Bısmıllahı-r-rahmanı-r-rahım!
Atamyz Adam paıǵambardan beri qaraı atadan-ataǵa úzilmeı jazylyp kelgen shejire eshbir jurtta joq. Adam paıǵambardan Nuh paıǵambarǵa sheıin aıtylǵan atalar — taýrat sózi, qaı kitapta bolsa da sol taýrat kitabynan alyp jazǵan. Onan sońǵy shejireler bireýden-bireý estip júrgen ertegi syqyldy sózderden shyqqan. Onyń ishinde keıbireý bilimdi ataný úshin, keıbireý jaqsy atanyń násili bolmaqqa, keıbireý jańylys uqqanyn ótirik ıakı qate aıtylǵany kóp bolǵan. Mysaly, bizdiń qazaqtyń Ǵakashá sahabanyń násilimiz degeni syqyldy sózder.
Bergi zamanda shyqqan bilimdiler sol ertegi syqyldy sózderdiń qısynyna qarap, kisileriniń, jerleriniń atynyń maǵynasyna qarap jáne onan bergirektegi halyqtyń jaıyn ázirlegende eski zamanda patshaly jurt bolǵan halyqtardyń eski jazýlary — aqsha teńgedegi jazý hám molanyń basyna qoıǵan tastaǵy jazýlardan qarap bilip jáne sóılegen sóz, ádet-ǵuryp, tańba belgileriniń retine qarap, qaı el qaı elmen tuqymdas, qaı ýaqytta, qaı jerde júrgenin, kim degen el atanyp, qaı hanǵa qaraǵanyn anyqtap tapqan soń, burynǵy ertegi syqyldy sózderdiń kóbi qate ekeni maǵulym bolǵan.
Qazaqtyń túpki atasynyń jaıyn bilmek bolyp, kóp ýaqyttan beri sol týraly estigen,bilgenimdi jazyp alyp jáne ár túrli jurttyń shejire kitaptaryn oqydym. Oqyǵan kitaptarymnyń musylmanshasy: «Tábirı», «Tarıh ǵý-mýmı», «Tarıh antshar alaslam», Nájıb Ǵasymbektiń túrik tarıhy, Ábilǵazy Bahadúr hannyń jazǵan «Shejire túrik» jáne ár túrli kitaptardan alynǵan sózder, oryssha kitaptan oqyǵanym — Radlovtyń uıǵyr týraly, Arıstovtyń túrik násili týraly, dúnıedegi ár túrli jurttyń shejirelerinen orysshaǵa kóshirgen sózderi, onyń ishinde túriktiń eń eski zamandaǵy shejire kitaptary «Qudatqý bilik», «Koshochı-dam» degen kitaptardyń sózderi jáne qytaıdyń Iýán-shaý-Mı-shı degen jazýshysynyń sózi jáne arab-parsy, rým-evropa jazýshylarynyń sózi jáne qazaqtań jańylys aıtqan ótirik atalary — bári sol kitapta bar.
Ol kitaptardaǵy sózderdi túgel jaza almasam da, kerektisin terip alyp, soǵan týra kelgen qazaqtyń eski sózderin qosyp, bir shejire jazamyn. Eskiden qalǵan tııanaqsyz ertegi syqyldy aýyz sóz bolmasa, munan buryn bizdiń qazaq tilimenen shejire jazylǵan joq.
ShEJIRE BASY
Atamyz Adam paıǵambardy Alla Taǵala topyraqtan jaratyp jan berip, onyń oń qabyrǵasynan anamyz Haýany jaratyp, Haýa anamyz jyl saıyn bir ul, bir qyzdy egiz taýyp, aldyńǵy jylǵy ulǵa keler jyly týǵan qyzdy berip, keler jylǵy ulǵa aldyńǵy jylǵy qyzdy berip, ósip-ónip, qyryq myń kisi bolǵanda, Adam paıǵambar myń jasynda ótip, onan bir jyl soń Haýa anamyz ótipti.
Adam Paıǵambardyń bir balasy Shıs paıǵambar taýratta Shıt dep jazylǵan, onyń balasy Anýsh, onyń balasy Qınan, onyń balasy Mıhlael, onyń balasy Brýd, onyń balasy Ydyrys paıǵambar — shyn aty Ahnýh edi, onyń balasy Matýshlah, onyń balasy Lamák, onyń balasy Nuh paıǵambar, bul Nuh paıǵambardyń úsh balasy — Sam, Ham, Iafas; bizdiń túrik halqy Iafas násilinen.
Nuh paıǵambardyń ýaqytynda Adam balalary buzyqtyq qylyp dinnen shyqqan soń, Alla Taǵala qahar qylyp, topan sýyn jiberip, jer júzindegi adam, jan-janýardyń bári qyrylyp, Nuh paıǵambar úsh balasymenen onyń qatyndary Alla Taǵalanyń ámirimenen kemege kirip, aman qalypty. Osy kúngi barsha adam balalary sol Nuhtyń úsh balasy — Sam, Ham, Iafastyń násili.
«Tarıh ǵýmýmı» degen kitapta barsha túrik, ıran, ıýnan, qytaı hám evropadaǵylar Iafas násilinen.
Barsha arab, asýr, gildan, finıke, kartaje, ǵıbranı mysyrlar — Sam násilinen. Barsha habash, sýdan, záńgıbar, barsha qara tústi jurt — Ham násilinen deıdi.
Shejire túrikti jazǵan Ábilǵazy Bahadúr han sózinshe Iafastyń segiz balasy bar: Túrik, Hazar, Saqlap, Qytaı, Kamarı, Tarıh, Japon, Manjýr degen. Túriktiń tórt balasy bar — Tútik, Hakál, Bársájar, Amlaq. Barsha hýn majar, bulǵar, ýlah, aýar, maǵol, tatar, manjý, fın, jońǵar atanǵan halyqtar túrik násili deıdi.
Túriktiń balasy Eljehan, onyń balasy — Bakoı han, onyń balasy — Kıik han, onyń balasy — Alanshy han.
Munyń ýaqtyna sheıin halyq musylman edi, sol kezde buzylyp sýretke tabyndy. Alanshynyń eki balasy — Tatar, Maǵol. Alanshy qol astyndaǵy elin eki balasyna bólip bergen soń, Tatar qol astyndaǵy el Tatar atanyp, Maǵol qol astyndaǵy el Maǵol atandy deıdi.
Túrikten osy jerge sheıin jazylǵan atalar — Ábilǵazy han shejiresindegi musylman jazýshylarynyń sózi.
