürkeu, topyraq proto-türkı tılındegı b(i)ar-k «qūrylys (ǧimarat), üi, üi-jai», proto-altai tılındegı bịare «salu, qūru», bṓrk῾i «jabu, jabqyş»: doŋǧ. pugutu- «ıŋır»; moŋǧr. puger «jabu», proto-türkı bȫrk «telpek, bas bau», Kum. böròk, pĭro (~ b-) «qūs tūmsyǧy, mūryn» dep oilaimyn. Osymen bırge, aǧylşyn tılınde sparrow «torǧai»; haladj jäne özbek tılderındegı paranda «qūs» degen sözderge jaqyn kelse, şumer tılındegı piring «arystan», «jaryq», pisag, pisan «(aşyq) sebet, qorap (qazyna), kökırek, keude, tös; qaŋqa (bad/be, ‘aşu’, + sañ, ‘bas’)», proto-altai: p῾ágò ( ~ p-) «qorap, ydys: ptūŋǧ. paga, -ča, -kī 1 qorap, aǧaş şanaq, qalaq 2 tereze, tereze ereneuı: ul. pača(n) 1, pawa 2; ork. pawa 2; ud. xasa῾a 1 japon pákúa «qorap»: phắkái «qalaq, ojau»: orta korei. phắkái, phắkà; qazırgı korei phagä, proto-altai sák῾a ( ~ -k-) jüz (şet, qyr), soŋy (şybyqtyŋ, baǧannyŋ): tūŋǧ. saku-; türkı sakanak; japon sákí, ptūŋǧ. Saku – tūǧyr (qūmannyŋ), proto-türkı sakanak «kerege ūştary» sözderımen tuystas bolady.
Qytai tılınde pır, kie, äruaq, äulie degen sözderdı hüın / hún / 魂, chaŋ / chāng / 倀 gui / guǐ / 鬼 gao gui / gāo guì / 高貴 dep aitady. Sol äruaqtyŋ atauy qazaqtarǧa da qatysy bar, öitkenı olar kanton jäne kavkazdyqtardy bai gui / bái guǐ / 白鬼 – «aq kie» nemese «äruaq» dep ataidy. Būl jerde qytai tılındegı «bai» sözı qazaq tılındegı bai sözı siiaqty keŋ maǧynaly söz. Būl sözdıŋ bır maǧynasy «jazyq». Jäne bır jaqyndyqty qytai tılındegı dalie gu / dà liè gǔ / 大裂谷- ūly sai dalasy degen tırkesten köruge bolady.
Qazaq atauy qazırgı qalyptasqan qazaq tılınıŋ erejesı boiynşa «qaz» jäne «aq» degen ekı buynnan tūrady. Qaz – qazaq halqy üşın kielı januar bolyp esepteledı. Aq sözı – jūmyrtqanyŋ aǧyn, tazalyqty, süt taǧamdaryn, şynşyldyqty jäne jaryqty bıldıredı. Demek, «aq» degen söz – «kie» sözınıŋ sinonimı. Al «kie» sözınıŋ sinonimı – «ruh» nemese «äruaq». Būl aitylǧandardan qaz ben jūmyrtqa, qos aq, qos kie degen ūǧymdardy tüsınuge bolady. Kie sözınıŋ maǧynasynyŋ bırı – «qorǧauşy», «pır», iaǧni «saqtauşy», «pana», «üi», iaǧni «qos».
Qazdy ejelgı Mysyrda da kie tūtqan. Sol kielı qazdardyŋ bırınıŋ atauy Gengen Uer qūdai bolatyn. Gengen Uer «Tırşılık küşı bar jūmyrtqany qoruşy qaz» bolyp sanalǧan. Gengen Uer atauynyŋ qazırgı qazaq tılındegı balamasy Jeŋgen Üirek. Gengen qūsynyŋ atauyna Kögerşın men Küşıgen qūstardyŋ ataulary balama bola alady deuge bolady. Keiın osy tızımnıŋ qataryna Samūryq qūsy da qosyla alady. Öitkenı olar – «Kök pen şyŋnyŋ örlerı».
Qazaq atauyndaǧy qaz sözı şumer tılıne us / us jäne uzmuşen /uzmušen , akkad tılıne Ḫāzû (qaŋqyldaq qūs) dep audarylady (Akkad pen Şumer tılderı qazırgı kezde tanylǧan, älemdegı eŋ ejelgı qoldanystan şyǧyp qalǧan tılder bolyp esepteledı).
