15-ءشى عاسىردىڭ سوڭعى جيىرما جىلدىعىنان 16-شى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعى بويى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى ەداۋىر ۇلعايدى. نىعايدى. بۇل ۇدەرىسكە بۇرىندىق حاننان كەيىن، 1511–1521 جىلدارى بيلىكتە بولعان قاسىم حان زور ۇلەس قوستى. ول ءوز كەزىندە قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن جيناستىرىپ، بىرىكتىرۋ شارالارىن جەدەل جۇزەگە اسىردى. الايدا حاندىقتىڭ وركەندەۋىندە تۇراقتى ۇدەرىسكە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمادى…
قازاق حالقىنىڭ قازىرگى زاماندا مەكەن ەتىپ جۇرگەن اۋماعى نەگىزىنەن، شىنتۋايتىندا، سول جىلدارى قالىپتاستى. سول جىلدارى ماسكەۋ مەملەكەتىمەن، قازان، ورتا ازيا، ءسىبىر حاندىقتارىمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق مەملەكەتىن قاسىم حان تۇسىندا تانىپ ءبىلدى. دەگەنمەن حاندىقتاعى بيلىك قۇرىلىمى تەك قاسىم حاننىڭ بەدەلى ارقاسىندا عانا تۇتاستىق كورسەتىپ، ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان ەدى. ال ونىڭ بەدەلى بۇرىندىق حان تۇسىندا كوتەرىلە باستاعان-تىن. قاسىم سۇلتان ءوز يەلىگىندەگى ارقا جەرىنە شايبان تۇقىمدارىنىڭ بىرنەشە رەت جاساعان شاپقىنشىلىعىنا حان اسكەرىنىڭ قولداۋىنسىز-اق تويتارىس بەرگەن. ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتىپ قانا قويماي، دۇشپاندى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەن. وسىناۋ جەڭىمپاز جاساقتىڭ ساردارى رەتىندە، تيىسىنشە، ەل ىشىندەگى اتاق-ابىرويى وسكەن بولاتىن. قاسىم سۇلتاننىڭ جەڭىلىستى بىلمەيتىن قالىڭ قوسىندارى ول حان سايلانعاننان كەيىن دە ايبىندىلىعىن ارتتىرا ءتۇسىپ، ەلدەگى تىنىشتىقتى، كورشى حاندىقتارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان. حاننىڭ وسىنداي ايبارىنىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءوزارا بايلانىستاردى جاقسارتۋ، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قولدانۋدى رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەلەرىن كوزدەپ جاسالعان كۇللى رەفورما كىدىرىسسىز جۇزەگە اسىپ جاتتى.
مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايگىلى «راشيد تاريحىندا» جوشى حاننان كەيىن ونىڭ دارەجەسىنە پاراپار ۇلكەن بيلىككە قاسىم حان عانا جەتتى، ودان باسقا ەشكىم دە قول جەتكىزە المادى دەپ اتاپ كورسەتكەن. قاسىم حان وتە قۇدىرەتتى بيلەۋشى بولدى.
قىسقاسى، قاسىم حاندى اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي تۇلعا، قاھارلى ءامىرشى رەتىندە مويىنداۋشىلىق – حاندىقتا ۇيىمداستىرىلعان ماڭىزدى شارالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتتى. ياعني بيىك پارمەننىڭ ەل ىشىندە ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋىنا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ، اكىمشىلىك باعىنىس قۇرىلىمىنىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلۋىنان گورى، جوعارى دارەجەلى ءامىرشىنىڭ قاھارى، ايبارى شەشۋشى ءرول اتقاردى.
الايدا مەملەكەتتىڭ مىقتىلىعىن تۇراقتاندىرىپ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ بۇلجىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ونىڭ باسشىسى قۇرعان اكىمشىلىك جۇيە دە ومىرشەڭ بولۋعا كەرەك. ەلدى باسقارۋ قۇرىلىمى بيلىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە جوعارىلى-تومەندى ءوزارا تاۋەلدىلىكتى، باعىنىشتىلىقتى قامسىزداندىرۋعا ءتيىس. بىراق ناقتى جاعداي ولاي بولماي شىقتى. قاسىم حان 1521 جىلى سارايشىقتا ماڭگىلىككە تىنشىعاننان كەيىن مەملەكەتتە بيلىككە تالاسۋشىلار بوي كورسەتىپ، بۇل ورايداعى كەمىستىكتى تەز اشىپ بەردى.