Munan soń qytaı shejirelerindegi ertegi syqyldanǵan sózderdi jazyp jáne olardy qalaısha shyn sózge qısyndyrýǵa múmkin bolatyndyǵynyn jazamyn.
Arıstovtyń kitabyndaǵy qytaı jazýshylarynyń sózi eń eski zamanda túrik jurtynyń atalary — So degen halyq bolypty (munyń Nájıb Ǵasymbek Sıt degen dep jazady) sol halyqta bir Ejen-shıdý degen han bolyp, onyń Aspan qyzy qatynynan týǵan tórt balasy bolypty: bir balasy aqqý bolyp ketipti. Bir balasy qytaısha Kı-ǵý degen eken. Ol Apý menen Ǵan degen darııada padıshalyq qylypty. Bir balasy Shý-sı degen darııada patsha bolypty. Úlken balasy Nadýlýsha degen. Ol Bası-chý Sı shı degen taýda bolyp, han ordasy sonda bolypty. Taýdyń bıiktiginen ol el sýyqtan óletuǵyn bolǵan soń, Nadýlýsha ot jaǵýdy úıretip, elin sýyqtan saqtaǵan soń, ózge týysqandaryna qaraǵan elder de soǵan qarap, atyn — Týkıý qoıypty. Týkıý degen — dýlyǵa degen sóz. Qytaıda «R» degen árip joq bolǵan, Týkıýnyń ortasyna «R» qosylyp, «týrký» bolady.
Osy aıtylǵan qytaı sózine qarasańyz, Ejen-Shıdý degeni — Shıdý han degeni; onyń bir balasy aqqý bolyp ketti degeni Altaıdaǵy Qý ózenindegilerge han boldy degennen shataq bolǵan. Olardyń qalǵan násili — osy kúnde Kýmandınskıı dep oryssha atalyp otyrǵan elder, osy kúnde de So dep atalatuǵyndary bar. Qý ózenindegiler ózderin qýkishi dep ataıdy. Joǵarǵy Ejen-Shıdý degeni Shıs paıǵambar bolsa kerek. Ejen-Shıdýdyń bir balasy Kı-ǵý degeni qyrǵyz degeni bolady. Sebebi qytaıda «R» joq jáne sózdi qysqartyp, aıaǵyndaǵy áripti tastap aıtatuǵyn ádeti bar. Kı-gýnyń ortasyna «R» qosyp, aıaǵyna «zı» qossańyz, qyrǵyz bolady. Onyń maǵynasy — elsizde óz erkimen júrgen taǵy degen sóz dep Nájıb Ǵasymbek qytaı sózderin jazǵan shejirelerden alyp jazady.
Ejen-Shıdýdyń bir balasy Chý-sı degen darııada boldy degeni — Chý darııasyndaǵylarǵa han boldy degen sóz jáne eń úlken balasy — Nadýlýsha Bası-chý — Sı-shı degen taýda boldy degeni — Shý darııasynyń basyndaǵy jartasty taýda boldy degeni. Sebebi Chý — ózen aty, sı — degeni halyqtar degeni, shı — degeni bıik jar tas jáne Ábilǵazy han hám basqa musylman shejirelerinde eń buryn ot jaqqan, peshti jyly úıdi shyǵarǵan túrik deıdi. Bul qytaı sózinde ot jaǵyp úıretken Nadýlýsha Týkıý ıaǵnı Týrký atandy deıdi.
Joǵarǵy So degen sózdi sol degendegi sózdiń sońǵy lám árpin qaldyryp aıtqandaǵy daýyspen oqý kerek, oryssha So degendeı qylyp. Muny Nájıp Ǵasymbek Sım dep jazǵanyna qaraǵanda, men oılaımyn, osy IIIıs Taýratta Shıt dep jazylǵan jáne shejire jazǵandar keıde Se dep jazady, bularǵa qaraǵanda Shıs násili degen sóz bolady. Sebebi, Adam paıǵambardyń Shısten basqa balasynan násil joq.
Aqyrynda joǵarǵy qytaı sózinen tabylǵany, bizdiń halyq So ıakı Sıt, ıaǵnı Shıs násilinen. Qytaısha Týkıý, bizshe túrik atanǵan halyqtan shyqqanymyz anyq boldy. Ol So, ıakı Sıt halqy kóbeıip, qozǵalǵandyqtan tórt bólek bolyp, biri Altaıdyń Temirqazyq jaq tumsyǵyndaǵy Qý ózeninde bolyp Qý eli, oryssha Kýmandy atanǵan. Ekinshi bólegi Apý men Qan ıaǵnı Abaqan menen Enıseı ózeni arasynda bolyp, qyrǵyz atanǵan. Úshinshi bólegi Altaıdaǵy Shý ózeninde bolyp, qytaısha Chý-ksı, oryssha Chýıskıı atandy. Tórtinshi bólegi — qytaısha Týkıý, bizshe túrik atanyp, Shý ózeniniń joǵarǵy basyndaǵy jartasty taýda boldy. Bári Týkıýǵa qaraǵanda, Týkıý bizdiń tilshe túrik patshalyǵy atanǵan. Keıingi kezderde áldeneshe handyqqa bólinip, ár túrli atpen atalǵandary kóp bolsa da, sonyń bir tabynan túrik aty joǵalmaǵan.
Jáne qytaı shejiresindegi ertegi syqyldy qısynsyz sóz Túrik jurtynyń arǵy atalary bir urǵashy qasqyr menen hýn atanǵan jurttyń qol-aıaǵyn kesip dalaǵa aparyp tastaǵan on jasar baladan týǵan deıdi. Sebebi qasqyr balany taýyp alyp, qıyn taýdyń ishindegi bir jar tastyń arasyna aparyp, asyrap ósirip, sol baladan býaz bolyp, qasqyr on bala taýypty. Túrikter sol on balanyń násili deıdi.
Jáne bir sózi aspannan kelgen bir erkek qasqyr menen hýn jurtynyń patshasynyń qyzynan týǵan deıdi. Bul sózderdi esh nársege qısyndyrýǵa bolmasa da, men óz oıymsha tómendegi sózge qısyndyramyn.
Ábilǵazy Bahadúr hannyń shejiresiniń eki jerinde sıymsyzyraq sóz bar edi. Biri Tatar hany — Súıinish han Maǵol hany Elhandy jeńip, elin qyrǵanda, Elhannyń inisi Negiz benen balasy Qııan degen tutqynnan qashyp baryp, qalǵan kisilerimen maldaryn jıyp alyp, Ergeneqon degen aınalasy Jartastarǵa kirip, sonda tórt júz elý jyldaı ósip-ónip, aqyrynda syımaı shyqpaq bolǵanda, kelgendegi qıyn joldary kóp zaman ótkendikten buzylyp qalyp, jartasty otpen órtep qulatyp shyqty deıdi.
