Zakon.kz portalynda şyqqan tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, qauymdastyrylǧan professor, sondai-aq Almaty qalasynyŋ tarihi jäne mädeni eskertkışterın qorǧau jönındegı komissiia müşesı Nūrlan Ädılbekūly Atyǧaevtyŋ sūhbatyn berıp otyrmyz.
– Orystyŋ Pravoslav şırkeuı Aleksandr Nevskiidıŋ eskertkışın ornatpaq eken degen aqparat şyqty. Bıraq, olardyŋ rūqsat alǧanyn estımedık, sonda mūny qalai tüsınuge bolady?
–2021 - 2022 jyldary Orystyŋ Pravoslav şırkeuı Almaty äkımdıgıne qalanyŋ qoǧamdyq aumaǧyna biıktıgı 5 metrlık Aleksandr Nevskiidıŋ eskertkışın ornatu bastamasymen jügıngen bolatyn. Zaŋ talaptaryna säikes, Almaty qalasynyŋ tarihi jäne mädeni eskertkışterın qorǧau jönındegı komissiia būl mäselenı bırneşe ret qarady. Ol otyrystarǧa komissiia müşesı bolǧandyqtan men de qatysqanmyn. Pravoslav şırkeuı ökılderınıŋ Aleksandr Nevskiige arnap eskertkış ornatu jönındegı ötınışı üş ret kerı qaitarylǧany naqty esımde. Soŋǧy ret komissiia osy jyldyŋ mamyr aiynda eskertkıştı ornatudan bas tarqan edı.
Osy oraida, menıŋ özım de, ärıptesterım de ūsynylǧan eskertkıştıŋ Almatynyŋ sondai-aq jalpy Qazaqstannyŋ tarihyna qatysy joq ekenın atap aitqanbyz. Būǧan qosa, qala aumaǧynda eskertkışterdı ornatuǧa arnalǧan bos jer uchaskelerı joq desek te bolady. Sondyqtan Qazaqstannyŋ keibır tarihi tūlǧalaryna, mysaly, qazaq handaryna, batyrlaryna jäne t.b. eskertkışter älı ornatylǧan joq. Tıptı eskertkış qoiu turaly Ükımet qaulylary şyqqan tūlǧalar da bar. Alaida, qarajat pen jer uchaskelerınıŋ bolmauyna bailanysty olarǧa eskertkışter älı ornatylmady. Nevskiidıŋ eskertkışıne qatysty ärıptesterımnıŋ tarapynan özge de bırqatar eskertpe aityldy. Eskertkıştıŋ proporsiiasy boiynşa da eskertpeler bolǧany esımde. Osyndai sebepterdıŋ negızınde de ūsynys qabyldanbady.
– Olai bolsa būl joly qalai rūqsat alynyp jür?
– Menıŋ bıluımşe, olarǧa ıs jüzınde eşqandai rūqsat berılgen joq. Qazaqstannyŋ Pravoslav şırkeuı eskertkıştı özınıŋ aumaǧynda, iaǧni şırkeu aulasynda ornatuǧa şeşım qabyldaǧan. Älbette, mūndai jaǧdaida resmi rūqsat berılmeidı ärı eskertkış ornatu mäselesı de bızdıŋ komissiianyŋ qūzyretıne kırmeidı. Jalpy būl – keŋ taralǧan täjıribe.
Älı esımde, 2018 jyly Latif Hamidi boiyndaǧy äielder monastyrı aulasynda äulieler sanatyndaǧy üş tūlǧa - Senım, Ümıt, Mahabbat pen olardyŋ anasy Sofiiaǧa arnap eskertkış aşylǧan edı. Atalǧan müsınderdı qoiu kezınde de arnaiy rūqsat aluǧa eşqandai qajettılık bolǧan joq. Iаǧni, olardy ornatu Qazaqstan zaŋdaryna qaişy kelmeitının atap ötken jön. Bıraq, mūndai jaǧdaida söz bolyp otyrǧan monumentterdıŋ tarihi jäne mädeni eskertkış degen märtebesı bolmaitynyn da eskergen jön.
