15-shi ǵasyrdyń sońǵy jıyrma jyldyǵynan 16-shy ǵasyrdyń alǵashqy jıyrma jyldyǵy boıy Qazaq handyǵynyń irgesi edáýir ulǵaıdy. Nyǵaıdy. Bul úderiske Buryndyq hannan keıin, 1511–1521 jyldary bılikte bolǵan Qasym han zor úles qosty. Ol óz kezinde qazaq jer-sýy men halqyn jınastyryp, biriktirý sharalaryn jedel júzege asyrdy. Alaıda handyqtyń órkendeýinde turaqty úderiske qol jetkizý múmkin bolmady…
Qazaq halqynyń qazirgi zamanda meken etip júrgen aýmaǵy negizinen, shyntýaıtynda, sol jyldary qalyptasty. Sol jyldary Máskeý memleketimen, Qazan, Orta Azııa, Sibir handyqtarymen saýda jáne elshilik baılanys jasaldy. Batys Eýropa da qazaq memleketin Qasym han tusynda tanyp bildi. Degenmen handyqtaǵy bılik qurylymy tek Qasym hannyń bedeli arqasynda ǵana tutastyq kórsetip, abyroıy asqaqtap turǵan edi. Al onyń bedeli Buryndyq han tusynda kóterile bastaǵan-tyn. Qasym sultan óz ıeligindegi Arqa jerine Shaıban tuqymdarynyń birneshe ret jasaǵan shapqynshylyǵyna han áskeriniń qoldaýynsyz-aq toıtarys bergen. Eleýli qarsylyq kórsetip qana qoımaı, dushpandy tas-talqan etip jeńgen. Osynaý jeńimpaz jasaqtyń sardary retinde, tıisinshe, el ishindegi ataq-abyroıy ósken bolatyn. Qasym sultannyń jeńilisti bilmeıtin qalyń qosyndary ol han saılanǵannan keıin de aıbyndylyǵyn arttyra túsip, eldegi tynyshtyqty, kórshi handyqtarmen beıbit qatar ómir súrýdi qamtamasyz etip turǵan. Hannyń osyndaı aıbarynyń arqasynda el ishinde sharýashylyq jáne áleýmettik-turmystyq ózara baılanystardy jaqsartý, ádet-ǵuryp zańdaryn qoldanýdy retke keltirý máselelerin kózdep jasalǵan kúlli reforma kidirissiz júzege asyp jatty.
Muhammed Haıdar Dýlatı áıgili «Rashıd tarıhynda» Joshy hannan keıin onyń dárejesine parapar úlken bılikke Qasym han ǵana jetti, odan basqa eshkim de qol jetkize almady dep atap kórsetken. Qasym han óte qudiretti bıleýshi boldy.
Qysqasy, Qasym handy asa iri memleket qaıratkeri, saıası tulǵa, qaharly ámirshi retinde moıyndaýshylyq – handyqta uıymdastyrylǵan mańyzdy sharalardyń múltiksiz oryndalýyn qamtamasyz etti. Iaǵnı bıik pármenniń el ishinde oıdaǵydaı júzege asyrylýyna memlekettik júıeniń, ákimshilik baǵynys qurylymynyń qatań ortalyqtandyrylýynan góri, joǵary dárejeli ámirshiniń qahary, aıbary sheshýshi ról atqardy.
Alaıda memlekettiń myqtylyǵyn turaqtandyryp, memlekettik tártiptiń buljymastyǵyn qamtamasyz etý úshin onyń basshysy qurǵan ákimshilik júıe de ómirsheń bolýǵa kerek. Eldi basqarý qurylymy bıliktiń túrli deńgeılerinde joǵaryly-tómendi ózara táýeldilikti, baǵynyshtylyqty qamsyzdandyrýǵa tıis. Biraq naqty jaǵdaı olaı bolmaı shyqty. Qasym han 1521 jyly Saraıshyqta máńgilikke tynshyǵannan keıin memlekette bılikke talasýshylar boı kórsetip, bul oraıdaǵy kemistikti tez ashyp berdi.