Jáne bir sózi Dýaýynbaıan degen han ólgen soń, ornyna Alanǵý degen qatyny han bolyp turyp, baıǵa tımeı, aspannan kelgen bir nurdan býaz bolyp, úsh bala taýyp, sonyń bireýi Bodanjar han boldy deıdi.
Joǵarǵy ertegi syqyldy sóz osyǵan qısynady. Sebebi Ergeneqon degenniń maǵynasy — tik jartas degen sóz, qasqyr balany jartastarǵa aparyp, sonan bala týyp ósti degeni osyǵan keledi. Jáne sonan shyqqandaǵy hannyń aty — Bórtechıne edi. Maǵynasy býryl qasqyr degen, sony qytaılar qasqyrdan týdy dep shatasqan. Jáne Alanǵý kimnen tapsa da, úsh bala taýyp, ony nurdan taptym dep, halyqty aldaǵan ǵoı, sony qytaılar birese qasqyr menen baladan týdy dep, birese aspannan kelgen qasqyr menen han qyzynan týdy dep shatastyryp júrse kerek.
Jáne Radlovtyń uıǵyr týraly jazǵan kitabynda qytaı sózi eski zamanda Gaoshan, ıaǵnı uıǵyr jurtynyń jerinde Gýlın taýynan eki ózen aǵady; Tohýla, Selenge degen. Sol ózen arasyndaǵy bir taýdaǵy aǵashtan jaryq nur shyqqan soń, ondaǵy jurt baryp qarasa, bir aǵashtan shyqqan nur eken. Ol aǵash býaz qatyn syqyldy tompaq eken. Sol aǵashtan bes bala týyp, halyq ony Qudaıdyń jibergeni dep asyrap, ósirip, attaryn Suńqartegın, Qo-týrtegın, Týgeltegın, Ortegın, Buqategın qoıyp, kenjesi Buqategındi han qoıypty.
Tegın dep aqsúıek knıazdi aıtady, sonyń násilinen otyz hannan keıin Ioılýntegın degeni han bolǵan kezde Tan hannyń elimenen neshe jyl jaýlasyp, aıaǵynda quda bolyp, Tan hannyń zınlın degen qyzyn Ioılýntegınniń balasy Ielitegınge aıttyrady. Bul Tan han degeni — Tatan, ıaǵnı tatar hany bolsa kerek. Ol Pelı-pýlı-ta degen taýda edi. Maǵynasy urǵashy jaılaǵan taý degen bolady. Jáne Cheli-taha degen taý bar edi. Maǵynasy oryssha «nebesnyı gor», bizshe taǵdyrdyń úkimi degenge keledi. Jáne Hýlı Taha degen taý bar edi. Maǵynasy — qutty taý degen. Tan hannyń jibergen bir kisisi sol Qutty taýdy kórip, «osynyń basyndaǵy bıik tasty qulatsa, bul eldiń baqyty qaıtady» dep, Ioılýntegınnen qalyńmal úshin sol tasty surap alyp kete almaǵan soń, otpen qıratyp, órtep, nosılkamen tasyp aldy. Sonan soń taýdaǵy qurt, qus shýlap, jeti kúnge jetpeı Ioılýntegın ólip, onan soń han bolǵany óle bergen soń, halqy kóship, Beshbalyqqa, ıaǵnı Bes shaharge keldi. Temir qazyǵy A-chý, ıaǵnı Aqsý, kúnbatysy — Ý-don-Qashı, ıaǵnı Hotan men Qashqar, kúnshyǵysy — Sı-fan, ıaǵnı Tıbetke sheıin bıledi. Bul kóshkeni Bar-chıjý — Ertetegınniń han bolǵanynan 970 jyl buryn edi deıdi.
Endi osy aıtylǵan Radlov kitabyndaǵy qytaı sóziniń aǵashtan bala týdy degeni esh sózge qısynbaıdy. Olaı bolsa da bul sóz de Bodanjar hannyń balasy — Buqahan bolsa kerek. Sebebi, Ábilǵazy Bahadúr han sózinshe Bodanjardyń eki balasy — Buqa, Toqa: bul Buqa tegın menen Tókel tegın bolar, aǵashtan nur shyǵyp sodan týdy degeni — Alanǵýdyń nurdan taptym degenin shataq aıtqanǵa uqsaıdy.
Jáne sol sózdiń aıaǵynda aıtqan Bar-chıjý — erte degeni anyq-aq. Rashıd ad-dın menen Ábilǵazy hannyń aıtatuǵyn Shyńǵys han kezindegi uıǵyr jurtynyń Baýyrchyq, Edıǵut degen hany, ony Rashıd ad-dın Barjuq dep jazady. Eıdıǵý degen laqap aty dep qytaı aıtady. Edıǵut dep handaryn aıtýshy edi dep Ábilǵazy aıtady. Jáne Shyńǵys tusynda uıǵyrlar Qıdan, ıaǵnı qara qytaıǵa qaraǵany Taıtyzý, ıaǵnı Shyńǵys handy estip, qara qytaıdyń jandaralyn óltirip, Shyńǵys hanǵa qaraǵany da jáne Iálı Andon degen Shyńǵys hannyń qyzyn alǵany da bári týra keledi. Ol Baýyrchyq Edıǵuttyń Shyńǵys hanǵa qaraǵany 1209 jyly edi.
Arıstov sózinshe eski zamandaǵy qazaqtyń basty rýlarynyń tańbasy mynaý:
Uly júz — Dýlat (tańbasy — O), Alban (tańbasy — ), Sýandiki — O, Botbaıdiki — O ıakı mynadaı, Syıqymdiki — , Orta júzde — Qońyrat (tańbasy — ), Arǵyn (tańbasy ), Qańly (tańbasy ), qypshaqtiki — || , kereıdiki — ıakı mynadaı — X, Naımandiki — jáne Shyńǵys han úlken haqan bolǵanda, tap basy bekterge uran, qus, aǵash, tańba beripti. Sonda uly júz Úısin Maıqy bıge «uranyń — Salaýat, qusyń — búrkit, aǵashyń — qaraǵash, tańbań — súrgi tańba bolsyn» depti. Ol mynadaı: , orta júzden Qońyrat Seńgile bıge «uranyń — Qońyrat, qusyń — suńqar, aǵashyń — alma, tańbań — aı tańbasy bolsyn» depti. Ol mynadaı: .