تاققا مۇراگەرلىك جولمەن قاسىم حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ماماش وتىرعان، بىراق حاندىقتاعى وزگە سۇلتاندارعا ونىڭ ايدىندىلىعى كەم كورىندى. ەداۋىر جاسقا كەلىپ قالعان ماماش حاننىڭ اينالاسىنا بىردەن اكەسىندەي اسەر ەتە الماۋى تۇسىنىكتى ءجايت، الايدا تاعدىر وعان ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك قابىلەتىن تولىق اشۋىنا ۋاقىت جاعىنان مۇمكىندىك بەرمەدى. ول حان تاعىندا ءبىر-ەكى جىلداي عانا بولىپ، الدەبىر شايقاس كەزىندە قازا تاپتى.
سودان كەيىن جوشى تۇقىمدارى اراسىندا قازاق ەلىندەگى باس بيلەۋشىنىڭ ورنىنا تالاسۋ ارەكەتتەرى ۇدەي ءتۇستى. حان بولۋدان دامەسى بار سۇلتاندار ءوزارا قىرقىستى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ولار ءوز ولكەلەرىندە جەكە-دارا بيلىككە ۇمتىلىپ، حاندىقتى بىرنەشە ۇساق ۇلىسقا بولشەكتەپ جىبەردى. نە كەرەك، كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان، قاسىم تۇسىندا كەمەلىنە جەتكەن حاندىق اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىن ءبىرى مويىندامايتىن ايماقتىق حاندىقتارعا ءبولىندى. سىرت جۇرت تا قاسىم حان كەزىندەگى قازاق ەلىنە قۇرمەتپەن قاراۋشىلىعىن جيىپ قويىپ، قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى جورىقتارعا شىقتى، سول جولدا ءوزارا وداق قۇرا باستادى.
وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە قاسىم حاننىڭ كىشى ۇلى، سوزاق قالاسىنىڭ ءامىرشىسى حاق-نازار (حاقنازار، اقنازار) سۇلتان باتىل تۇردە ەلدى بىرىكتىرۋ شارالارىن جاساۋعا كىرىستى…
ماماش حان ۇرىس ۇستىندە وپات بولعان سوڭ، سۇلتاندار اراسىندا ەل تىزگىنىن قولعا الۋ ءۇشىن تاعى ءبىراز تالاس-تارتىس وتكەن دە، اقىرى، 1523 جىلى تاققا قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاھير (تايىر) وتىرعان. ول 1532 جىلعا دەيىن بيلىكتە بولدى، بىراق، مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە شىن مانىندە قايراتكەرلىك قابىلەت كورسەتە الماعان سياقتى. اتاقتى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىر ءوزىنىڭ ايگىلى «جىلنامالار جيناعىندا» («ءجامي ات-تاۋاريح») ول جايىندا: «ءبىراز ۋاقىت حاندىق قۇرعانمەن، پاتشالىقتىڭ سىرىن بىلمەدى» دەپ جازعان. زەرتتەۋشىلەر تايىر حاننىڭ بويىندا ەرەكشە ءبىر مامىلەگەرلىك، سونداي-اق ايتا قالارلىقتاي اسكەرباسىلىق قاسيەتتىڭ بولماعانىن ايتادى.
شىنىندا دا ول ەلەۋلى قولباسى قابىلەتىن تانىتپادى، ەڭ باستىسى، باس حان رەتىندە، ەلدەگى بيلەۋشىلەرمەن ەكى ارادا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزە المادى. جەتىسۋ بيلەۋشىسى بۇيداش، سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدى ىقپالدى سۇلتاندار ونى ەلەڭ قىلمادى. ولارعا ء وزىن مويىنداتۋعا مۇنىڭ شاماسى جەتپەدى. سونداي احۋالدىڭ سالدارىنان شىعار، تاھير حاننىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قاتىناستارى دا كۇرت ناشارلادى. قاسىم حان تۇسىنداعى نوعايلارمەن ارادا ورناعان تاتۋلىق اسكەري قاقتىعىسقا ۇلاستى. تاشكەنت بيلەۋشىسى كەلدى-مۇحاممەدپەن تۇسىنىسە الماعاندىقتان، وزبەكتەرمەن دە شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. تۇركىستان ماڭىندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ونىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە موعولستان حاندارىمەن اراداعى جاراسىمدى قاتىناس تا بۇزىلدى.
نە كەرەك، وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعى وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ بىرەر بولىگىنەن ايرىلدى.