Qazaqtardyŋ Ejelgı Dünie tarihyna qatysy qazaq halqynyŋ jaratylysqa, tabiǧatqa jäne ölımge tanymdyq közqarasy da aiqyndaidy. Qazaqtar erteden erıktı, kezbe jäne dala rysarı bolyp, äruaqty, pırdı, kienı, balbaldy jäne Kök Täŋırın qasterlegen. Tıptı «kezbe» degen sözdıŋ özı «kie» (qydyr, äruaq) degen maǧynalarmen ūştastyrylady. Al baba jäne balbal ataulary «beine», «suret» nemese «müsın» degen maǧynalarmen tyǧyz bailanysty.
Qazırgı Qazaqstan aumaǧy men odan tysqary jerlerdıŋ arheologiialyq, antropologiialyq jäne t.b. ǧylymi dälelder qazaq halqynyŋ köne däuırdegı tarihy jaily kuä dünieler jeterlıktei jinalǧan.
Şumer sözdıgındegı Arali/Arali – «jer asty älemı, o-dünie, äruaqtar älemı» jäne «beitarap aimaq» bolyp audarylatyn söz bar. Qazırgı kezde Aral atauy Qazaqstannyŋ Qyzylorda öŋırınde ornalasqan «Aral teŋızı» kölıne tiesılı. Aral teŋızınıŋ oŋtüstık bölıgı bır kezderı Horezm/Khwarazm degen atauǧa da ie bolǧan. Būl jerde Avestanyŋ Turan memleketınıŋ bır bölıgı de bolǧan. Horezm jäne Turan memlektterı Amu-Dariia, iaǧni Oxus özenınıŋ ekı jaǧynda ornalasqan. Avesta mätınderınde Oksusty Yakhsha/Vakhsha, al Iаksart nemese Syr-Dariiany (Jaxartes/Syr Darya) Yakhsha Arta «Joǧarǧy İaqşa» dep atapty. Sasanit zamanynyŋ orta parsy derekterınde Oksusty Wehrōd «jaqsy özen» dep ataǧan. Ortaǧasyrlyq arab jäne mūsylman derekterınde Amudariiany Jayhoun / جَـيْـحُـوْن dep ataǧan. Al Djeihun atauy bibliialyq jūmaq baǧyndaǧy tört özennıŋ bırı – Gihon atauyna negızdelgen. Gihon atauy hiiuriuşe Giħôn / גיחון dep jazylyp, «när beretın, joiqyn, dülei küş, tez qūiylatyn nemese aǧatyn» degen maǧynalarǧa saiady. Geneziztıŋ (Genesis) avtory Gihon özenın «Kuş memleketın tolyq orap ötetın» özen retınde sipattaǧan. Bibliianyŋ basqa bır jerınde būl atau Efiopiia memleketımen bailanystyrylady. Osyǧan bailanysty efiopiialyqtar Gihondy (Giyon) Gojjam patşalyǧyn oraityn Abai / Abay (Kök Nıl) özenımen bailanystyrady. Bırınşı ǧasyrda ömır sürgen evrei tarihşysy Josephus Gihon özenın Nıl özenıne telıgen. Endı bır derekter boiynşa, Gihon özenı Türkiia, Armeniia, Azerbaijan memleketterı arqyly ötetın Aras (būrynǧy Araxes) dep esepteidı. Orta ǧasyrlardaǧy Amu Dariianyŋ taǧy bır atauy türık tılındegı Seihun / Ceyhun bolǧan. Al XIX ǧasyrdyŋ jihankezderı (saiahatşy) Auǧanstanda būl özendı Gozan dep ataǧan eken.
Oxus atauy tarihi, iaǧni köne (antik) zamanǧy latyn tılınde Ōxus, al grek derekterınde Ὦξος (Ôxos) bolyp tanylǧan jäne Pamir tauyndaǧy Vakhsh jäne Panj özenderınıŋ qosyluynan qūralady. Ōxus / Ὦξος (Ôxos) ataulary Vakhsh sözınen tuyndaidy eken. Vaqş atauy vedik sanskritınde Vakṣu (वक्षु) türınde berılıptı, al onyŋ özı Brahmanda Purana boiynşa Chaksu bolyp keledı.