Munan keıin Nájıb Ǵasymbektiń qytaı shejiresinen alyp jazǵan sózinen biraz ǵana jazamyn.
Hıjradan, ıaǵnı bizdiń paıǵambarymyzdyń ýaqytynan 2819 jyl buryn, ıaǵnı oryssha eseppenen Ǵaısa paıǵambar ýaqytynan 2197 jyl buryn Qytaıda hıch degen násil han bolyp bılemeı turyp, Qytaıdyń temirqazyq jaǵynda Týkıý, ıaǵnı túrik halqy bar ekeni maǵulym bolǵan.
Munan 1081 jyl soń, ıaǵnı Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 1116 jylda Qytaıda Ýań han zamanynda hýn atanǵan túrikter Qytaıǵa qaradyq dep, Ýańnyń násilinen Iýdań han bolǵan kezde hýndar buzylyp, Qytaıdyń Shán — sı degen ýaláıatyn shapqan. Bul hýn, ıakı ǵýn atanǵan túrikter Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 910 jyly qytaılarǵa soqtyǵa bastap, sonan 213 jyl soń, ıaǵnı Ǵaısa paıǵambardan 697 jyl buryn qytaıdyń Gansý degen jerine kirgen, ol jer qytaılardyń Maǵolstanmenen bóligi edi. Onan 45 jyl soń Páchılı degen ýaláıatyn shaýyp, túrikter biriniń artynan biri qytaıdy shaba bergen soń, sonan qutylýǵa Ǵaısa paıǵambardan 214 jyl buryn Chın qorǵany degen úlken qorǵandy sala bastap, on jylda bitirdi. Halyqtyń jańylys Eskendir qorǵany dep júrgeni sol qorǵan bolsa kerek. Ony salyp bitirgen qytaıdyń Chın-Shy-hýandı degen hany edi. Ol ólgen soń Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 210 jyldan soń qytaılar óz ishinen búlinip, mańaıyndaǵy elmenen bólikteri saqtaýsyz qalyp, hýn túrikter Tatardyń Qaramóren degen darııasyn aınalyp baryp, qytaıdy talaı bastaıdy. Jáne bir eski habar: Ǵaısa paıǵambardan 1300 jyl buryn Che-eý násili qytaıda han kezinde Azııanyń temirqazyq jaq shetinde hýn, ıakı ǵýn degen halyq bolǵan. Bul hýn degen Orhon ózenine qoıylǵan at edi. Sol sebepten ol halyq hýn atandy. Odan keıin bir ýaqyttarda túrikter hýn-ný dep te ataldy. Onyń sebebi, qytaılar Hýan He darııasynyń temirqazyq jaǵyndaǵy halyqty Hýnný degeninen shyqqan. Shejirelerdegi hýnný atanǵany on ný, ıaǵnı on uıǵyr degennen dep Radlov aıtady. Jáne bir kezde bulardyń kúnshyǵys tatar atanǵan hýnnyń topa, sıán-hı, jý-jen degen taptary Azııanyń kúnbatys shetine sheıin bardy. Bul hýn-ný qytaımen kóp soǵysyp, keıde jeńip, alym da aldy. Olar handaryn Shan býı ıýo dep, onan keıin Tanjý dep atady. Bergi zamandaǵy taıchı dep qalmaqtyń aıtqany da sol sózden. Joǵarǵy hýnnýlar hannyń qatynyn ıen-shı deýshi edi. Bizdiń qazaqtyń ózinen úlken kisiniń qatynyn jeńeshe degeni sol sóz bolar. Olardyń Tanýji, ıaǵnı hany En-Shan taýynda turýshy edi. Ol taý Altaıdyń Ertis ózenine qaraı sozylǵan bir taraýy edi. Tanjý qytaı hanymenen tatý turyp, hat jazǵanda aspan, kún, aı tarapynan hýndardyń taǵyna qoıylǵan ulýǵ Tanjýdan dep jazýshy edi. Bul tatý turǵannyń sońǵy mezgilderi Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 210 jylǵa sheıin bilinedi. Joǵarǵy aıtylǵan qytaılar búlinip, olardy hýnnýlar shaýyp talaǵan Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 210 jylda hýndardyń hany Tomyn Tanjý edi. Bul Tomyn han Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 206 jyly ólip, onyń ornyna Mode, ıakı Móte degen balasy han bolyp, Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 174 jylǵa sheıin bek kóp jerlerdi aldy. Qytaıdyń ol kezdegi hany Faý-Hýanǵ-tı degen edi. Joǵarǵy Móte Sýhnǵyń-fý shaharyn alyp, Shansıǵa kirip, Shıan Fý shaharyna kelgen soń Faý-tı han qarsy shyǵa almaı, qyz berip bitim qyldy. Munan soń qytaı men túrik qyz alysty.
Ǵaısa paıǵambardan 175 jyl buryn hýnnýlar Iýshı, ıaǵnı Shúrshit halqyn Gansý men Shán-sıden shyǵaryp, kúnbatysqa qaraı Balqash kóli menen Ile ózenine qýdy. Iýshıler baryp Iaksart, ıaǵnı Syrdarııadan ótip, Soǵdy Baktrııany alyp, ondaǵy Se, ıakı ıakýt — saqa atanǵan burynǵy barǵan túrikti qýdy. Sol kezde hýnnýnnyń Tan-jýy ıaǵnı hany baryp, kúnshyǵys tatardy shaýyp byt-shyt qyldy. Sol tatardyń bir bólegi qytaıdyń Pekın degen qalasynyń temirqazyq jaǵyndaǵy Ýhýan taýyna baryp, Ýhýn tatary atandy. Jáne bir bólegi Sıánbı taýyna baryp, sol atpen Sıánbı atandy. Joǵarǵy aıtylǵan Iýlár Maýranaharge kirgen zamanda, hýnýnnyń kúnbatys jaqtaǵy kórshisi ýsın ıaǵnı úısinder edi. Ile ózeni jaǵasynda edi. Olar handaryn qýnmı (Gýnmı) deýshi edi. Osy úısindi hýnnýlardyń yntymaǵynan aıyrmaqshy bolyp, qytaıdyń eń alǵash dúnıe kórýge shyqqan Chan-Kıen degendi jibergen edi. Qytaı sol kezde Kaıkııý, ıaǵnı Maýranahar Pýsı, ıaǵnı parsymenen saýda aralastyryp edi. Soǵan ortadaǵy hýnnýlar bóget bolyp, joǵarǵy Chan-Kıendi on jyl toqtatyp qoıǵan. Onysy Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 139 jyldan 129 jylǵa sheıin edi, Chan Kıendi Arıstov Chjan ıan dep jazady.