Qazaqstannyŋ zaiyrly memleket ekenın jäne dın ısterıne iaǧni şırkeudıŋ mäselelerıne aralaspaitynyn bärımız jaqsy bılemız. Onyŋ üstıne Aleksandr Nevskii – pravoslavielık äulie. Sondyqtan şırkeu öz äuliesıne öz aumaǧynda eskertkış ornatyp, qūrmet körsete alady.
– Sız tarihşysyz, Aleksandr Nevskiige tūlǧa retınde qalai qaraisyz? Jalpy, onyŋ tarihymyzǧa qandai da bır qatysy bar ma?
– Ǧylymi zertteu jasap jürgen taqyrybym – ortaǧasyrlyq tarih, onyŋ ışınde «Altyn Orda» degen atpen tanymal Joşy Ūlysynyŋ tarihy. Orys jerınıŋ tarihy sol kezdegı alyp derjava – Altyn Orda tarihynyŋ bölıgı sanalady. Älbette, ol kezderı Altyn Ordanyŋ orys kniazdıkterımen qarym-qatynasy imperiialyq-vassaldyq qatynasta boldy. Orys kniazderınıŋ ielıkterı «Orys Ūlysy» retınde belgılı edı.
Aleksandr Nevskii – sol kezeŋdegı orys tarihyndaǧy ırı tarihi tūlǧalardyŋ bırı boldy. Ol ūly Kniazdıktıŋ belgısın ataqty Batu hannyŋ öz qolynan aldy. Būl rette, Aleksandr Nevskiige degen közqaras tıptı Reseidıŋ özınde de, ärtürlı. Bıraq ol öz dını üşın köp qajyr-qairatyn jūmsady. Reseidıŋ katoliktık emes, pravoslavtyq baǧytta qaluynda şeşuşı röl atqardy dep baǧa beruşıler bar. Sondyqtan ony XVI ǧasyrda Orys pravoslav şırkeuı äulie retınde ūlyqtady.
Naqty tarihi derekter bolmasa da, Aleksandrdyŋ äkesı, Vladimir kniazı – Vsevolod qypşaq qyzyna üilengen degen boljam bar. Būǧan qosa, Aleksandr Nevskiidıŋ anasy da qypşaq handary äuletınen şyqqan. Sondyqtan ony «jien» dep aituǧa bolady.
Aleksandr Nevskii sol kezeŋdegı orys kniazderı arasyndaǧy eŋ körnektı diplomaty boldy. Ol maqsatty türde Altyn Orda bileuşılerımen beibıt jäne dostyq qarym-qatynasty damytty. Batu han oǧan oŋ közben qarap, ūly Kniaz ataǧyn bergen. Aleksandr Nevskii Batu hannyŋ jaqsy köretın ūly Sartakpen dos bolyp, bauyr tūtqany jaiynda da aitylady. Būl turaly äsırese Lev Gumilev jazdy. Bıraq qazırgı tarihşylardyŋ köbı ony oidan şyǧarylǧan dünie dep sanaidy.
Alaida, orys qolbasşysy Aleksandr Nevskiidıŋ eşqaşan Altyn Ordaǧa qarap qylyşyn qynnan almaǧany şyn mänınde tarihi fakt. Kerısınşe, ol Ūly Dala memleketımen barynşa dostyq, odaqtastyq qarym-qatynas ornatuǧa barynşa tyrysqan.
«Orys jylnamalaryna» süiensek, Altyn Ordaǧa alym töleu üşın jalpy halyq sanaǧyn jürgızuge qarsylyq körsetken Novgorod köterılısı kezınde Aleksandr Nevskii Orda jaǧyna şyqqan. Ärine, mūndai şeşım orystar üşın jaǧymsyz qadam retınde körındı. Alaida, sol kezdegı ūly dala derjavasynyŋ quatyn eskerer bolsaq, būl onyŋ saiasi köregendıgınıŋ aiqyn dälelı bola alady.