دەگەنمەن تايىر حان جەتىسۋدى جانە ىستىقكول ايماعىن ساقتاپ قالۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسىپ، ەلدى موعولدار مەن قالماقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعادى. شامامەن 1532 جىلى قازا تاپتى.
ودان كەيىن قازاق ەلىنە توعىم سۇلتان حان سايلاندى. بىراق جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سۇلتاندار ونىڭ دا بيلىگىنە مويىنسۇنباي، ءوز ايماقتارىندا وزدەرىن حان سايلاتىپ الدى. تيىسىنشە، توعىم حاننىڭ تۇسىندا دا ءوزارا قىرقىسۋلار توقتالعان جوق. وسى تۇستا قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاق قۇتقارۋشىسى قاسىمۇلى اقنازار سۇلتان كورىنە باستاعان. ول سوزاق ءامىرشىسى بولاتىن. بىراق، حاندىقتى بولشەكتەگەن جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدەنبەي، بىردەن توعىم حاننىڭ بيلىگىن مويىنداپ، وعان قولداۋ كورسەتتى.
بۇل كەزدە ءىس جۇزىندە بىرنەشە حاندىققا ءبولىنىپ كەتكەندىكتەن، قازاق جەرىندە سىرتقى جاۋعا بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ قيىنداپ كەتكەن. بىرىگىپ قيمىل ۇيلەستىرۋدىڭ ورنىنا، حاندار ءوز بەتتەرىنشە ارەكەت ەتكەن. توعىم حان مەن بۇيداش حان جەتىسۋ مەن سىرداريا ءوڭىرىن موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى. احمەت حان قازاق ەلىنىڭ ورتالىق جانە باتىس ءوڭىرىن قورعاماققا نوعاي ورداسىنا جورىققا اتتاندى. سول جورىقتا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 1435 جىلى ماڭعىت وراق باتىردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ءوڭىردىڭ ءبىراز بولىگى نوعايلاردىڭ بيلىگىنە ءوتىپ كەتتى. موعولداردىڭ وزبەكتەرمەن بىرىككەن اسكەرىنە قارسى شايقاستا، شامامەن 1537 جىلى، توعىم حان قازا تاپتى. بۇيداش حان ىستىقكول ماڭىندا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتتى.
وسىنداي احۋال كەزىندە اقنازار سۇلتان اۋەلى وڭتۇستىكتەگى احمەت حان بيلەگەن اۋماقتى، سوسىن بۇيداش حان بيلەگەن باتىس جەتىسۋدى قازاق حاندىعىنا قايتا قوستى. ءوستىپ، بولشەكتەنۋ سالدارىنان السىرەگەن مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا الدى. نىعايۋ جولىنا تۇسىرە باستادى.
ءسويتىپ، يگىلىكتى ىسىمەن كوزگە تۇسكەن حاق-نازار، ەلدەگى بايىرعى حان سايلاۋ سالتىنا ساي، 1538 جىلى اق كيىزگە وتىرعىزىلادى. مولدا ءتيىستى ءدىني جورالعى جاسايدى. سودان سوڭ بيلەر حان وتىرعان اق كيىزدى جان-جاعىنان ۇستاپ جوعارى كوتەرەدى. تانىستىرۋ ءراسىمىنىڭ تالابىنا سايكەس، جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنان الىپ وتەدى. ەلدەگى بەرەكەسىزدىكتەن قاجىعان حالىق جاڭا حانعا ۇلكەن ءۇمىت ارتا قارايدى…
ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا حاقنازار حان اكەسى قاسىم حاننىڭ جولىن جالعاستىرۋدى مۇرات تۇتتى. ول حان تاعىندا وتىرعاندا قازاق حاندىعى بىرلىككە، تۇتاستىققا يەك ارتقانمەن، ءوز تەرريتورياسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلعان كۇيدە ەدى. ەلدىڭ باتىسى – نوعايلاردىڭ، شىعىسى – ويراتتاردىڭ، سولتۇستىگى – ءسىبىر حاندىعىنىڭ، موعولستان مەن تاشكەنت – بۇحارا حاندىعىنىڭ قول استىنا تۇسكەن بولاتىن. قاسىم حان تۇسىندا حاندىق شەكاراسى ۇلىتاۋ مەن بالقاشتان اسقان، جايىق پەن سىردارياعا كەتكەن، جوبالاپ ايتقاندا بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ شاماسىنداي ەدى.