Taqqa muragerlik jolmen Qasym hannyń úlken uly Mamash otyrǵan, biraq handyqtaǵy ózge sultandarǵa onyń aıdyndylyǵy kem kórindi. Edáýir jasqa kelip qalǵan Mamash hannyń aınalasyna birden ákesindeı áser ete almaýy túsinikti jáıt, alaıda taǵdyr oǵan óziniń bıleýshilik qabiletin tolyq ashýyna ýaqyt jaǵynan múmkindik bermedi. Ol han taǵynda bir-eki jyldaı ǵana bolyp, áldebir shaıqas kezinde qaza tapty.
Sodan keıin Joshy tuqymdary arasynda qazaq elindegi bas bıleýshiniń ornyna talasý áreketteri údeı tústi. Han bolýdan dámesi bar sultandar ózara qyrqysty. Tipti bolmaǵan soń olar óz ólkelerinde jeke-dara bılikke umtylyp, handyqty birneshe usaq ulysqa bólshektep jiberdi. Ne kerek, Kereı men Jánibek qurǵan, Qasym tusynda kemeline jetken handyq aınalasy birneshe jyldyń ishinde birin biri moıyndamaıtyn aımaqtyq handyqtarǵa bólindi. Syrt jurt ta Qasym han kezindegi Qazaq eline qurmetpen qaraýshylyǵyn jıyp qoıyp, qazaq bıleýshilerine qarsy joryqtarǵa shyqty, sol jolda ózara odaq qura bastady.
Osyndaı alasapyran kezeńde Qasym hannyń kishi uly, Sozaq qalasynyń ámirshisi Haq-Nazar (Haqnazar, Aqnazar) sultan batyl túrde eldi biriktirý sharalaryn jasaýǵa kiristi…
Mamash han urys ústinde opat bolǵan soń, sultandar arasynda el tizginin qolǵa alý úshin taǵy biraz talas-tartys ótken de, aqyry, 1523 jyly taqqa Qasym hannyń nemere inisi Tahır (Taıyr) otyrǵan. Ol 1532 jylǵa deıin bılikte boldy, biraq, memleket basqarý isinde shyn máninde qaıratkerlik qabilet kórsete almaǵan sııaqty. Ataqty qazaq tarıhshysy Qadyrǵalı Jalaıyr óziniń áıgili «Jylnamalar jınaǵynda» («Jámı at-taýarıh») ol jaıynda: «biraz ýaqyt handyq qurǵanmen, patshalyqtyń syryn bilmedi» dep jazǵan. Zertteýshiler Taıyr hannyń boıynda erekshe bir mámilegerlik, sondaı-aq aıta qalarlyqtaı áskerbasylyq qasıettiń bolmaǵanyn aıtady.
Shynynda da ol eleýli qolbasy qabiletin tanytpady, eń bastysy, bas han retinde, eldegi bıleýshilermen eki arada ózara túsinistikke qol jetkize almady. Jetisý bıleýshisi Buıdash, Syǵanaq ámirshisi Ahmet sekildi yqpaldy sultandar ony eleń qylmady. Olarǵa ózin moıyndatýǵa munyń shamasy jetpedi. Sondaı ahýaldyń saldarynan shyǵar, Tahır hannyń bılikte bolǵan kezinde qazaq memleketiniń syrtqy qatynastary da kúrt nasharlady. Qasym han tusyndaǵy noǵaılarmen arada ornaǵan tatýlyq áskerı qaqtyǵysqa ulasty. Tashkent bıleýshisi Keldi-Muhammedpen túsinise almaǵandyqtan, ózbektermen de shaıqasýǵa týra keldi. Túrkistan mańynda jeńiliske ushyrady. Onyń bılikte bolǵan kezinde Moǵolstan handarymen aradaǵy jarasymdy qatynas ta buzyldy.
Ne kerek, osy kezeńde Qazaq handyǵy ońtústiktegi jáne soltústik-batystaǵy jeriniń birer bóliginen aıryldy.
Degenmen Taıyr han Jetisýdy jáne Ystyqkól aımaǵyn saqtap qalýǵa kóp kúsh jumsady. Qyrǵyzdarmen odaqtasyp, eldi moǵoldar men qalmaqtardyń shapqynshylyǵynan qorǵady. Shamamen 1532 jyly qaza tapty.