L. N. Gumilevtıŋ sözımen aitqanda, ol Rustı Ūly Dalamen jaqyndastyrǧan adam boldy.
Aleksandr Nevskiidıŋ qolbasşy bolǧany da eşkımge qūpiia emes. Ol ondaǧan jyl boiy öz elınıŋ batys şekaralarynda körşılerımen keskılesken küres jürgızdı. Keibır tarihşylardyŋ pıkırınşe, ataqty Mūz şaiqasynda orystar Altyn Ordanyŋ quatty qoldauy arqasynda ǧana jeŋıske jete alǧan. Būl, basqalaryn aitpaǧanda, katolisizmnıŋ Ruske taraluyna tosqauyl boldy.
Sondyqtan Reseidıŋ pravoslavtyq ūstanymda qaluyna bızdıŋ atalarymyzdyŋ da belgılı bır deŋgeide ülesı bar ekenın aituǧa bolady. Sonymen qatar, köptegen orys tarihşylary Altyn Ordanyŋ orys memlekettılıgınıŋ qalyptasuyna äser etkenın moiyndaidy. Jalpy, Ūly Dala men Reseidıŋ qarym-qatynasy jäne özara yqpaly tarihyn dūrys tüsınudı qajet etetın qyzyqty jaittar öte köp.
– Demek, sız Aleksandr Nevskiige eskertkış qoiǧanda tūrǧan eşteme joq dep sanaisyz ba?
– Menıŋşe, öz tarihymyzda eskertkış qoiyluy tiıs tarihi tūlǧalarymyz jetkılıktı. Sondyqtan Almaty äkımdıgı janyndaǧy bızdıŋ komissiia qalanyŋ qoǧamdyq aumaǧyna eskertkış qoiuǧa bailanysty mäselede dūrys qadam jasady dep oilaimyn.
Sonymen qatar, men Orys Pravoslav şırkeuınıŋ öz aumaǧynda, öz qarjysyna orys halqynyŋ tarihi tūlǧasynyŋ eskertkışın ornatuynan oǧaş eşteŋe körıp tūrǧan joqpyn.
Ärine, men de qazaqstandyqtardyŋ köpşılıgı siiaqty, Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧysty aiyptaimyn. Dese de bızde Ūly Dala men Resei halyqtaryn jaqyndastyratyn, sondai-aq osy igı ıspen ainalysqan tarihi tūlǧalarymyzǧa qatysty da ortaq tarihymyz bar. Ondai adamdarǧa eskertkış qoiuǧa bolady jäne qajet dep te sanaimyn. Mysaly, 2019 jyly Reseide XVI ǧasyrda Qazaq handyǧy men Resei memleketı arasyndaǧy bailanysty damytuǧa ülken üles qosqan qazaq sūltany Oraz-Mūhammed Ondanūlynyŋ qūrmetıne eskertkış ornatylǧany belgılı. Atalǧan eskertkıştıŋ aşyluyna men de qatysqan edım.
Sonymen qatar, Qazaqstanda pravoslav dını negızgı dınderdıŋ bırı ekenın eskeru qajet. Osy oraida, Aleksandr Nevskii pravoslavielık äulie retınde osy senımdı ūstanatyn jerlesterımız üşın de maŋyzdy tūlǧa ekenın ūmytuǧa bolmaidy. Eskertkış tūǧyrda oŋ qolynda ikonasy bar Aleksandr Nevskiidıŋ qarusyz tūrǧan beinesı somdalǧany esımde qalypty. Onyŋ orys qolbasşysy Aleksandr Nevskiige emes, pravoslavielık äulie Aleksandr Nevskiige arnalǧan eskertkış ekenın aŋǧaruǧa bolady. Osyndai aiyrmaşylyqty otandastarymyz da tüsınedı dep oilaimyn.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