Turan atauynyŋ maǧynasyn aşu üşın keibır tıl mamandary indo-irandyq tura «şymyr, tez, qylyş», puştalyq turan (thuran) «qylyştasuşy» sözderınen tuyndaidy degen pıkır aitady. Taǧy bır ūsynystar qazırgı parsynyŋ tār(ik) sözımen bailanysty erte irandyq tor «küŋgırt (qaraŋǧy, ıŋır), qara», puştu tor (thor) jäne aǧylşyn tılındegı dark «küŋgırt (qaraŋǧy, ıŋır)» sözderınen tarqatyp, «qara örkeniet» maǧynasy degendı beretındıgın alǧa tartady.
Turan memleketınıŋ eŋ tanymal qaǧany Afrasiab parsyşa افراسياب afrāsiyāb; avestaşa: Fraŋrasyan; orta parsyşa: Frāsiyāv, Frāsiyāk jäne Freangrāsyāk b.d.d. 1292 jyldary osy öŋırdı basqarǧan. Firdausidıŋ Şahnamesı boiynşa, Afrasiab Turannyŋ batyry. Basqa derekter boiynşa, ol İrannyŋ aŋyz patşasy Fereidannyŋ üş balasynyŋ bırı – Tur / Tur /Tūriya / Tuzh bekzattan taraidy. Avestanyŋ dıni jinaqtarynda onyŋ esımı mairya (qu, arbauşy) ataǧyna ie bolǧan, iaǧni «zalym, albasty, sūmyrai» degen maǧynada kezdesedı. Tur atauy aǧylşyn tılınde tuːər, tʊər, al parsyşa تور / t̪ʰuːɾ. Parsy tılınen audarǧanda تور / t̪ʰuːɾ degen «jürek jūtqan, batyl» degen maǧyna beredı.
Horezm atauy erte parsy tılınde hUvārazmī; qazırgı parsyşa: خوارزم Xārazm; arabşa: خُـوَارِزْم Xuwārizm; erte qytai qʰaljɯʔmriɡ (呼似密); qazırgı qytai Huālázǐmó (花剌子模 / Xiao’erjing: خُوَلاذِمُوْ); tajıkşke: Horazm, Xorazm, türıkşe: Harezm; grekşe Χορασμία (Chorasmía) jäne Gerodot jazbalarynda Χορασίμα (Chorasíma).
Gılgämeştıŋ kielı belgılerı arystan men ögız bolǧan. Onyŋ özın «Kök ögızın öltıruşı» dep te ataǧan. Kök Ögızı dep Taurus/Taurus – Torpaq şoqjūldyzyn ataidy. Taurus sözın latyn tılınen audarǧanda «ögız, būqa» degendı bıldıredı. Ejelgı evreiler ony Älıp dep ataǧan. Jūldyz şoǧyrynyŋ syrtqy pışını «Q» ärpıne ūqsas bolyp keledı. Sonda Bes Taŋbaly Qypşaqtyŋ «Q» taŋbasy men Tory atauynyŋ bailanysy osy jerden baiqalady.
Dahai atauynyŋ Adai esımımen säikes keluı qazaq tılındegı aidahar (ajdaha); PİE (Proto-indo-europalyq) dhegʷh «janu, kündız», erte ündı dáhati (kün), daxša-m. «ört»; parsy ضحّاک / Zahhāk nemese Zahāk (parsy mifologiiasyndaǧy zalym tūlǧa), Azhi Dahāka / اژی دهاک, orta parsy Dahāg /دهاگ (parsy mifologiiasyndaǧy ärı Avestadaǧy zalym tūlǧa; urdu Azhdahā / اژدها jäne kürt ejdîha/ئەژدیها «aidahar»; PA t῾ḗk῾o «tübı, negızı», dasa «retteu, basqaru»; PT jAsa «anyqtau, retteu»; ord. daxa «taǧa» sözderı jäne söz tırkesterımen jaqyn bolyp tūr. Bärınen būryn Adai tegınıŋ, negızınen, oryn tepken jerı Kaspii teŋızı maŋy ekenın eskersek, Dahae taipasynyŋ mekendegen jerımen däl keledı».
Şumerdıŋ qalalarynyŋ bırı Kazallu / Kazallu nemese Kazalla/Kazalla jazyluy men dauystaluy jaǧynan Qazaq, Qazaly ataularymen döp tüsıp tūr. Oǧan joǧaryda keltırılgen qaza, qazaka jäne guzala degen Şumer sözderı de säikes keledı.