Ǵaısa paıǵambardan 70 jyl buryn joǵarǵy Ýhýan atanǵan tatarlar hýnnýlarmen janjaldasyp, barsha tanjýlarynyń, ıaǵnı handarynyń molasyn hám Mótenniń de molasyn qulatyp, hýnnýlardy kúnbatysqa qaraı qýyp, kóp jerin aldy. Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 54 jyly Sı-ánbı atanǵan tatarlar qytaıǵa bolysyp, Ýhýandy jeńse de, olar tez zamanda jáne qaıta jınalyp, bir handyq bolyp, handyǵy Ǵaısa paıǵambardan sońǵy 207 jylǵa sheıin keldi.
Ǵaısa paıǵambardan sońǵy 43 jyly hýn handyǵy eki bólindi. Biri oń tús, bir sol tús atanyp, 65 jyly ekeýi birigip, Qytaıdyń Shansı menen Hamı degen jerine barsa da jeńilip qaıtty. Olardy qytaıdyń chý — hıan degen jandaraly qýyp, Kılýshan taýynda jáne jeńip, áskerin qyryp, sonda sol tus hýnnyń hanymenen birtalaıy kúnbatysqa qashty. Sol sebepti, 93 jyly sol tus hýn handyǵy joǵaldy. Onan qalǵan eki júz myń úıli halqy qytaıǵa qarap qaldy. Qaramaǵandary Altaıdan óte qashyp, Muzdaladan ótip, Oraldaǵy Bashqurt jerine bardy. Sol barǵandar Evropanyń shetinde jańadan bir handyq bolyp, kúnbatys hýn atanyp, kóp jyl turdy. Ony qytaılar Tanjý handyǵy dedi. Evropanyń birtalaı halqyn qýǵan uıǵyr, onoǵur, Sıánbı hám basqa túrik rýlarynan da qosylyp, Alan jurtyn alǵan osylar edi. Ǵaısa paıǵambardan sońǵy 78 jyly Kavkaz taýynan asyp, Azerbaıjan, Irak aja kirgeni, 167 de Mark Orel zamanynda rýmdarmenen soǵysqany latynsha kitaptarda bar.
Joǵaryda aıtylǵan soltústik hýndar baryp kúnbatys hýn atanyp turǵanda, munda qalǵan oń tus hýndar Shánsıde edi. Olardyń hany hıýlan-shıǵa 93 jyly ketken sol tus hýnnan qalǵan kóp el qarap qalyp edi. Bara-bara bul oń tus hýndar da nasharlanyp, qytaıdyń bir qarýy esepti bolyp qaldy.
206 jyly qytaılar óz ishinen búlinip, úshke bólinedi. Biri Ýaı degen Temirqazyq shetindegiler, biri — Ýý degen oń tusta jáne biri — han degen kúnbatysta boldy. 207 jyly Ýaı atanǵany mańaıyndaǵylardy bir-birlep qarata bastady, aqyrynda oń tus hýndy da alyp, 221-de birjolata handyǵyn joǵaltty. Olardyń kóbi Gansý menen Shansıdegi halqyna qosyldy. Bir bólegi 93 jyly ketken kúnbatysqa barǵan hýndarǵa qosyldy. Joǵaryda aıtylǵan Sı-ánbı atanǵan halyqtar 225 jyly Orta Azııaǵa kirip, bir úlken handyq jasap, 320 jyly Ile darııasynan Amý darııasyna sheıin aldy. Sol Sıánbı degen atpen bul jaq Sıbırııa ataldy.
Olardyń handyǵyn Nájıb Ǵasymbek Topa-ýsýný dep, Arıstov Iýán-bı depti. 310 jyly osy Sıánbı násilinen eski shejirelerde Jýjen ıakı Jóje dep ártúrli atpen jazylatuǵyn túrik násildi bir halyq kúnbatystaǵy halyqqa bek qatty shabyndy qylǵan. 390 jyly Jýjánder joǵarǵy Sıánbılardy ornynan qýyp, handyǵyn joǵaltty. Bul Jýjánder Qaraqurymnan qozǵalyp, az-azdan bútin Tatarstan jerine jaıyldy. Onyń handary da Tanjý atalýshy edi. Týlýn degen bir hany 402 jyly haqan atanyp, sonan sońǵy handaryn haqan desti. Olar bir zamanda kúnbatys hýndar turǵan bashqurt jerlerin de aldy. Attıla degen 430 jyly Evropany byt-shyt qylǵany osy Jýjenderdiń isi ekeni anyq. Bulardy Iajýk, máhjýj degender de boldy. Bulardyń handyǵyn túriktiń Ona-hýıı Naǵan, Lý, Chın degen batyrlarynyń áskeri 552-den 554 jyldarda qyryp joǵaltty. Sol sebepten túrikter búkil Azııanyń Temir qazyq jaǵyn hám Qashqar, Samarqandtyń barsha jerin ıelendi. Onan soń túrikter parsynyń patshasy Hısraý Naýshırýanmen birigip, hýndardyń Maýranahar mańyndaǵy Eftalıt ıaǵnı Tılý halqynyń handyǵyn da joǵaltty. 557-de Eftalıttiń bastyqtary Ýarhýtı degender biraz qalǵanymenen birge qashty. Shejirelerdegi Ýarhýtı, ıakı Ýarhonıt dep jazylǵan Uıǵyr Sabyr hám Túrik degender osylar edi. Biraq bular Evropaǵa kirgen kezde Aýar atanǵan el edi. (Bul Aýardy Arıstov onan buryn kelgen Túrgesh eki han halyq edi túrik nási-linen deıdi.)
Burynǵy halyqtardyń qylǵan isteriniń bári de ańǵary bir jolmen deýge bolady. Eski túrikterdiń mańaıyndaǵy elderdi qyryp-joıyp, ıakı birin-biri shaýyp talaǵandaǵy maqsaty — ózi zor bolmaq, «bireýdiń ósimi bireýdiń joǵalýymen tabylady» degen anyq maqal sııaqty túrikter jolyqqandy qyryp ulǵaıǵan.