مەملەكەتتىڭ اۋماعىن اكەسى قالىپتاستىرعان كولەمگە جەتكىزۋدى اقنازار حان ەل تىزگىنىن قولعا الىسىمەن ارماندادى. قازاق رۋلارىنىڭ اتا قونىستارىن ءوز قالىپتارىندا، بوتەن جۇرتقا تيگىزبەي ساقتاۋعا، حاندىقتىڭ كورشى ەلدەر الدىنداعى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ەلدى قاسىم حان كەزىندە 1511 جىلى قابىلدانعان «قاسقا جول» زاڭدار جيىنتىعىن («قاسىمنىڭ قاسقا جولى») باسشىلىققا الۋ ارقىلى باسقاردى. مەملەكەتتىڭ بايىرعى اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. الايدا بۇل ورىندالۋى قيىن شارۋا بولىپ شىقتى. ايتسە دە حاقنازار حان مۇمكىندىگىنشە قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى.
ول مەملەكەتتىك بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىن بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. قازاق-قىرعىز وداعىن ودان ءارى نىعايتتى، سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ونى «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان. حاقنازار وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.
حاقنازار حاندىق قۇرعان كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار بولىپ جاتتى.
مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ شەكاراسى قازاق دالاسىنا قاراي ەداۋىر تاقالدى. 1552 جىلى قازان، 1558 جىلى استراحان حاندىقتارىن باسىپ العان ماسكەۋ پاتشالىعى ەدىل وزەنىنىڭ بارلىق اڭعارىن، بۇرىنعى التىن وردا قاعاناتىنىڭ باس قالالارى ورنالاسقان اۋماقتى يەلەنگەن. (سوناۋ ءبىر باسقا كۇن تۋعان شاقتاردا قونىس اۋدارا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان، تاعى دا جەر-سۋىنان ايرىلعان جۇرتتىڭ: «…بۇرىنعى وتكەن اتامىز كوشەمىن دەپ ءولدى مە، قىرىمدى تاستاپ ەدىلگە اقىلى جوقتان كەلدى مە… ەدىل مەنەن جايىققا ەشبىر جەردىڭ تەڭى جوق!.. مەكەن ەتكەن قونىسىن – ەدىل مەنەن جايىقتى قاتىن-بالا ساعىنار»، – دەگەن وكىنىشتى جىر جولدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى). ماسكەۋ جيھانگەرلەرى باشقۇرت جانە ءسىبىر حاندىقتارىن كنيازدىك قۇرامىنا ەنگىزدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسىن ىدىراتىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. امان قالعان نوعايلاردىڭ دەنى كاۆكازعا، ودان تۇرىك ەلىنە كەتتى.
ۇلىستىڭ ەداۋىر حالقىن (بۇلاردىڭ دەنى قازاق رۋ-تايپالارى بولاتىن، ەل ىشىندە نوعاي مەن قازاقتىڭ ايرىلۋىنان كورىنىس بەرەتىن ءتۇرلى جىر، كۇي ساقتالعان) حاقنازار حان مەملەكەتىنە قاراتىپ الدى. سوعان وراي حاقنازار «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتالدى. ءسويتىپ، نوعايلارمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ كەلگەن قازاق تايپالارى 1560-شى جىلدارى ەتنوستىق تەرريتورياسىمەن بىرگە قازاق حاندىعىنا بىرىكتى.
بۇرىندىق پەن قاسىم حاندار بيلەگەن زامانداردان باسقا ۋاقىتتاردا نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى قازاق حاندىعى قۇزىرىنا ءوتتى.
18-ءشى عاسىردا ورىنبور ولكەسىندە قىزمەت ىستەگەن تاريحشى پەتر رىچكوۆ حاقنازار حان تەك نوعايلاردى عانا ەمەس، باشقۇرتتاردى، قازان، ءسىبىر جانە استراحان حاندىقتارىن، بۇحارانى، حيۋانى، تاشكەنتتى جانە باسقا كوپتەگەن قالالاردى ءوز بيلىگىنە قاراتىپ، ولاردان الىم-سالىق جيناتىپ تۇردى دەپ جازدى.
قازىرگى زەرتتەۋشىلەر حاقنازاردىڭ تۇسىندا قازاق مەملەكەتى تاپ ونداي دارەجەگە جەتپەگەنىن، الايدا اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ، قۋاتىنىڭ ارتا تۇسكەنىن، حاندىقتىڭ ەداۋىر نىعايعانى داۋسىز راس ەكەنىن ايتادى.
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