Qazalu qalasy Mesopatamiianyŋ batysyndaǧy Diala özenı boiynda bolǧany jönınde pıkır bar. Şumerdıŋ Lagaş qalasynyŋ basqaruşysy Gudea Kazaludy Mesopatamiianyŋ batysynda tūr degen. Endı bır maǧlūmattar Kazalu qalasy Martu dep atalatyn köşpendılerdıŋ jerınde, iaǧni amorittıkterdıŋ aumaǧynda ornalasqan degen. Dese de, ol qalanyŋ arheologiialyq däleldemesı bolmai tūr. Osyǧan bailanysty, Kazaludy qazırgı Qazaqstandaǧy Qazaly qalasymen bailanysty deuge bolady. B.d.d. 2400-2300 jyldary ertedegı Kazalu men Akkad arasynda soǧys bolǧany jaiynda mälımetter bar. Sol mälımetterge säikes, Kazaludyŋ hany Kaştubila/Kashtubila bolǧan. Ol soǧystyŋ soŋy Kaştubila akkadtyq Sargon bileuşıden küirei jeŋılıp, Sargon qalany jermen-jeksen etedı. Qalanyŋ tamtyǧy qalmaǧany sonşalyq, tıptı «qūstarǧa saia bolatyn jer qalmady» delıngen. Osy tūstaǧy qūstar turaly aityluy, akkadtyqtardyŋ Kazaly tūrǧyndarynyŋ bır atauy Qazaqtar (Qaz-Aqqu, Qazyqūmai, Qaz auyly) ekenıne nūsqaǧany boluy kerek. Kazalu būl soǧystan esın tez jinap, öz betınşe memleket qūrady jäne ainalasyndaǧy elderdı, onyŋ ışınde Vavilondy özıne baǧyndyrady. Kazalu halqy Numuşda qūdaiyn pır tūtqan. Numuşda – Suen/Nana ai qūdaiynyŋ balasy bolyp sanalǧan. Bır kezderı ol jer asty qūdaiynyŋ da ornynda boluy mümkın delınedı. Degenmen, ol qūnarlylyq, tabiǧat, jäne soǧys qūdaiy bolatyn. Numuşda qūdaiyna Kazalu qalasynda syiynatyn tam da bolǧan. Kazalu qonysynyŋ qazırgı Qazaqstandaǧy Qazaly qalasynyŋ ornynda boluymen bailanystyruǧa bolady.
Al AQŞ Chikago Universitetınıŋ lingvist ǧalymy İgneis Djei Gelbtıŋ (Ignace Jay Gelb) «Ejelgı Akkadtyŋ jazbasy men emılesı (Old Akkadian Writing and Grammar. Second Edition, Revised and Englarged.1961) atty 1961 jyly jaryq körgen eŋbegınde Şümşür, Älım sözderımen qatar Alşin (Al-Ŝin) sözı de kezdesedı. Mūndaǧy (iaǧni akkad tılındegı) «şin» sözı – ai bolyp, «al» adam bolyp audarylady.
Şumer mifologiiasynda Älım ögız nemese būqa (bizon) retınde beinelenedı jäne onyŋ esımderınıŋ qataryna Kusariku (Būqa-adam) jäne Gudälım degender de kırgen. Älım ejelgı Mesopatamiia suretterınde qolynda baqyraş (şelek) nemese qaşau ūstaǧan keiıpte beinelenedı. Älım tau retınde nemese sonyŋ qorǧauşysy retınde, keide jaqsy, keide naşar sipattarda jazylady. Ol ädılettık qūdaiy Şamaşpen, Şaian-Adammen, Torpaq şoqjūldyzymen, tūiaqty aŋdarmen jäne Kentavrmen bailanystyrylǧan.
Älım atauy Şälım-chalum / Ŝalim-ḫalum, Şälım-kinu/Ŝalim-kȋnum tırkesterınde de kezdesedı jäne olardyŋ tübırı îs-lam ekenı jäne «Ol beibıtşılık jasady» degen audarmanyŋ nūsqasy berılgen. Şälım sözı Akkad tılınen audarǧanda – beibıtşılık, Chalum – adam, al Kinum – senımdı, şynaiy, adal, planetalar tūraǧy, bauyr, dūrys, oŋ, zaŋdy, mezgıl (Qazan, Qaraşa) dep audarylady. Älım sözı Şumer tılınde «jabaiy qoi», «tur» (jabaiy ögız nemese zubr) jäne «quatty» dep audarylady ärı sol şumer sözdıgınde sinonimderı de bar. Būdan şyǧatyny Älım sözı şumer tılındegı atauǧa säikes keledı, al Şälım degen akkadşa bolyp tūr.