Túrik halqy — parsy jurtyndaı rýymen júrgen halyq emes, birtalaıy ár rýdan qosylyp, el bolyp, mańyndaǵy elderdi shaýyp alyp, egerde jeńilse, ózge jaqqa aýyp ketip, jáne bir eldi shaýyp, ár rýdan qosylyp, ár túrli atpen atanǵan. Násili bir bolmasa da, eki túrik aǵaıyn bolǵysy kelse, bir jerin qanatyp, qandaryn sútke, ıakı qymyzǵa qosyp bólip ishedi de, qany qosylǵan qaryndas boldyq desedi. Ony Anda deıdi. Bizdiń qazaqtyń quda-anda degendegi andasy osy sóz.
Túrikter eski zamanda býdda, hrıstıan, zárdásht dini syqyldy ár túrli dinge kirse de, onan da buryn ózderiniń bir túrli dini bolǵan, onyń anyǵy bilinbese de, eski zamandaǵy qytaılar syqyldanyp jer, aǵash, temir, ot, sý — sol bes nárseni qurmettegen eken, jyl eseptegende de sol bes nárseni 12 haıýan atyna qosyp, 60 jyldyq esepteri bolǵan. Mysaly, tyshqan temir jyly, barys temir jyly degendeı jáne bul túrik jurty burynǵy eski ǵuryptaryn osy ýaqytqa sheıin qoımaǵan. Bir túrik qatyn alǵanda qazaqsha qalyńmal, túrikshe — aǵyrlyq dep mal beretuǵyny, jáne qazaqsha kórimdik, túrikshe ıý kórmek dep jáne qazaqsha qol ustamaq, túrikshe al ópmek dep syı beretuǵyny sol eski zamannan qalǵan jáne osy kúngi qazaqtyń árbir aýmaǵy, on-júz jyldan burynǵy, unǵun armalaryn, ıaǵnı tańba belgilerin qaldyrǵan joq. Qypshaqtar 600 jyldardaǵy qytaı jazýshylary jazatuǵyn naıza syqyldy tańbalaryn qol qoıǵan ornyna salady. Jáne 600 jyldan beri musylman jurtyna kirgen kereıit, ıaǵnı kereıler tipti eski zamandaǵy kresh tańbasyn salady. Qazaqtyń kóbi eski tańbasyn salady. Keıbireýler oǵan bir syzyq qosady. Ol bir rýdan shyqqan jáne bir taptyń belgisi, ıakı bir hannan bir hanǵa qaraǵandaǵy belgisi bolady. Túrikter júrgen jerin talqan qylǵan myqty jurt bolǵan. Ony parsy, arab, qytaı bári de rastaıdy. Parsynyń Fáırýz degen patshasy áskerin túrikpen soǵysýǵa jumsaǵanda «bizdi týra ólimge jumsadyń» degenge bolmaı baryp soǵysqanda, sol joly Fáırýzdyń ózi óltirildi. Jáne Aıa-Sofııa meshitindegi arab-Jahyz kitabynda arabtar «dushpanyn talqandaǵanda kitaptyń qaǵazyn aýdarǵannan ońaı byt-shyt qylady» degen. Jáne qytaıdyń Shaqlar zamanyndaǵy jyrlarynyń maǵynasy mynaý:
«Dyńǵyrlap arba ketedi,
Attary pys-pys etedi.
Áskerdiń ata-anasy,
Jáne jastaý balasy,
Etegine jabysyp,
«Jibermeımiz» desedi.
Sary bult aınalǵan,
Sándi shahar qasynda,
Qarǵa shýlap qonady,
Soǵysshynyń qatyny
Kımeshegi basynda,
Órmek toqyp bolady,
Qarǵanyń únin esitip,
Qyzaryp kún batqanda,
Órmekti qatyn jııady,
«Baıym óldi-aý» dep oılap,
Tósekke baryp jatqanda
Jańbyrdaı jas quıady».
Endi Arıstov kitabyndaǵy sózden biraz sóz jazamyn. Arıstov kitabyndaǵy qytaı sózinshe túrik jurty bir mezgil hýn ıakı hýný ataldy. Bir kezde qytaısha Gaýgý, bizshe uıǵyr atandy. Hýnna atalǵan kezde olar úsh túrli el bolyp, Shan Jýn, Han ıýn hám Hýn ıýı dep ataldy.
Ǵaısa paıǵambardan 214 jyl buryn qytaılar hýnnanyń Ardos degen qalasyn alyp edi. On jyldan soń Shan ıýıden shyqqan Mode ıakı Móte han Ardosty qaıta alyp, qytaıdyń ózinen de alym aldy. Bul Móteniń alǵashqy ýaqyttarda bılegen jeriniń kúnbatysy Nanshan menen Tanshan, ıaǵnı úlken Alataý arasyna sheıin, ońtústigi maǵol Altaıyna sheıin, Temirqazyq jaǵy Úısin hám Iýechjıge sheıin edi. Bul Iýechjı kúnbatysqa barǵan tıbet násilinen edi. Ýsýn, ıaǵnı ár túrli túrikten jıylyp, el bolǵan halyq edi. Onyń oń tusynda Enıseı ózeninde qyrǵyz bar edi. Úısin sol tuqymnan edi (Bizdiń qazaqtyń násili qyrǵyzdan).
Ǵaısa paıǵambardan 209 jyl buryn Móte han Iýechjılerdi ıaǵnı shúrshitterdi kúnbatysqa qaraı qýdy. Olar úlken Alataýdyń kúnbatysyndaǵy Se ıakı saq degen túrikti qýyp, ornyn aldy. Olar Paıyr arqyly úndige bardy. Jáne úısinder Iýechjılerdi qýǵan soń, olar Farǵan hám Soǵd jaǵynan ótip, Baktrııa bardy.
Jáne qytaı jazýshylarynyń sózinshe 6 júzden 8 júz jyldarǵa sheıin kúnshyǵys Týnǵýzben aralas qıdan, ıaǵnı qara qytaılar bar edi. Tonǵýz ıaǵnı Toǵýz oǵýz tıbetpenen násildes jáne Sharamuran ózeniniń mańynda kóship júrgen Tatabı, qytaısha Komokı ıakı hı dep atalatuǵyn qaraqytaıdyń bir halqy bar edi. Maǵoldar olardy aımaq Onıýt dep ataýshy edi. Olardyń sol tus-kúnbatysyna taman Tatan, ıaǵnı tatarlar bar edi. Bul tatar menen joǵarǵy Tatabıdiń kúnbatysynda eski túrik atymenen júrgen el bar edi. Olardyń Shanıýıi ıaǵnı hany Orhýn boıynda edi. Bulardyń sol jaǵynda Selıngede toǵyz oǵyz bar edi. Toǵyz oǵýz — toǵyz uıǵyr ekeýi bir sóz bolady. Bul uıǵyrdyń Tele degen taby Selengede bolyp, soltústegi Gaýýgýlar Qosakólde edi. Kóldiń kún batysynda Merkıt, Ýranhaı, Topa degen túrik elderi bar edi. Ýranhaıdyń kúnbatysy Gýman degen taýdyń sol tusynda qyrǵyz bar edi. Ol taý qytaısha Tán-men, bul kúnde Tano-ýla, ıaǵnı bek úlken emes degen bolady. Osy aıtylǵan halyqtyń sonda júrgeni Ǵaısa paıǵambardan burynǵy 201 jyldan 49 jylǵa sheıin qyrǵyzdyń oń tus-kúnbatysynda Qara Ertiske qarlyq degen túrikter kóship júrdi. Olardy qytaı Gelýlý deıdi. Altaıdan shyqqan túriktiń eń sońǵy shyqqany osy Sharyshtyń basqy bir taraýy Qarlyq ózeninen.