Odan keıin qazaq eline Toǵym sultan han saılandy. Biraq Jetisý ámirshisi Buıdash pen Syǵanaq ámirshisi Ahmet sultandar onyń da bıligine moıynsunbaı, óz aımaqtarynda ózderin han saılatyp aldy. Tıisinshe, Toǵym hannyń tusynda da ózara qyrqysýlar toqtalǵan joq. Osy tusta qazaq memleketiniń bolashaq qutqarýshysy Qasymuly Aqnazar sultan kórine bastaǵan. Ol Sozaq ámirshisi bolatyn. Biraq, handyqty bólshektegen Jetisý ámirshisi Buıdash pen Syǵanaq ámirshisi Ahmet sekildenbeı, birden Toǵym hannyń bıligin moıyndap, oǵan qoldaý kórsetti.
Bul kezde is júzinde birneshe handyqqa bólinip ketkendikten, qazaq jerinde syrtqy jaýǵa birlesip qarsy turý qıyndap ketken. Birigip qımyl úılestirýdiń ornyna, handar óz betterinshe áreket etken. Toǵym han men Buıdash han Jetisý men Syrdarııa óńirin moǵol jáne ózbek handarynyń shapqynshylyǵynan saqtap qalý úshin kúresti. Ahmet han qazaq eliniń ortalyq jáne batys óńirin qorǵamaqqa Noǵaı Ordasyna joryqqa attandy. Sol joryqta tutqynǵa túsip, 1435 jyly mańǵyt Oraq batyrdyń qolynan qaza tapty. Óńirdiń biraz bóligi noǵaılardyń bıligine ótip ketti. Moǵoldardyń ózbektermen birikken áskerine qarsy shaıqasta, shamamen 1537 jyly, Toǵym han qaza tapty. Buıdash han Ystyqkól mańynda urys júrgizip jatty.
Osyndaı ahýal kezinde Aqnazar sultan áýeli ońtústiktegi Ahmet han bılegen aýmaqty, sosyn Buıdash han bılegen Batys Jetisýdy Qazaq handyǵyna qaıta qosty. Óstip, bólshektený saldarynan álsiregen memleketti qalpyna keltirý isin qolǵa aldy. Nyǵaıý jolyna túsire bastady.
Sóıtip, ıgilikti isimen kózge túsken Haq-Nazar, eldegi baıyrǵy han saılaý saltyna saı, 1538 jyly aq kıizge otyrǵyzylady. Molda tıisti dinı joralǵy jasaıdy. Sodan soń bıler han otyrǵan aq kıizdi jan-jaǵynan ustap joǵary kóteredi. Tanystyrý rásiminiń talabyna sáıkes, jınalǵan jurtshylyqtyń aldynan alyp ótedi. Eldegi berekesizdikten qajyǵan halyq jańa hanǵa úlken úmit arta qaraıdy…
Ishki jáne syrtqy saıasatta Haqnazar han ákesi Qasym hannyń jolyn jalǵastyrýdy murat tutty. Ol han taǵynda otyrǵanda Qazaq handyǵy birlikke, tutastyqqa ıek artqanmen, óz terrıtorııasynyń jartysyna jýyǵynan aırylǵan kúıde edi. Eldiń batysy – noǵaılardyń, shyǵysy – oırattardyń, soltústigi – Sibir handyǵynyń, Moǵolstan men Tashkent – Buhara handyǵynyń qol astyna túsken bolatyn. Qasym han tusynda handyq shekarasy Ulytaý men Balqashtan asqan, Jaıyq pen Syrdarııaǵa ketken, jobalap aıtqanda búgingi Qazaqstan terrıtorııasynyń shamasyndaı edi.
Memlekettiń aýmaǵyn ákesi qalyptastyrǵan kólemge jetkizýdi Aqnazar han el tizginin qolǵa alysymen armandady. Qazaq rýlarynyń ata qonystaryn óz qalyptarynda, bóten jurtqa tıgizbeı saqtaýǵa, handyqtyń kórshi elder aldyndaǵy yqpalyn qalpyna keltirýge kúsh saldy. Eldi Qasym han kezinde 1511 jyly qabyldanǵan «Qasqa jol» zańdar jıyntyǵyn («Qasymnyń qasqa joly») basshylyqqa alý arqyly basqardy. Memlekettiń baıyrǵy aýmaǵyn qalpyna keltirýge tyrysty. Alaıda bul oryndalýy qıyn sharýa bolyp shyqty. Áıtse de Haqnazar han múmkindiginshe qazaq múddesi úshin kúresti. Onyń tusynda Qazaq handyǵy qaıta birigip, damı tústi.