Şumerdıŋ (Akkad) syna jazularynyŋ arasynda Äbu Älım/Abu âlim (Old Akkadian Writing and Grammar by I.J. Gelb.The University of Chicago. 1952-1961) degen qatar bar jäne ol qalanyŋ ülkenı dep audarylady. Būl jerde akkad tılınıŋ qazaq tılıne jaqyndyǧyn da baiqaimyz. Öitkenı akkad tılı ak-ka-du-u2 dep aitylyp, qazaq tılındegı äke tılı nemese äke du-u (äke dauysy) ūǧymymen säikes keledı.
Arii degen söz ejelgı Şumer tılınde ar/ar – «jaryq», «şyraq», «jainau», «aşyq», «anyq»; a-ri-a/a-ri-a – «audan», «şöl», «tastandy jer (jūrt)» jäne onyŋ sinonimı» a-ru-a/a-ru-a» tırkesterımen daustas aitylyp, maǧynalary da şamalas bolyp tūr.
Aria terminınıŋ dybystaluyna jaqyn ärı maǧynasyn beretın sözder ejelgı Mysyrda da bar. Ol Ari/Ảri – Şyǧarmaşylyq qūdaiy jäne Ari-qetch-f/Ảri-ḥetch-f – «Jaryq qūdaiy» bolyp audarylady. Qalai bolǧanda da Aria iaǧni, «qasterlı» degen maǧyna ejelgı qazaq tılınde (kodeks kumaniks) Arï dep jazylǧan. Būl sözderge ärı, arǧy, ırı, er, ari jäne jaryq degen sözder bır-bırıne sinonim ärı köp maǧynaly sözder bolyp keledı. Osy sözdermen bırge Arǧyn tegınıŋ atauy Aria degen sözdıŋ sinonimı bola alady. Sebebı Arǧyn sözı Arǧy In, iaǧni «ata-baba üŋgırı», Jaryq Öne «jaryq adamdary» degen tırkeste berılıp tūr. Öz kezegınde arǧyn degen söz şumer sözdıgınde ama-ar-gi4/ama-ar-gi4 – erkındık («ana» + «jarqyrau» + «öŋdeu») tırkesınde berılgen. Būl tırkestegı Ar-gi «jarqyrau», «öŋdeu» degen maǧynany beretının baiqaimyz. Demek, Arǧyn atauynyŋ maǧynasynyŋ bırı «jaryqtyŋ adamdary» degen maǧyna beredı jäne ol Hetterdıŋ Jūmaq kün qūdaiy Arina esımıne säikes keledı».
Qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderın erkın meŋgergen avtor älemdık deŋgeidegı ǧalymdardyŋ eŋbekterın oqyp, zerttei aluynyŋ jäne paiymdauynyŋ arqasynda qazaq ǧylymy üşın jaŋa közqaras tanytyp otyr. Älemdegı halyqtardyŋ şyǧu tarihynan men öz zertteulerımde türkı ızderın köremın desem, Ädılbek İşanbekūly da «Khuman» atty ǧylymi tuyndysynda qazaq halqynyŋ ejelgı ızderın tauyp, ūltjandy ärbır qazaqty quantyp otyr. Söz soŋyn tüiındei kele: «Qazaqstan – jahandanu şyqqan aimaq. Qazaq elı ǧasyrlar boiy ärtürlı örkenietterge tän tereŋ tarihtyŋ ajyramas bölıgı boldy jäne sol örkenietterdıŋ qalyptasuyna äser ettı» dei otyryp, Ädılbek İşanbekūly ūsynyp otyrǧan jaŋa zamanaui qözqaras qazaq tarihyna degen obektivtı tūjyrymdar qalyptastyryp, halyqtyŋ bırlıgın nyǧaituǧa sübelı üles qosady, älemnıŋ basqa elderı tarapynan Qazaq elıne degen qyzyǧuşylyqty küşeitedı ärı qazaq tılı men mädenietıne degen qūrmettı arttyra tüsedı demekpız.
Ädıl Ahmetov, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq Joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı,