Túrik patshalyǵy ábden ulǵaıyp, eki bólinip, kúnshyǵys, kúnbatys atanǵanda, joǵarǵy Chýıskııden joǵarǵy el kúnshyǵys túrik bolyp, onan tómengi Tele násili hám maǵoldyń kúnbatysyndaǵy teleler kúnbatys túrik bolyp, olar bes aýmaq dýlý bolyp atandy. Bulǵarııa knıazdyǵy osy dýlý násilinen bolady. Bul tele, ıakı dýlý dep atanǵan halyqty Nájıb Ǵasymbek tılý dep jazady.
750 jyl mańynda túrik óz ishinen buzylǵanda, uıǵyr menen qalǵan Tele hám Qarluq birigip, túrikti jeńip, uıǵyr bıledi. Qytaılar uıǵyr handyǵyn Hý-hý dedi. Júz jylǵa jaqyndaǵanda olar da ishinen bólinip, uıǵyrdy Enıseıdegi qyrǵyzdar shaýyp, uıǵyrdyń kóbiregi qashyp, Nıan-shan taýynyń etegi hám Tıan-shan, ıaǵnı arǵy úlken Alataýdyń kúnshyǵys tumsyǵyna bardy. Ózi az ǵana qyrǵyzdar birjola bılep tura almaı Enıseıge qaıtty. Sol kezde Qıdan, ıaǵnı qytaı kúsheıip, Tatabıdi alyp, hám sol tustaǵy qytaıdan da el alyp, Laýý degen handyq jasady. Laýýnyń maǵynasy qytaısha — «alys», «shet» degen. Olardyń handyǵy 907-den 1125 jylǵa sheıin boldy. Bulardyń alǵashqy hany Ambaǵan 924 jyly uıǵyrdyń han qalasy Orhýnǵa keldi. Munymen jerles túrik násilinen tatarlar edi. Onyń temirqazyǵynda uıǵyr Baıagen hám Muńǵýldar bar edi. Munyń ishinde qara qytaıǵa eń jaqyn kórshi de hám myqtysy da tatar edi. Qara qytaılar qansha ásker jiberse de, tatardy qaratyp ala almady.
Qytaı jazýshysy Sı-ıýán-Shaýý-mı-shı sózinshe, Shyńǵys hannan 850 jyldaı buryn qara qytaı menen shúrshit bılep turǵandaǵy Maǵolstan jurtynyń turǵan turaǵy mynaý: oń tus-kúnshyǵysynda Tatabı, ıaǵnı Onııýt, onyń sol jaǵynda tatar, onyń sol tus hám kúnbatysynda Kereıt, Jalaıyr, muńǵul, onan Kerýlen de onyń kúnbatysynda Tamır hám Orhonnan Ertiske sheıin naıman, oń sol tusynda merkıt jáne Qosakól menen Tannýolada Oırat hám Týva jáne ár túrli toǵaıly atanǵandar. Enıseıde qyrǵyz benen oǵan qaraǵan usaq el bar. Onyń kúnbatysynda Teles bar edi.
Uıǵyrdan handyq ketken soń, Shyńǵys hanǵa sheıin Maǵoldyń sol tus-kúnbatys shetinen basqasyn túrik atanǵan halyqtar bılep turdy. Maǵoldar árbir kishkene taptar qalsa da, birigip handyq jasaı almaıdy. Ol taptarda erterek Baıagen, ıaǵnı arǵyn taby kúshti edi. Shyńǵys han tusynda naımandar kúshti bolyp, eki handyq bolyp tur edi. Jáne bir kúshtirek taby Kereıt, ıaǵnı Kereı edi hám kóp tatar bar edi. Biraq olar bólek-bólek bolyp turǵannan keıin kúshsizirek edi. Shyńǵys han basynda kereıge súıenip maǵoldy az-azdan jınap, tatar hám merkıtpen jaýlasyp, eń buryn naımanǵa soqtyǵyp, ony alyp, aqyrynda tamam maǵoldy túgeldep alǵanda otyryqty bolyp qalǵan túrikter kóship qashýǵa jerin qımaı, birtalaı el maǵolǵa qarap qaldy. 1300 jyldar shamasynda ol qalǵandar — Onııýt, Jalaıyr, Naıman, Kereı degender ár túrli rýdan edi. Sol sebepten olar qalmaq dep ataldy.
Qalmaq degen qalǵandar degen sóz. Olardyń oırat qalmaq atanǵan sebebi, maǵoldar kúnbatysqa qoıǵan áskerlerin oırat dep ataýshy edi. Soǵan aralasqannan oırat atandy. Qalmaqtyń túbi oırat degen sóz sonan shyqqan. (Ábilǵazy Bahadýr han sózinshe Shyńǵys han kezinde oırat hany Qýtýqá, ıaǵnı Qutlyq degen edi. Basynda jaý bolyp, aıaǵynda jarasyp, qyz alyp, qyz berip qarady).
1368 jyly oırat hany Myńtemir degen «óz aldyma hanmyn» dep maǵulym qyldy. Sol ólgen soń ıh eli buzylyp, bytyrap ketti. Onan keıin 1455-te Esen Ashı degen «oırat hany — men» dep edi, ony oırattyń bir bastyǵy ólgirgen soń, oırat bassyz qalyp, Shyńǵystyń kúnshyǵystaǵy násilderi talaı bastaǵan soń, sondaǵy qalmaq atanǵan el mundaǵy týysqany túrik, tatar ishine qaraı kóshti, olar eki bólinip, bir taby qypshaqtar turǵan kúnbatysqa, kóbiregi oń tustagy dýlat jerine bardy. Ondaǵy turǵyn oırattardy bizdiń mundaǵy el qalmaq qoıdy. Ol ekinshi júz jyl ishinde, ıaǵnı 1200 jylǵa jaqyndaǵan kezde qara qytaıdyń qashqan bir knıazi Pelıýı-Dashı qara qytaı men túriktiń qashqandaryn jıyp alyp, kúnshyǵys Alataýdaǵy otyryqty uıǵyrdy alyp jáne bir qara qytaı handyq jasap, Maýrenahar tóńiregin de aldy. Jeriniń ortasy Shý ózenindegi Balasaǵun shahary edi. Aqyrynda olardyń eń sońǵy hany Kórhandy 1212 jyly Shyńǵys han jeńip ustap alǵan soń, handyǵy joǵaldy. 1219 jyly Shyńǵys han Ertisten attanyp, Maýrenahar túgel hám parsynyń bir bólegin alyp, úlken Alataýdyń eki jaǵyn, Maýrenahardi Shaǵataı degen balasyna berdi. Dáshti Qypshaq jaqty Joshy degen úlken balasy ıemdendi. Ekeýi de ákesinen tórt myńnan kisi alsa da, bularǵa erip maǵol bolyp ketken túrik, tatar kóp bolǵandyqtan áskeriniń kóp qýaty tatar-túrik edi. Aqyrynda 1370 jyly Shaǵataı tuqymy Maýrenahardan aıryldy. Ózimenen násildes hám aralas túrikten Temirlan, ıaǵnı Ámir Temir degen shyǵyp, Shaǵataı násiliniń bılegen elin tartyp aldy.
Shaǵataı ulysy bolyp júrgen alǵashqy eli mynalar: arǵınýt ıaǵnı arǵyn, kereıt ıaǵnı kereı, doǵlat ıaǵnı uly júzdegi dýlat, kórleýt ıaǵnı qarluq, qańly, qyrǵyz. Bulardan kereıler Qara Ertispenen barlyq hám Eren qabyrǵa arasynda arǵyn, naıman menen Emil ózeninen Qaratalǵa sheıin hám Nura ózenine sheıin kóship júrdi. Dýlat Qaratal ózeni menen Shý arasynda boldy. Qańly meńen qarluq aralas Talas ózeninen Syrdarııaǵa sheıin júrdi. Qyrǵyz osy kúngi ornynda júrdi.
Joshy ulysynyń kúnshyǵysyndaǵy eli Dáshti qypshaqtaǵy kóp qypshaq hám bul jaqta alshyn edi. Azyraq arǵyn, naıman bar edi. Kúnbatystaǵy eli polovylardyń qalǵany edi. Jáne ár túrli túrikten hám qypshaqtan qosylǵan noǵaı atanǵan elder bar edi. Bular ol kezde Noǵaı atanǵan joq, onan birtalaı keıin Bereke hannyń nemere inisi Noǵaı hannyń atymenen atalǵan. Ol Noǵaı han bir kezde Dáshti qypshaqtaǵy árbir handardy ózi qoıyp, ózi túsirip júrgen bir myqty han bolǵan.
Joshy ulysy aqyrynda árbir kishkene handyqqa bólinip bytyrady. Onyń sebebi — shyn aty Temirhan, láqap aty uluǵ Muhamed han degen bir ataqty han 1446 jyly ólgen soń, noǵaı handary handyqqa talasyp, bólingen. (Uluǵ Muhamed handy bizdiń qazaq tili kelmeı Ormambet han deıdi).
Sol kezde Ábilqaıyr degen han Qazan hanyna da, Qyrymdaǵy hanǵa da qaramaı, óz aldyna Joshy ulysynyń kúnshyǵys jaǵyn 1552 jyldan 1555 jylǵa sheıin bılep turdy. Sol kezde ár rýdan qosylǵan qyrǵyz-qazaq degen el bar edi. Maǵynasy — «taǵy, óz erkimenen júrgen» degen sóz, jáne sol 1552-den keıin Ábilqaıyr hannyń kóshpeli birtalaı elin oırattyń, ıaǵnı bizshe qalmaqtyń Óztemir Taıshy degeni byt-shyt qylyp shaýyp ketti. Bul Óztemir joǵarǵy aıtylǵan oırattyń Esen ashy degen hanynyń balasy, onan keıin 1455 jyly Ábilqaıyrdyń bul baqytsyzdyǵynyń ústine qol astynan qyrǵyz, qazaq hám basqa birtalaı elin alyp, Ábilqaıyrǵa ókpelep Áz Jánibek han men Kereı han aýyp, Shýdaǵy Shaǵataı násiliniń hanyna bardy. Munyń artynan Ábilqaıyr han ólgen soń, ózbek halqy birjola bytyrap ketti.
Bul Ózbek degen at burynǵy kezde ataqty bolyp, Dáshti qypshaqta Joshy násilinen úlken han bolǵan hám ózi musylman bolyp, hámme Joshy ulysyn musylman qylǵan han edi. Sonyń atymenen barsha Joshy ulysy ózbek atanǵan edi. Áilqaıyr han ólgen soń taǵy birtalaı ózbek qazaqqa kelip qosyldy. Bir bólegi Ábilqaıyr násilinen Barýsh Oǵlar degenniń qasynda bolyp edi. Ol 1472 jyly óltirilgen soń, birtalaıǵa sheıin bassyz qaldy.
1499 jyly joǵarǵy Ábilqaıyr hannyń nemeresi Shahbahyt Shaıbanı degen han (bizdiń qazaqsha Shaıbaq han) qasyna kóp ózbekti hám qazaqtan da jıyp alyp, Maýrenahar, ıaǵnı Samarqand handyǵymenen soǵys bastady. Onan 1450 jyldan keıin Shaǵataı násili Ferǵana menen Maýrenahardy bılep tur edi. Qalaly ǵumyrdy jaqsy kórip, kóshpeli halyqtaryn qalmaq shapqanyna bolysa almaýshy edi. 1508 jyly Shaıbaq Maýrenahardy alyp, Tashkentte turǵan shaǵataı násilinen Mahmýdhan menen kóshpeli halyqty bılegen inisi Ahmethandy — ekeýin de óltirdi. Hansyz qalǵan Shaǵataı elderi jáne qazaqqa qosyldy. Bul elderdiń qazaqqa qosylǵan ýaqytynda halqy bek kóp boldy. Sol kezde qazaqqa Áz Jánibek hannyń Qasym degen balasy han edi. Sonda Qasym han qol astynda bir mıllıondaı halyq bar edi.
«Abaı-aqparat».