Ol memlekettik bılikti nyǵaıtýǵa jáne kúsheıtýge qajyrly qaırat jumsady. Ózinen buryn bytyrańqy jaǵdaıǵa túsken Qazaq handyǵyn qaıta biriktirdi. Qazaq-qyrǵyz odaǵyn odan ári nyǵaıtty, sol zamannyń tarıhı derekterinde ony «qazaqtar men qyrǵyzdardyń patshasy» dep ataǵan. Haqnazar osy qazaq-qyrǵyz odaǵyna súıene otyryp, Moǵolstan handarynyń Jetisý men Ystyqkól alabyn jaýlap alý áreketine toıtarys berdi.
Haqnazar handyq qurǵan kezde Qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıynda asa iri tarıhı oqıǵalar bolyp jatty.
Memlekettiń soltústiginde Máskeý knıazdiginiń shekarasy qazaq dalasyna qaraı edáýir taqaldy. 1552 jyly Qazan, 1558 jyly Astrahan handyqtaryn basyp alǵan Máskeý patshalyǵy Edil ózeniniń barlyq ańǵaryn, burynǵy Altyn Orda qaǵanatynyń bas qalalary ornalasqan aýmaqty ıelengen. (Sonaý bir basqa kún týǵan shaqtarda qonys aýdara berýge májbúr bolǵan, taǵy da jer-sýynan aırylǵan jurttyń: «…Burynǵy ótken atamyz Kóshemin dep óldi me, Qyrymdy tastap Edilge Aqyly joqtan keldi me… Edil menen Jaıyqqa Eshbir jerdiń teńi joq!.. Meken etken qonysyn – Edil menen Jaıyqty Qatyn-bala saǵynar», – degen ókinishti jyr joldary bizdiń zamanymyzǵa jetti). Máskeý jıhangerleri Bashqurt jáne Sibir handyqtaryn knıazdik quramyna engizdi. Edil men Jaıyq arasyndaǵy óńirdi mekendegen Noǵaı Ordasyn ydyratyp, halyqty qyrǵynǵa ushyratty. Aman qalǵan noǵaılardyń deni Kavkazǵa, odan túrik eline ketti.
Ulystyń edáýir halqyn (bulardyń deni qazaq rý-taıpalary bolatyn, el ishinde noǵaı men qazaqtyń aırylýynan kórinis beretin túrli jyr, kúı saqtalǵan) Haqnazar han memleketine qaratyp aldy. Soǵan oraı Haqnazar «qazaqtar men noǵaılardyń hany» dep ataldy. Sóıtip, noǵaılarmen aralas-quralas turyp kelgen qazaq taıpalary 1560-shy jyldary etnostyq terrıtorııasymen birge Qazaq handyǵyna birikti.
Buryndyq pen Qasym handar bılegen zamandardan basqa ýaqyttarda Noǵaı Ordasynyń astanasy bolyp kelgen Saraıshyq qalasy Qazaq handyǵy quzyryna ótti.
18-shi ǵasyrda Orynbor ólkesinde qyzmet istegen tarıhshy Petr Rychkov Haqnazar han tek noǵaılardy ǵana emes, bashqurttardy, Qazan, Sibir jáne Astrahan handyqtaryn, Buharany, Hıýany, Tashkentti jáne basqa kóptegen qalalardy óz bıligine qaratyp, olardan alym-salyq jınatyp turdy dep jazdy.
Qazirgi zertteýshiler Haqnazardyń tusynda qazaq memleketi tap ondaı dárejege jetpegenin, alaıda aýmaǵynyń keńeıip, qýatynyń arta túskenin, handyqtyń edáýir nyǵaıǵany daýsyz ras ekenin aıtady.
(Jalǵasy bar)
Beıbit QOIShYBAEV,
jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty
