بيسميللاھي-ر-راحماني-ر-راحيم!
اتامىز ادام پايعامباردان بەرى قاراي اتادان-اتاعا ۇزىلمەي جازىلىپ كەلگەن شەجىرە ەشبىر جۇرتتا جوق. ادام پايعامباردان نۇح پايعامبارعا شەيىن ايتىلعان اتالار — تاۋرات ءسوزى، قاي كىتاپتا بولسا دا سول تاۋرات كىتابىنان الىپ جازعان. ونان سوڭعى شەجىرەلەر بىرەۋدەن-بىرەۋ ەستىپ جۇرگەن ەرتەگى سىقىلدى سوزدەردەن شىققان. ونىڭ ىشىندە كەيبىرەۋ ءبىلىمدى اتانۋ ءۇشىن، كەيبىرەۋ جاقسى اتانىڭ ءناسىلى بولماققا، كەيبىرەۋ جاڭىلىس ۇققانىن وتىرىك ياكي قاتە ايتىلعانى كوپ بولعان. مىسالى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ عاكاشا ساحابانىڭ ءناسىلىمىز دەگەنى سىقىلدى سوزدەر.
بەرگى زاماندا شىققان بىلىمدىلەر سول ەرتەگى سىقىلدى سوزدەردىڭ قيسىنىنا قاراپ، كىسىلەرىنىڭ، جەرلەرىنىڭ اتىنىڭ ماعىناسىنا قاراپ جانە ونان بەرگىرەكتەگى حالىقتىڭ جايىن ازىرلەگەندە ەسكى زاماندا پاتشالى جۇرت بولعان حالىقتاردىڭ ەسكى جازۋلارى — اقشا تەڭگەدەگى جازۋ ءھام مولانىڭ باسىنا قويعان تاستاعى جازۋلاردان قاراپ ءبىلىپ جانە سويلەگەن ءسوز، ادەت-عۇرىپ، تاڭبا بەلگىلەرىنىڭ رەتىنە قاراپ، قاي ەل قاي ەلمەن تۇقىمداس، قاي ۋاقىتتا، قاي جەردە جۇرگەنىن، كىم دەگەن ەل اتانىپ، قاي حانعا قاراعانىن انىقتاپ تاپقان سوڭ، بۇرىنعى ەرتەگى سىقىلدى سوزدەردىڭ كوبى قاتە ەكەنى ماعۇلىم بولعان.
قازاقتىڭ تۇپكى اتاسىنىڭ جايىن بىلمەك بولىپ، كوپ ۋاقىتتان بەرى سول تۋرالى ەستىگەن،بىلگەنىمدى جازىپ الىپ جانە ءار ءتۇرلى جۇرتتىڭ شەجىرە كىتاپتارىن وقىدىم. وقىعان كىتاپتارىمنىڭ مۇسىلمانشاسى: «ءتابىري»، «تاريح عۋ-مۋمي»، «تاريح انتشار الاسلام»، ءناجيب عاسىمبەكتىڭ تۇرىك تاريحى، ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ جازعان «شەجىرە تۇرىك» جانە ءار ءتۇرلى كىتاپتاردان الىنعان سوزدەر، ورىسشا كىتاپتان وقىعانىم — رادلوۆتىڭ ۇيعىر تۋرالى، اريستوۆتىڭ تۇرىك ءناسىلى تۋرالى، دۇنيەدەگى ءار ءتۇرلى جۇرتتىڭ شەجىرەلەرىنەن ورىسشاعا كوشىرگەن سوزدەرى، ونىڭ ىشىندە تۇرىكتىڭ ەڭ ەسكى زامانداعى شەجىرە كىتاپتارى «قۇداتقۋ بىلىك»، «كوشوچي-دام» دەگەن كىتاپتاردىڭ سوزدەرى جانە قىتايدىڭ ءيۋان-شاۋ-مي-شي دەگەن جازۋشىسىنىڭ ءسوزى جانە اراب-پارسى، رۋم-ەۆروپا جازۋشىلارىنىڭ ءسوزى جانە قازاقتاڭ جاڭىلىس ايتقان وتىرىك اتالارى — ءبارى سول كىتاپتا بار.
ول كىتاپتارداعى سوزدەردى تۇگەل جازا الماسام دا، كەرەكتىسىن تەرىپ الىپ، سوعان تۋرا كەلگەن قازاقتىڭ ەسكى سوزدەرىن قوسىپ، ءبىر شەجىرە جازامىن. ەسكىدەن قالعان تياناقسىز ەرتەگى سىقىلدى اۋىز ءسوز بولماسا، مۇنان بۇرىن ءبىزدىڭ قازاق تىلىمەنەن شەجىرە جازىلعان جوق.
شەجىرە باسى
اتامىز ادام پايعامباردى اللا تاعالا توپىراقتان جاراتىپ جان بەرىپ، ونىڭ وڭ قابىرعاسىنان انامىز حاۋانى جاراتىپ، حاۋا انامىز جىل سايىن ءبىر ۇل، ءبىر قىزدى ەگىز تاۋىپ، الدىڭعى جىلعى ۇلعا كەلەر جىلى تۋعان قىزدى بەرىپ، كەلەر جىلعى ۇلعا الدىڭعى جىلعى قىزدى بەرىپ، ءوسىپ-ءونىپ، قىرىق مىڭ كىسى بولعاندا، ادام پايعامبار مىڭ جاسىندا ءوتىپ، ونان ءبىر جىل سوڭ حاۋا انامىز ءوتىپتى.
ادام پايعامباردىڭ ءبىر بالاسى شيس پايعامبار تاۋراتتا شيت دەپ جازىلعان، ونىڭ بالاسى انۋش، ونىڭ بالاسى قينان، ونىڭ بالاسى ميھلاەل، ونىڭ بالاسى برۋد، ونىڭ بالاسى ىدىرىس پايعامبار — شىن اتى احنۋح ەدى، ونىڭ بالاسى ماتۋشلاح، ونىڭ بالاسى لاماك، ونىڭ بالاسى نۇح پايعامبار، بۇل نۇح پايعامباردىڭ ءۇش بالاسى — سام، حام، يافاس; ءبىزدىڭ تۇرىك حالقى يافاس ناسىلىنەن.
نۇح پايعامباردىڭ ۋاقىتىندا ادام بالالارى بۇزىقتىق قىلىپ دىننەن شىققان سوڭ، اللا تاعالا قاھار قىلىپ، توپان سۋىن جىبەرىپ، جەر جۇزىندەگى ادام، جان-جانۋاردىڭ ءبارى قىرىلىپ، نۇح پايعامبار ءۇش بالاسىمەنەن ونىڭ قاتىندارى اللا تاعالانىڭ امىرىمەنەن كەمەگە كىرىپ، امان قالىپتى. وسى كۇنگى بارشا ادام بالالارى سول نۇحتىڭ ءۇش بالاسى — سام، حام، يافاستىڭ ءناسىلى.
«تاريح عۋمۋمي» دەگەن كىتاپتا بارشا تۇرىك، يران، يۋنان، قىتاي ءھام ەۆروپاداعىلار يافاس ناسىلىنەن.
بارشا اراب، اسۋر، گىلدان، فىنيكە، كارتاجە، عيبراني مىسىرلار — سام ناسىلىنەن. بارشا حاباش، سۋدان، زاڭگيبار، بارشا قارا ءتۇستى جۇرت — حام ناسىلىنەن دەيدى.
شەجىرە تۇرىكتى جازعان ابىلعازى ءباھادۇر حان سوزىنشە يافاستىڭ سەگىز بالاسى بار: تۇرىك، حازار، ساقلاپ، قىتاي، كاماري، تاريح، جاپون، مانجۋر دەگەن. تۇرىكتىڭ ءتورت بالاسى بار — تۇتىك، حاكال، ءبارساجار، املاق. بارشا حۋن ماجار، بۇلعار، ۋلاح، اۋار، ماعول، تاتار، مانجۋ، فين، جوڭعار اتانعان حالىقتار تۇرىك ءناسىلى دەيدى.
تۇرىكتىڭ بالاسى ەلجەحان، ونىڭ بالاسى — باكوي حان، ونىڭ بالاسى — كيىك حان، ونىڭ بالاسى — الانشى حان.
مۇنىڭ ۋاقتىنا شەيىن حالىق مۇسىلمان ەدى، سول كەزدە بۇزىلىپ سۋرەتكە تابىندى. الانشىنىڭ ەكى بالاسى — تاتار، ماعول. الانشى قول استىنداعى ەلىن ەكى بالاسىنا ءبولىپ بەرگەن سوڭ، تاتار قول استىنداعى ەل تاتار اتانىپ، ماعول قول استىنداعى ەل ماعول اتاندى دەيدى.
تۇرىكتەن وسى جەرگە شەيىن جازىلعان اتالار — ابىلعازى حان شەجىرەسىندەگى مۇسىلمان جازۋشىلارىنىڭ ءسوزى.
مۇنان سوڭ قىتاي شەجىرەلەرىندەگى ەرتەگى سىقىلدانعان سوزدەردى جازىپ جانە ولاردى قالايشا شىن سوزگە قيسىندىرۋعا مۇمكىن بولاتىندىعىنىن جازامىن.
اريستوۆتىڭ كىتابىنداعى قىتاي جازۋشىلارىنىڭ ءسوزى ەڭ ەسكى زاماندا تۇرىك جۇرتىنىڭ اتالارى — سو دەگەن حالىق بولىپتى (مۇنىڭ ءناجيب عاسىمبەك سيت دەگەن دەپ جازادى) سول حالىقتا ءبىر ەجەن-شيدۋ دەگەن حان بولىپ، ونىڭ اسپان قىزى قاتىنىنان تۋعان ءتورت بالاسى بولىپتى: ءبىر بالاسى اققۋ بولىپ كەتىپتى. ءبىر بالاسى قىتايشا كي-عۋ دەگەن ەكەن. ول اپۋ مەنەن عان دەگەن داريادا پاديشالىق قىلىپتى. ءبىر بالاسى شۋ-سي دەگەن داريادا پاتشا بولىپتى. ۇلكەن بالاسى نادۋلۋشا دەگەن. ول باسي-چۋ سي شي دەگەن تاۋدا بولىپ، حان ورداسى سوندا بولىپتى. تاۋدىڭ بيىكتىگىنەن ول ەل سۋىقتان ولەتۇعىن بولعان سوڭ، نادۋلۋشا وت جاعۋدى ۇيرەتىپ، ەلىن سۋىقتان ساقتاعان سوڭ، وزگە تۋىسقاندارىنا قاراعان ەلدەر دە سوعان قاراپ، اتىن — تۋكيۋ قويىپتى. تۋكيۋ دەگەن — دۋلىعا دەگەن ءسوز. قىتايدا «ر» دەگەن ءارىپ جوق بولعان، تۋكيۋنىڭ ورتاسىنا «ر» قوسىلىپ، «تۋركۋ» بولادى.
وسى ايتىلعان قىتاي سوزىنە قاراساڭىز، ەجەن-شيدۋ دەگەنى — شيدۋ حان دەگەنى; ونىڭ ءبىر بالاسى اققۋ بولىپ كەتتى دەگەنى التايداعى قۋ وزەنىندەگىلەرگە حان بولدى دەگەننەن شاتاق بولعان. ولاردىڭ قالعان ءناسىلى — وسى كۇندە كۋماندينسكي دەپ ورىسشا اتالىپ وتىرعان ەلدەر، وسى كۇندە دە سو دەپ اتالاتۇعىندارى بار. قۋ وزەنىندەگىلەر وزدەرىن قۋكىشى دەپ اتايدى. جوعارعى ەجەن-شيدۋ دەگەنى شيس پايعامبار بولسا كەرەك. ەجەن-شيدۋدىڭ ءبىر بالاسى كي-عۋ دەگەنى قىرعىز دەگەنى بولادى. سەبەبى قىتايدا «ر» جوق جانە ءسوزدى قىسقارتىپ، اياعىنداعى ءارىپتى تاستاپ ايتاتۇعىن ادەتى بار. كي-گۋنىڭ ورتاسىنا «ر» قوسىپ، اياعىنا «زي» قوسساڭىز، قىرعىز بولادى. ونىڭ ماعىناسى — ەلسىزدە ءوز ەركىمەن جۇرگەن تاعى دەگەن ءسوز دەپ ءناجيب عاسىمبەك قىتاي سوزدەرىن جازعان شەجىرەلەردەن الىپ جازادى.
ەجەن-شيدۋدىڭ ءبىر بالاسى چۋ-سي دەگەن داريادا بولدى دەگەنى — چۋ دارياسىنداعىلارعا حان بولدى دەگەن ءسوز جانە ەڭ ۇلكەن بالاسى — نادۋلۋشا باسي-چۋ — سي-شي دەگەن تاۋدا بولدى دەگەنى — شۋ دارياسىنىڭ باسىنداعى جارتاستى تاۋدا بولدى دەگەنى. سەبەبى چۋ — وزەن اتى، سي — دەگەنى حالىقتار دەگەنى، شي — دەگەنى بيىك جار تاس جانە ابىلعازى حان ءھام باسقا مۇسىلمان شەجىرەلەرىندە ەڭ بۇرىن وت جاققان، پەشتى جىلى ءۇيدى شىعارعان تۇرىك دەيدى. بۇل قىتاي سوزىندە وت جاعىپ ۇيرەتكەن نادۋلۋشا تۋكيۋ ياعني تۋركۋ اتاندى دەيدى.
جوعارعى سو دەگەن ءسوزدى سول دەگەندەگى ءسوزدىڭ سوڭعى ءلام ءارپىن قالدىرىپ ايتقانداعى داۋىسپەن وقۋ كەرەك، ورىسشا سو دەگەندەي قىلىپ. مۇنى ءناجيپ عاسىمبەك سيم دەپ جازعانىنا قاراعاندا، مەن ويلايمىن، وسى ءىىىيس تاۋراتتا شيت دەپ جازىلعان جانە شەجىرە جازعاندار كەيدە سە دەپ جازادى، بۇلارعا قاراعاندا شيس ءناسىلى دەگەن ءسوز بولادى. سەبەبى، ادام پايعامباردىڭ شيستەن باسقا بالاسىنان ءناسىل جوق.
اقىرىندا جوعارعى قىتاي سوزىنەن تابىلعانى، ءبىزدىڭ حالىق سو ياكي سيت، ياعني شيس ناسىلىنەن. قىتايشا تۋكيۋ، بىزشە تۇرىك اتانعان حالىقتان شىققانىمىز انىق بولدى. ول سو، ياكي سيت حالقى كوبەيىپ، قوزعالعاندىقتان ءتورت بولەك بولىپ، ءبىرى التايدىڭ تەمىرقازىق جاق تۇمسىعىنداعى قۋ وزەنىندە بولىپ قۋ ەلى، ورىسشا كۋماندى اتانعان. ەكىنشى بولەگى اپۋ مەن قان ياعني اباقان مەنەن ەنيسەي وزەنى اراسىندا بولىپ، قىرعىز اتانعان. ءۇشىنشى بولەگى التايداعى شۋ وزەنىندە بولىپ، قىتايشا چۋ-كسي، ورىسشا چۋيسكي اتاندى. ءتورتىنشى بولەگى — قىتايشا تۋكيۋ، بىزشە تۇرىك اتانىپ، شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى باسىنداعى جارتاستى تاۋدا بولدى. ءبارى تۋكيۋعا قاراعاندا، تۋكيۋ ءبىزدىڭ تىلشە تۇرىك پاتشالىعى اتانعان. كەيىنگى كەزدەردە الدەنەشە حاندىققا ءبولىنىپ، ءار ءتۇرلى اتپەن اتالعاندارى كوپ بولسا دا، سونىڭ ءبىر تابىنان تۇرىك اتى جوعالماعان.
جانە قىتاي شەجىرەسىندەگى ەرتەگى سىقىلدى قيسىنسىز ءسوز تۇرىك جۇرتىنىڭ ارعى اتالارى ءبىر ۇرعاشى قاسقىر مەنەن حۋن اتانعان جۇرتتىڭ قول-اياعىن كەسىپ دالاعا اپارىپ تاستاعان ون جاسار بالادان تۋعان دەيدى. سەبەبى قاسقىر بالانى تاۋىپ الىپ، قيىن تاۋدىڭ ىشىندەگى ءبىر جار تاستىڭ اراسىنا اپارىپ، اسىراپ ءوسىرىپ، سول بالادان بۋاز بولىپ، قاسقىر ون بالا تاۋىپتى. تۇرىكتەر سول ون بالانىڭ ءناسىلى دەيدى.
جانە ءبىر ءسوزى اسپاننان كەلگەن ءبىر ەركەك قاسقىر مەنەن حۋن جۇرتىنىڭ پاتشاسىنىڭ قىزىنان تۋعان دەيدى. بۇل سوزدەردى ەش نارسەگە قيسىندىرۋعا بولماسا دا، مەن ءوز ويىمشا تومەندەگى سوزگە قيسىندىرامىن.
ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ شەجىرەسىنىڭ ەكى جەرىندە سيىمسىزىراق ءسوز بار ەدى. ءبىرى تاتار حانى — ءسۇيىنىش حان ماعول حانى ەلحاندى جەڭىپ، ەلىن قىرعاندا، ەلحاننىڭ ءىنىسى نەگىز بەنەن بالاسى قيان دەگەن تۇتقىننان قاشىپ بارىپ، قالعان كىسىلەرىمەن مالدارىن جيىپ الىپ، ەرگەنەقون دەگەن اينالاسى جارتاستارعا كىرىپ، سوندا ءتورت ءجۇز ەلۋ جىلداي ءوسىپ-ءونىپ، اقىرىندا سىيماي شىقپاق بولعاندا، كەلگەندەگى قيىن جولدارى كوپ زامان وتكەندىكتەن بۇزىلىپ قالىپ، جارتاستى وتپەن ورتەپ قۇلاتىپ شىقتى دەيدى.
جانە ءبىر ءسوزى دۋاۋىنبايان دەگەن حان ولگەن سوڭ، ورنىنا الانعۋ دەگەن قاتىنى حان بولىپ تۇرىپ، بايعا تيمەي، اسپاننان كەلگەن ءبىر نۇردان بۋاز بولىپ، ءۇش بالا تاۋىپ، سونىڭ بىرەۋى بودانجار حان بولدى دەيدى.
جوعارعى ەرتەگى سىقىلدى ءسوز وسىعان قيسىنادى. سەبەبى ەرگەنەقون دەگەننىڭ ماعىناسى — تىك جارتاس دەگەن ءسوز، قاسقىر بالانى جارتاستارعا اپارىپ، سونان بالا تۋىپ ءوستى دەگەنى وسىعان كەلەدى. جانە سونان شىققانداعى حاننىڭ اتى — بورتەچينە ەدى. ماعىناسى بۋرىل قاسقىر دەگەن، سونى قىتايلار قاسقىردان تۋدى دەپ شاتاسقان. جانە الانعۋ كىمنەن تاپسا دا، ءۇش بالا تاۋىپ، ونى نۇردان تاپتىم دەپ، حالىقتى الداعان عوي، سونى قىتايلار بىرەسە قاسقىر مەنەن بالادان تۋدى دەپ، بىرەسە اسپاننان كەلگەن قاسقىر مەنەن حان قىزىنان تۋدى دەپ شاتاستىرىپ جۇرسە كەرەك.
جانە رادلوۆتىڭ ۇيعىر تۋرالى جازعان كىتابىندا قىتاي ءسوزى ەسكى زاماندا گاوشان، ياعني ۇيعىر جۇرتىنىڭ جەرىندە گۋلين تاۋىنان ەكى وزەن اعادى; توحۋلا، سەلەنگە دەگەن. سول وزەن اراسىنداعى ءبىر تاۋداعى اعاشتان جارىق نۇر شىققان سوڭ، ونداعى جۇرت بارىپ قاراسا، ءبىر اعاشتان شىققان نۇر ەكەن. ول اعاش بۋاز قاتىن سىقىلدى تومپاق ەكەن. سول اعاشتان بەس بالا تۋىپ، حالىق ونى قۇدايدىڭ جىبەرگەنى دەپ اسىراپ، ءوسىرىپ، اتتارىن سۇڭقارتەگين، قو-تۋرتەگين، تۋگەلتەگين، ورتەگين، بۇقاتەگين قويىپ، كەنجەسى بۇقاتەگيندى حان قويىپتى.
تەگين دەپ اقسۇيەك كنيازدى ايتادى، سونىڭ ناسىلىنەن وتىز حاننان كەيىن يويلۋنتەگين دەگەنى حان بولعان كەزدە تان حاننىڭ ەلىمەنەن نەشە جىل جاۋلاسىپ، اياعىندا قۇدا بولىپ، تان حاننىڭ تسزينلين دەگەن قىزىن يويلۋنتەگيننىڭ بالاسى يەلىتەگينگە ايتتىرادى. بۇل تان حان دەگەنى — تاتان، ياعني تاتار حانى بولسا كەرەك. ول پەلي-پۋلي-تا دەگەن تاۋدا ەدى. ماعىناسى ۇرعاشى جايلاعان تاۋ دەگەن بولادى. جانە چەلى-تاحا دەگەن تاۋ بار ەدى. ماعىناسى ورىسشا «نەبەسنىي گور»، بىزشە تاعدىردىڭ ۇكىمى دەگەنگە كەلەدى. جانە حۋلي تاحا دەگەن تاۋ بار ەدى. ماعىناسى — قۇتتى تاۋ دەگەن. تان حاننىڭ جىبەرگەن ءبىر كىسىسى سول قۇتتى تاۋدى كورىپ، «وسىنىڭ باسىنداعى بيىك تاستى قۇلاتسا، بۇل ەلدىڭ باقىتى قايتادى» دەپ، يويلۋنتەگيننەن قالىڭمال ءۇشىن سول تاستى سۇراپ الىپ كەتە الماعان سوڭ، وتپەن قيراتىپ، ورتەپ، نوسيلكامەن تاسىپ الدى. سونان سوڭ تاۋداعى قۇرت، قۇس شۋلاپ، جەتى كۇنگە جەتپەي يويلۋنتەگين ءولىپ، ونان سوڭ حان بولعانى ولە بەرگەن سوڭ، حالقى كوشىپ، بەشبالىققا، ياعني بەس شاھارگە كەلدى. تەمىر قازىعى ا-چۋ، ياعني اقسۋ، كۇنباتىسى — ۋ-دون-قاشي، ياعني حوتان مەن قاشقار، كۇنشىعىسى — سي-فان، ياعني تيبەتكە شەيىن بيلەدى. بۇل كوشكەنى بار-چيجۋ — ەرتەتەگيننىڭ حان بولعانىنان 970 جىل بۇرىن ەدى دەيدى.
ەندى وسى ايتىلعان رادلوۆ كىتابىنداعى قىتاي ءسوزىنىڭ اعاشتان بالا تۋدى دەگەنى ەش سوزگە قيسىنبايدى. ولاي بولسا دا بۇل ءسوز دە بودانجار حاننىڭ بالاسى — بۇقاحان بولسا كەرەك. سەبەبى، ابىلعازى ءباھادۇر حان سوزىنشە بودانجاردىڭ ەكى بالاسى — بۇقا، توقا: بۇل بۇقا تەگين مەنەن توكەل تەگين بولار، اعاشتان نۇر شىعىپ سودان تۋدى دەگەنى — الانعۋدىڭ نۇردان تاپتىم دەگەنىن شاتاق ايتقانعا ۇقسايدى.
جانە سول ءسوزدىڭ اياعىندا ايتقان بار-چيجۋ — ەرتە دەگەنى انىق-اق. راشيد اد-دين مەنەن ابىلعازى حاننىڭ ايتاتۇعىن شىڭعىس حان كەزىندەگى ۇيعىر جۇرتىنىڭ باۋىرچىق، ەديعۇت دەگەن حانى، ونى راشيد اد-دين بارجۇق دەپ جازادى. ەيديعۋ دەگەن لاقاپ اتى دەپ قىتاي ايتادى. ەديعۇت دەپ حاندارىن ايتۋشى ەدى دەپ ابىلعازى ايتادى. جانە شىڭعىس تۇسىندا ۇيعىرلار قيدان، ياعني قارا قىتايعا قاراعانى تايتتسىزۋ، ياعني شىڭعىس حاندى ەستىپ، قارا قىتايدىڭ جاندارالىن ءولتىرىپ، شىڭعىس حانعا قاراعانى دا جانە ءيالي اندون دەگەن شىڭعىس حاننىڭ قىزىن العانى دا ءبارى تۋرا كەلەدى. ول باۋىرچىق ەديعۇتتىڭ شىڭعىس حانعا قاراعانى 1209 جىلى ەدى.
اريستوۆ سوزىنشە ەسكى زامانداعى قازاقتىڭ باستى رۋلارىنىڭ تاڭباسى مىناۋ:
ۇلى ءجۇز — دۋلات (تاڭباسى — و), البان (تاڭباسى — ), سۋاندىكى — و، بوتبايدىكى — و ياكي مىناداي، سىيقىمدىكى — ، ورتا جۇزدە — قوڭىرات (تاڭباسى — ), ارعىن (تاڭباسى ), قاڭلى (تاڭباسى ), قىپشاقتىكى — || ، كەرەيدىكى — ياكي مىناداي — X, نايماندىكى — جانە شىڭعىس حان ۇلكەن حاقان بولعاندا، تاپ باسى بەكتەرگە ۇران، قۇس، اعاش، تاڭبا بەرىپتى. سوندا ۇلى ءجۇز ءۇيسىن مايقى بيگە «ۇرانىڭ — سالاۋات، قۇسىڭ — بۇركىت، اعاشىڭ — قاراعاش، تاڭباڭ — سۇرگى تاڭبا بولسىن» دەپتى. ول مىناداي: ، ورتا جۇزدەن قوڭىرات سەڭگىلە بيگە «ۇرانىڭ — قوڭىرات، قۇسىڭ — سۇڭقار، اعاشىڭ — الما، تاڭباڭ — اي تاڭباسى بولسىن» دەپتى. ول مىناداي: .
مۇنان كەيىن ءناجيب عاسىمبەكتىڭ قىتاي شەجىرەسىنەن الىپ جازعان سوزىنەن ءبىراز عانا جازامىن.
حيجرادان، ياعني ءبىزدىڭ پايعامبارىمىزدىڭ ۋاقىتىنان 2819 جىل بۇرىن، ياعني ورىسشا ەسەپپەنەن عايسا پايعامبار ۋاقىتىنان 2197 جىل بۇرىن قىتايدا ھيچ دەگەن ءناسىل حان بولىپ بيلەمەي تۇرىپ، قىتايدىڭ تەمىرقازىق جاعىندا تۋكيۋ، ياعني تۇرىك حالقى بار ەكەنى ماعۇلىم بولعان.
مۇنان 1081 جىل سوڭ، ياعني عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 1116 جىلدا قىتايدا ۋاڭ حان زامانىندا حۋن اتانعان تۇرىكتەر قىتايعا قارادىق دەپ، ۋاڭنىڭ ناسىلىنەن يۋداڭ حان بولعان كەزدە حۋندار بۇزىلىپ، قىتايدىڭ ءشان — سي دەگەن ءۋالاياتىن شاپقان. بۇل حۋن، ياكي عۋن اتانعان تۇرىكتەر عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 910 جىلى قىتايلارعا سوقتىعا باستاپ، سونان 213 جىل سوڭ، ياعني عايسا پايعامباردان 697 جىل بۇرىن قىتايدىڭ گانسۋ دەگەن جەرىنە كىرگەن، ول جەر قىتايلاردىڭ ماعولستانمەنەن بولىگى ەدى. ونان 45 جىل سوڭ ءپاچيلي دەگەن ءۋالاياتىن شاۋىپ، تۇرىكتەر ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى قىتايدى شابا بەرگەن سوڭ، سونان قۇتىلۋعا عايسا پايعامباردان 214 جىل بۇرىن چين قورعانى دەگەن ۇلكەن قورعاندى سالا باستاپ، ون جىلدا ءبىتىردى. حالىقتىڭ جاڭىلىس ەسكەندىر قورعانى دەپ جۇرگەنى سول قورعان بولسا كەرەك. ونى سالىپ بىتىرگەن قىتايدىڭ چين-شى-حۋاندي دەگەن حانى ەدى. ول ولگەن سوڭ عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 210 جىلدان سوڭ قىتايلار ءوز ىشىنەن ءبۇلىنىپ، ماڭايىنداعى ەلمەنەن بولىكتەرى ساقتاۋسىز قالىپ، حۋن تۇرىكتەر تاتاردىڭ قارامورەن دەگەن دارياسىن اينالىپ بارىپ، قىتايدى تالاي باستايدى. جانە ءبىر ەسكى حابار: عايسا پايعامباردان 1300 جىل بۇرىن چە-ەۋ ءناسىلى قىتايدا حان كەزىندە ازيانىڭ تەمىرقازىق جاق شەتىندە حۋن، ياكي عۋن دەگەن حالىق بولعان. بۇل حۋن دەگەن ورحون وزەنىنە قويىلعان ات ەدى. سول سەبەپتەن ول حالىق حۋن اتاندى. ودان كەيىن ءبىر ۋاقىتتاردا تۇرىكتەر حۋن-نۋ دەپ تە اتالدى. ونىڭ سەبەبى، قىتايلار حۋان حە دارياسىنىڭ تەمىرقازىق جاعىنداعى حالىقتى حۋننۋ دەگەنىنەن شىققان. شەجىرەلەردەگى حۋننۋ اتانعانى ون نۋ، ياعني ون ۇيعىر دەگەننەن دەپ رادلوۆ ايتادى. جانە ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ كۇنشىعىس تاتار اتانعان حۋننىڭ توپا، ءسيان-ھي، جۋ-جەن دەگەن تاپتارى ازيانىڭ كۇنباتىس شەتىنە شەيىن باردى. بۇل حۋن-نۋ قىتايمەن كوپ سوعىسىپ، كەيدە جەڭىپ، الىم دا الدى. ولار حاندارىن شان بۋي يۋو دەپ، ونان كەيىن تانجۋ دەپ اتادى. بەرگى زامانداعى تايچي دەپ قالماقتىڭ ايتقانى دا سول سوزدەن. جوعارعى حۋننۋلار حاننىڭ قاتىنىن يەن-شي دەۋشى ەدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وزىنەن ۇلكەن كىسىنىڭ قاتىنىن جەڭەشە دەگەنى سول ءسوز بولار. ولاردىڭ ءتانۋجى، ياعني حانى ەن-شان تاۋىندا تۇرۋشى ەدى. ول تاۋ التايدىڭ ەرتىس وزەنىنە قاراي سوزىلعان ءبىر تاراۋى ەدى. تانجۋ قىتاي حانىمەنەن تاتۋ تۇرىپ، حات جازعاندا اسپان، كۇن، اي تاراپىنان حۋنداردىڭ تاعىنا قويىلعان ۇلۋع تانجۋدان دەپ جازۋشى ەدى. بۇل تاتۋ تۇرعاننىڭ سوڭعى مەزگىلدەرى عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 210 جىلعا شەيىن بىلىنەدى. جوعارعى ايتىلعان قىتايلار ءبۇلىنىپ، ولاردى حۋننۋلار شاۋىپ تالاعان عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 210 جىلدا حۋنداردىڭ حانى تومىن تانجۋ ەدى. بۇل تومىن حان عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 206 جىلى ءولىپ، ونىڭ ورنىنا مودە، ياكي موتە دەگەن بالاسى حان بولىپ، عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 174 جىلعا شەيىن بەك كوپ جەرلەردى الدى. قىتايدىڭ ول كەزدەگى حانى فاۋ-حۋانع-تي دەگەن ەدى. جوعارعى موتە سۋھنعىڭ-فۋ شاھارىن الىپ، شانسيعا كىرىپ، شيان فۋ شاھارىنا كەلگەن سوڭ فاۋ-تي حان قارسى شىعا الماي، قىز بەرىپ ءبىتىم قىلدى. مۇنان سوڭ قىتاي مەن تۇرىك قىز الىستى.
عايسا پايعامباردان 175 جىل بۇرىن حۋننۋلار يۋشي، ياعني ءشۇرشىت حالقىن گانسۋ مەن ءشان-سيدەن شىعارىپ، كۇنباتىسقا قاراي بالقاش كولى مەنەن ىلە وزەنىنە قۋدى. يۋشيلەر بارىپ ياكسارت، ياعني سىرداريادان ءوتىپ، سوعدى باكتريانى الىپ، ونداعى سە، ياكي ياكۋت — ساقا اتانعان بۇرىنعى بارعان تۇرىكتى قۋدى. سول كەزدە حۋننۋننىڭ تان-جۋى ياعني حانى بارىپ، كۇنشىعىس تاتاردى شاۋىپ بىت-شىت قىلدى. سول تاتاردىڭ ءبىر بولەگى قىتايدىڭ پەكين دەگەن قالاسىنىڭ تەمىرقازىق جاعىنداعى ۋحۋان تاۋىنا بارىپ، ۋحۋن تاتارى اتاندى. جانە ءبىر بولەگى ءسيانبي تاۋىنا بارىپ، سول اتپەن ءسيانبي اتاندى. جوعارعى ايتىلعان ءيۋلار ماۋراناھارگە كىرگەن زاماندا، حۋنۋننىڭ كۇنباتىس جاقتاعى كورشىسى ۋسين ياعني ۇيسىندەر ەدى. ىلە وزەنى جاعاسىندا ەدى. ولار حاندارىن قۋنمي (گۋنمي) دەۋشى ەدى. وسى ءۇيسىندى حۋننۋلاردىڭ ىنتىماعىنان ايىرماقشى بولىپ، قىتايدىڭ ەڭ العاش دۇنيە كورۋگە شىققان چان-كيەن دەگەندى جىبەرگەن ەدى. قىتاي سول كەزدە كايكيۋ، ياعني ماۋراناھار پۋسي، ياعني پارسىمەنەن ساۋدا ارالاستىرىپ ەدى. سوعان ورتاداعى حۋننۋلار بوگەت بولىپ، جوعارعى چان-كيەندى ون جىل توقتاتىپ قويعان. ونىسى عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 139 جىلدان 129 جىلعا شەيىن ەدى، چان كيەندى اريستوۆ چجان تسيان دەپ جازادى.
عايسا پايعامباردان 70 جىل بۇرىن جوعارعى ۋحۋان اتانعان تاتارلار حۋننۋلارمەن جانجالداسىپ، بارشا تانجۋلارىنىڭ، ياعني حاندارىنىڭ مولاسىن ءھام موتەننىڭ دە مولاسىن قۇلاتىپ، حۋننۋلاردى كۇنباتىسقا قاراي قۋىپ، كوپ جەرىن الدى. عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 54 جىلى سي-ءانبي اتانعان تاتارلار قىتايعا بولىسىپ، ۋحۋاندى جەڭسە دە، ولار تەز زاماندا جانە قايتا جينالىپ، ءبىر حاندىق بولىپ، حاندىعى عايسا پايعامباردان سوڭعى 207 جىلعا شەيىن كەلدى.
عايسا پايعامباردان سوڭعى 43 جىلى حۋن حاندىعى ەكى ءبولىندى. ءبىرى وڭ ءتۇس، ءبىر سول ءتۇس اتانىپ، 65 جىلى ەكەۋى بىرىگىپ، قىتايدىڭ شانسي مەنەن حامي دەگەن جەرىنە بارسا دا جەڭىلىپ قايتتى. ولاردى قىتايدىڭ تسچۋ — ھيان دەگەن جاندارالى قۋىپ، كيلۋشان تاۋىندا جانە جەڭىپ، اسكەرىن قىرىپ، سوندا سول تۇس حۋننىڭ حانىمەنەن ءبىرتالايى كۇنباتىسقا قاشتى. سول سەبەپتى، 93 جىلى سول تۇس حۋن حاندىعى جوعالدى. ونان قالعان ەكى ءجۇز مىڭ ءۇيلى حالقى قىتايعا قاراپ قالدى. قاراماعاندارى التايدان وتە قاشىپ، مۇزدالادان ءوتىپ، ورالداعى باشقۇرت جەرىنە باردى. سول بارعاندار ەۆروپانىڭ شەتىندە جاڭادان ءبىر حاندىق بولىپ، كۇنباتىس حۋن اتانىپ، كوپ جىل تۇردى. ونى قىتايلار تانجۋ حاندىعى دەدى. ەۆروپانىڭ ءبىرتالاي حالقىن قۋعان ۇيعىر، ونوعۇر، ءسيانبي ءھام باسقا تۇرىك رۋلارىنان دا قوسىلىپ، الان جۇرتىن العان وسىلار ەدى. عايسا پايعامباردان سوڭعى 78 جىلى كاۆكاز تاۋىنان اسىپ، ازەربايجان، يراك اجا كىرگەنى، 167 دە مارك ورەل زامانىندا رۋمدارمەنەن سوعىسقانى لاتىنشا كىتاپتاردا بار.
جوعارىدا ايتىلعان سولتۇستىك حۋندار بارىپ كۇنباتىس حۋن اتانىپ تۇرعاندا، مۇندا قالعان وڭ تۇس حۋندار شانسيدە ەدى. ولاردىڭ حانى ھيۋلان-شيعا 93 جىلى كەتكەن سول تۇس حۋننان قالعان كوپ ەل قاراپ قالىپ ەدى. بارا-بارا بۇل وڭ تۇس حۋندار دا ناشارلانىپ، قىتايدىڭ ءبىر قارۋى ەسەپتى بولىپ قالدى.
206 جىلى قىتايلار ءوز ىشىنەن ءبۇلىنىپ، ۇشكە بولىنەدى. ءبىرى ۋاي دەگەن تەمىرقازىق شەتىندەگىلەر، ءبىرى — ۋ دەگەن وڭ تۇستا جانە ءبىرى — حان دەگەن كۇنباتىستا بولدى. 207 جىلى ۋاي اتانعانى ماڭايىنداعىلاردى ءبىر-بىرلەپ قاراتا باستادى، اقىرىندا وڭ تۇس حۋندى دا الىپ، 221-دە ءبىرجولاتا حاندىعىن جوعالتتى. ولاردىڭ كوبى گانسۋ مەنەن شانسيدەگى حالقىنا قوسىلدى. ءبىر بولەگى 93 جىلى كەتكەن كۇنباتىسقا بارعان حۋندارعا قوسىلدى. جوعارىدا ايتىلعان سي-ءانبي اتانعان حالىقتار 225 جىلى ورتا ازياعا كىرىپ، ءبىر ۇلكەن حاندىق جاساپ، 320 جىلى ىلە دارياسىنان امۋ دارياسىنا شەيىن الدى. سول ءسيانبي دەگەن اتپەن بۇل جاق سيبيريا اتالدى.
ولاردىڭ حاندىعىن ءناجيب عاسىمبەك توپا-ۋسۋنۋ دەپ، اريستوۆ ءيۋان-بي دەپتى. 310 جىلى وسى ءسيانبي ناسىلىنەن ەسكى شەجىرەلەردە جۋجەن ياكي جوجە دەپ ءارتۇرلى اتپەن جازىلاتۇعىن تۇرىك ءناسىلدى ءبىر حالىق كۇنباتىستاعى حالىققا بەك قاتتى شابىندى قىلعان. 390 جىلى جۋجاندەر جوعارعى ءسيانبيلاردى ورنىنان قۋىپ، حاندىعىن جوعالتتى. بۇل جۋجاندەر قاراقۇرىمنان قوزعالىپ، از-ازدان ءبۇتىن تاتارستان جەرىنە جايىلدى. ونىڭ حاندارى دا تانجۋ اتالۋشى ەدى. تۋلۋن دەگەن ءبىر حانى 402 جىلى حاقان اتانىپ، سونان سوڭعى حاندارىن حاقان دەستى. ولار ءبىر زاماندا كۇنباتىس حۋندار تۇرعان باشقۇرت جەرلەرىن دە الدى. اتتيلا دەگەن 430 جىلى ەۆروپانى بىت-شىت قىلعانى وسى جۋجەندەردىڭ ءىسى ەكەنى انىق. بۇلاردى ياجۋك، ءماھجۋج دەگەندەر دە بولدى. بۇلاردىڭ حاندىعىن تۇرىكتىڭ ونا-ھۋي ناعان، لۋ، چين دەگەن باتىرلارىنىڭ اسكەرى 552-دەن 554 جىلداردا قىرىپ جوعالتتى. سول سەبەپتەن تۇرىكتەر بۇكىل ازيانىڭ تەمىر قازىق جاعىن ءھام قاشقار، سامارقاندتىڭ بارشا جەرىن يەلەندى. ونان سوڭ تۇرىكتەر پارسىنىڭ پاتشاسى حيسراۋ ناۋشيرۋانمەن بىرىگىپ، حۋنداردىڭ ماۋراناھار ماڭىنداعى ەفتاليت ياعني تيلۋ حالقىنىڭ حاندىعىن دا جوعالتتى. 557-دە ەفتاليتتىڭ باستىقتارى ۋارحۋتي دەگەندەر ءبىراز قالعانىمەنەن بىرگە قاشتى. شەجىرەلەردەگى ۋارحۋتي، ياكي ۋارحونيت دەپ جازىلعان ۇيعىر سابىر ءھام تۇرىك دەگەندەر وسىلار ەدى. بىراق بۇلار ەۆروپاعا كىرگەن كەزدە اۋار اتانعان ەل ەدى. (بۇل اۋاردى اريستوۆ ونان بۇرىن كەلگەن تۇرگەش ەكى حان حالىق ەدى تۇرىك ءناسى-لىنەن دەيدى.)
بۇرىنعى حالىقتاردىڭ قىلعان ىستەرىنىڭ ءبارى دە اڭعارى ءبىر جولمەن دەۋگە بولادى. ەسكى تۇرىكتەردىڭ ماڭايىنداعى ەلدەردى قىرىپ-جويىپ، ياكي ءبىرىن-ءبىرى شاۋىپ تالاعانداعى ماقساتى — ءوزى زور بولماق، «بىرەۋدىڭ ءوسىمى بىرەۋدىڭ جوعالۋىمەن تابىلادى» دەگەن انىق ماقال سياقتى تۇرىكتەر جولىققاندى قىرىپ ۇلعايعان.
تۇرىك حالقى — پارسى جۇرتىنداي رۋىمەن جۇرگەن حالىق ەمەس، ءبىرتالايى ءار رۋدان قوسىلىپ، ەل بولىپ، ماڭىنداعى ەلدەردى شاۋىپ الىپ، ەگەردە جەڭىلسە، وزگە جاققا اۋىپ كەتىپ، جانە ءبىر ەلدى شاۋىپ، ءار رۋدان قوسىلىپ، ءار ءتۇرلى اتپەن اتانعان. ءناسىلى ءبىر بولماسا دا، ەكى تۇرىك اعايىن بولعىسى كەلسە، ءبىر جەرىن قاناتىپ، قاندارىن سۇتكە، ياكي قىمىزعا قوسىپ ءبولىپ ىشەدى دە، قانى قوسىلعان قارىنداس بولدىق دەسەدى. ونى اندا دەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قۇدا-اندا دەگەندەگى انداسى وسى ءسوز.
تۇرىكتەر ەسكى زاماندا بۋددا، حريستيان، ءزارداشت ءدىنى سىقىلدى ءار ءتۇرلى دىنگە كىرسە دە، ونان دا بۇرىن وزدەرىنىڭ ءبىر ءتۇرلى ءدىنى بولعان، ونىڭ انىعى بىلىنبەسە دە، ەسكى زامانداعى قىتايلار سىقىلدانىپ جەر، اعاش، تەمىر، وت، سۋ — سول بەس نارسەنى قۇرمەتتەگەن ەكەن، جىل ەسەپتەگەندە دە سول بەس نارسەنى 12 حايۋان اتىنا قوسىپ، 60 جىلدىق ەسەپتەرى بولعان. مىسالى، تىشقان تەمىر جىلى، بارىس تەمىر جىلى دەگەندەي جانە بۇل تۇرىك جۇرتى بۇرىنعى ەسكى عۇرىپتارىن وسى ۋاقىتقا شەيىن قويماعان. ءبىر تۇرىك قاتىن العاندا قازاقشا قالىڭمال، تۇرىكشە — اعىرلىق دەپ مال بەرەتۇعىنى، جانە قازاقشا كورىمدىك، تۇرىكشە يۋ كورمەك دەپ جانە قازاقشا قول ۇستاماق، تۇرىكشە ال وپمەك دەپ سىي بەرەتۇعىنى سول ەسكى زاماننان قالعان جانە وسى كۇنگى قازاقتىڭ ءاربىر اۋماعى، ون-ءجۇز جىلدان بۇرىنعى، ۇنعۇن ارمالارىن، ياعني تاڭبا بەلگىلەرىن قالدىرعان جوق. قىپشاقتار 600 جىلدارداعى قىتاي جازۋشىلارى جازاتۇعىن نايزا سىقىلدى تاڭبالارىن قول قويعان ورنىنا سالادى. جانە 600 جىلدان بەرى مۇسىلمان جۇرتىنا كىرگەن كەرەيىت، ياعني كەرەيلەر ءتىپتى ەسكى زامانداعى كرەش تاڭباسىن سالادى. قازاقتىڭ كوبى ەسكى تاڭباسىن سالادى. كەيبىرەۋلەر وعان ءبىر سىزىق قوسادى. ول ءبىر رۋدان شىققان جانە ءبىر تاپتىڭ بەلگىسى، ياكي ءبىر حاننان ءبىر حانعا قاراعانداعى بەلگىسى بولادى. تۇرىكتەر جۇرگەن جەرىن تالقان قىلعان مىقتى جۇرت بولعان. ونى پارسى، اراب، قىتاي ءبارى دە راستايدى. پارسىنىڭ ءفايرۋز دەگەن پاتشاسى اسكەرىن تۇرىكپەن سوعىسۋعا جۇمساعاندا «ءبىزدى تۋرا ولىمگە جۇمسادىڭ» دەگەنگە بولماي بارىپ سوعىسقاندا، سول جولى ءفايرۋزدىڭ ءوزى ءولتىرىلدى. جانە ايا-سوفيا مەشىتىندەگى اراب-جاحىز كىتابىندا ارابتار «دۇشپانىن تالقانداعاندا كىتاپتىڭ قاعازىن اۋدارعاننان وڭاي بىت-شىت قىلادى» دەگەن. جانە قىتايدىڭ شاقلار زامانىنداعى جىرلارىنىڭ ماعىناسى مىناۋ:
«دىڭعىرلاپ اربا كەتەدى،
اتتارى پىس-پىس ەتەدى.
اسكەردىڭ اتا-اناسى،
جانە جاستاۋ بالاسى،
ەتەگىنە جابىسىپ،
«جىبەرمەيمىز» دەسەدى.
سارى بۇلت اينالعان،
ءساندى شاھار قاسىندا،
قارعا شۋلاپ قونادى،
سوعىسشىنىڭ قاتىنى
كيمەشەگى باسىندا،
ورمەك توقىپ بولادى،
قارعانىڭ ءۇنىن ەسىتىپ،
قىزارىپ كۇن باتقاندا،
ورمەكتى قاتىن جيادى،
«بايىم ءولدى-اۋ» دەپ ويلاپ،
توسەككە بارىپ جاتقاندا
جاڭبىرداي جاس قۇيادى».
ەندى اريستوۆ كىتابىنداعى سوزدەن ءبىراز ءسوز جازامىن. اريستوۆ كىتابىنداعى قىتاي سوزىنشە تۇرىك جۇرتى ءبىر مەزگىل حۋن ياكي حۋنۋ اتالدى. ءبىر كەزدە قىتايشا گاۋگۋ، بىزشە ۇيعىر اتاندى. حۋننا اتالعان كەزدە ولار ءۇش ءتۇرلى ەل بولىپ، شان جۋن، حان يۋن ءھام حۋن يۋي دەپ اتالدى.
عايسا پايعامباردان 214 جىل بۇرىن قىتايلار حۋننانىڭ اردوس دەگەن قالاسىن الىپ ەدى. ون جىلدان سوڭ شان يۋيدەن شىققان مودە ياكي موتە حان اردوستى قايتا الىپ، قىتايدىڭ وزىنەن دە الىم الدى. بۇل موتەنىڭ العاشقى ۋاقىتتاردا بيلەگەن جەرىنىڭ كۇنباتىسى نانشان مەنەن تانشان، ياعني ۇلكەن الاتاۋ اراسىنا شەيىن، وڭتۇستىگى ماعول التايىنا شەيىن، تەمىرقازىق جاعى ءۇيسىن ءھام يۋەچجيگە شەيىن ەدى. بۇل يۋەچجي كۇنباتىسقا بارعان تيبەت ناسىلىنەن ەدى. ۋسۋن، ياعني ءار ءتۇرلى تۇرىكتەن جيىلىپ، ەل بولعان حالىق ەدى. ونىڭ وڭ تۇسىندا ەنيسەي وزەنىندە قىرعىز بار ەدى. ءۇيسىن سول تۇقىمنان ەدى ء(بىزدىڭ قازاقتىڭ ءناسىلى قىرعىزدان).
عايسا پايعامباردان 209 جىل بۇرىن موتە حان يۋەچجيلەردى ياعني شۇرشىتتەردى كۇنباتىسقا قاراي قۋدى. ولار ۇلكەن الاتاۋدىڭ كۇنباتىسىنداعى سە ياكي ساق دەگەن تۇرىكتى قۋىپ، ورنىن الدى. ولار پايىر ارقىلى ۇندىگە باردى. جانە ۇيسىندەر يۋەچجيلەردى قۋعان سوڭ، ولار فارعان ءھام سوعد جاعىنان ءوتىپ، باكتريا باردى.
جانە قىتاي جازۋشىلارىنىڭ سوزىنشە 6 جۇزدەن 8 ءجۇز جىلدارعا شەيىن كۇنشىعىس تۋنعۋزبەن ارالاس قيدان، ياعني قارا قىتايلار بار ەدى. تونعۋز ياعني توعۋز وعۋز تيبەتپەنەن ناسىلدەس جانە شارامۇران وزەنىنىڭ ماڭىندا كوشىپ جۇرگەن تاتابي، قىتايشا كوموكي ياكي حي دەپ اتالاتۇعىن قاراقىتايدىڭ ءبىر حالقى بار ەدى. ماعولدار ولاردى ايماق ونيۋت دەپ اتاۋشى ەدى. ولاردىڭ سول تۇس-كۇنباتىسىنا تامان تاتان، ياعني تاتارلار بار ەدى. بۇل تاتار مەنەن جوعارعى ءتاتابيدىڭ كۇنباتىسىندا ەسكى تۇرىك اتىمەنەن جۇرگەن ەل بار ەدى. ولاردىڭ ءشانيۋيى ياعني حانى ورحۋن بويىندا ەدى. بۇلاردىڭ سول جاعىندا سەلينگەدە توعىز وعىز بار ەدى. توعىز وعۋز — توعىز ۇيعىر ەكەۋى ءبىر ءسوز بولادى. بۇل ۇيعىردىڭ تەلە دەگەن تابى سەلەنگەدە بولىپ، سولتۇستەگى گاۋگۋلار قوساكولدە ەدى. كولدىڭ كۇن باتىسىندا مەركيت، ۋرانحاي، توپا دەگەن تۇرىك ەلدەرى بار ەدى. ۋرانحايدىڭ كۇنباتىسى گۋمان دەگەن تاۋدىڭ سول تۇسىندا قىرعىز بار ەدى. ول تاۋ قىتايشا ءتان-مەن، بۇل كۇندە تانو-ۋلا، ياعني بەك ۇلكەن ەمەس دەگەن بولادى. وسى ايتىلعان حالىقتىڭ سوندا جۇرگەنى عايسا پايعامباردان بۇرىنعى 201 جىلدان 49 جىلعا شەيىن قىرعىزدىڭ وڭ تۇس-كۇنباتىسىندا قارا ەرتىسكە قارلىق دەگەن تۇرىكتەر كوشىپ ءجۇردى. ولاردى قىتاي گەلۋلۋ دەيدى. التايدان شىققان تۇرىكتىڭ ەڭ سوڭعى شىققانى وسى شارىشتىڭ باسقى ءبىر تاراۋى قارلىق وزەنىنەن.
تۇرىك پاتشالىعى ابدەن ۇلعايىپ، ەكى ءبولىنىپ، كۇنشىعىس، كۇنباتىس اتانعاندا، جوعارعى چۋيسكيدەن جوعارعى ەل كۇنشىعىس تۇرىك بولىپ، ونان تومەنگى تەلە ءناسىلى ءھام ماعولدىڭ كۇنباتىسىنداعى تەلەلەر كۇنباتىس تۇرىك بولىپ، ولار بەس اۋماق دۋلۋ بولىپ اتاندى. بۇلعاريا كنيازدىعى وسى دۋلۋ ناسىلىنەن بولادى. بۇل تەلە، ياكي دۋلۋ دەپ اتانعان حالىقتى ءناجيب عاسىمبەك تيلۋ دەپ جازادى.
750 جىل ماڭىندا تۇرىك ءوز ىشىنەن بۇزىلعاندا، ۇيعىر مەنەن قالعان تەلە ءھام قارلۇق بىرىگىپ، تۇرىكتى جەڭىپ، ۇيعىر بيلەدى. قىتايلار ۇيعىر حاندىعىن حۋ-حۋ دەدى. ءجۇز جىلعا جاقىنداعاندا ولار دا ىشىنەن ءبولىنىپ، ۇيعىردى ەنيسەيدەگى قىرعىزدار شاۋىپ، ۇيعىردىڭ كوبىرەگى قاشىپ، نيان-شان تاۋىنىڭ ەتەگى ءھام تيان-شان، ياعني ارعى ۇلكەن الاتاۋدىڭ كۇنشىعىس تۇمسىعىنا باردى. ءوزى از عانا قىرعىزدار ءبىرجولا بيلەپ تۇرا الماي ەنيسەيگە قايتتى. سول كەزدە قيدان، ياعني قىتاي كۇشەيىپ، ءتاتابيدى الىپ، ءھام سول تۇستاعى قىتايدان دا ەل الىپ، لاۋ دەگەن حاندىق جاسادى. لاۋنىڭ ماعىناسى قىتايشا — «الىس»، «شەت» دەگەن. ولاردىڭ حاندىعى 907-دەن 1125 جىلعا شەيىن بولدى. بۇلاردىڭ العاشقى حانى امباعان 924 جىلى ۇيعىردىڭ حان قالاسى ورحۋنعا كەلدى. مۇنىمەن جەرلەس تۇرىك ناسىلىنەن تاتارلار ەدى. ونىڭ تەمىرقازىعىندا ۇيعىر باياگەن ءھام مۇڭعۋلدار بار ەدى. مۇنىڭ ىشىندە قارا قىتايعا ەڭ جاقىن كورشى دە ءھام مىقتىسى دا تاتار ەدى. قارا قىتايلار قانشا اسكەر جىبەرسە دە، تاتاردى قاراتىپ الا المادى.
قىتاي جازۋشىسى سي-ءيۋان-شاۋ-مي-شي سوزىنشە، شىڭعىس حاننان 850 جىلداي بۇرىن قارا قىتاي مەنەن ءشۇرشىت بيلەپ تۇرعانداعى ماعولستان جۇرتىنىڭ تۇرعان تۇراعى مىناۋ: وڭ تۇس-كۇنشىعىسىندا تاتابي، ياعني ونيۋت، ونىڭ سول جاعىندا تاتار، ونىڭ سول تۇس ءھام كۇنباتىسىندا كەرەيت، جالايىر، مۇڭعۇل، ونان كەرۋلەن دە ونىڭ كۇنباتىسىندا تامير ءھام ورحوننان ەرتىسكە شەيىن نايمان، وڭ سول تۇسىندا مەركيت جانە قوساكول مەنەن تاننۋولادا ويرات ءھام تۋۆا جانە ءار ءتۇرلى توعايلى اتانعاندار. ەنيسەيدە قىرعىز بەنەن وعان قاراعان ۇساق ەل بار. ونىڭ كۇنباتىسىندا تەلەس بار ەدى.
ۇيعىردان حاندىق كەتكەن سوڭ، شىڭعىس حانعا شەيىن ماعولدىڭ سول تۇس-كۇنباتىس شەتىنەن باسقاسىن تۇرىك اتانعان حالىقتار بيلەپ تۇردى. ماعولدار ءاربىر كىشكەنە تاپتار قالسا دا، بىرىگىپ حاندىق جاساي المايدى. ول تاپتاردا ەرتەرەك باياگەن، ياعني ارعىن تابى كۇشتى ەدى. شىڭعىس حان تۇسىندا نايماندار كۇشتى بولىپ، ەكى حاندىق بولىپ تۇر ەدى. جانە ءبىر كۇشتىرەك تابى كەرەيت، ياعني كەرەي ەدى ءھام كوپ تاتار بار ەدى. بىراق ولار بولەك-بولەك بولىپ تۇرعاننان كەيىن كۇشسىزىرەك ەدى. شىڭعىس حان باسىندا كەرەيگە سۇيەنىپ ماعولدى از-ازدان جيناپ، تاتار ءھام مەركيتپەن جاۋلاسىپ، ەڭ بۇرىن نايمانعا سوقتىعىپ، ونى الىپ، اقىرىندا تامام ماعولدى تۇگەلدەپ العاندا وتىرىقتى بولىپ قالعان تۇرىكتەر كوشىپ قاشۋعا جەرىن قيماي، ءبىرتالاي ەل ماعولعا قاراپ قالدى. 1300 جىلدار شاماسىندا ول قالعاندار — ونيۋت، جالايىر، نايمان، كەرەي دەگەندەر ءار ءتۇرلى رۋدان ەدى. سول سەبەپتەن ولار قالماق دەپ اتالدى.
قالماق دەگەن قالعاندار دەگەن ءسوز. ولاردىڭ ويرات قالماق اتانعان سەبەبى، ماعولدار كۇنباتىسقا قويعان اسكەرلەرىن ويرات دەپ اتاۋشى ەدى. سوعان ارالاسقاننان ويرات اتاندى. قالماقتىڭ ءتۇبى ويرات دەگەن ءسوز سونان شىققان. (ابىلعازى باھادۋر حان سوزىنشە شىڭعىس حان كەزىندە ويرات حانى قۋتۋقا، ياعني قۇتلىق دەگەن ەدى. باسىندا جاۋ بولىپ، اياعىندا جاراسىپ، قىز الىپ، قىز بەرىپ قارادى).
1368 جىلى ويرات حانى مىڭتەمىر دەگەن «ءوز الدىما حانمىن» دەپ ماعۇلىم قىلدى. سول ولگەن سوڭ يح ەلى بۇزىلىپ، بىتىراپ كەتتى. ونان كەيىن 1455-تە ەسەن اشي دەگەن «ويرات حانى — مەن» دەپ ەدى، ونى ويراتتىڭ ءبىر باستىعى ولگىرگەن سوڭ، ويرات باسسىز قالىپ، شىڭعىستىڭ كۇنشىعىستاعى ناسىلدەرى تالاي باستاعان سوڭ، سونداعى قالماق اتانعان ەل مۇنداعى تۋىسقانى تۇرىك، تاتار ىشىنە قاراي كوشتى، ولار ەكى ءبولىنىپ، ءبىر تابى قىپشاقتار تۇرعان كۇنباتىسقا، كوبىرەگى وڭ تۇستاگى دۋلات جەرىنە باردى. ونداعى تۇرعىن ويراتتاردى ءبىزدىڭ مۇنداعى ەل قالماق قويدى. ول ەكىنشى ءجۇز جىل ىشىندە، ياعني 1200 جىلعا جاقىنداعان كەزدە قارا قىتايدىڭ قاشقان ءبىر كنيازى پەليۋي-داشي قارا قىتاي مەن تۇرىكتىڭ قاشقاندارىن جيىپ الىپ، كۇنشىعىس الاتاۋداعى وتىرىقتى ۇيعىردى الىپ جانە ءبىر قارا قىتاي حاندىق جاساپ، ماۋرەناھار توڭىرەگىن دە الدى. جەرىنىڭ ورتاسى شۋ وزەنىندەگى بالاساعۇن شاھارى ەدى. اقىرىندا ولاردىڭ ەڭ سوڭعى حانى كورحاندى 1212 جىلى شىڭعىس حان جەڭىپ ۇستاپ العان سوڭ، حاندىعى جوعالدى. 1219 جىلى شىڭعىس حان ەرتىستەن اتتانىپ، ماۋرەناھار تۇگەل ءھام پارسىنىڭ ءبىر بولەگىن الىپ، ۇلكەن الاتاۋدىڭ ەكى جاعىن، ماۋرەناھاردى شاعاتاي دەگەن بالاسىنا بەردى. ءداشتى قىپشاق جاقتى جوشى دەگەن ۇلكەن بالاسى يەمدەندى. ەكەۋى دە اكەسىنەن ءتورت مىڭنان كىسى السا دا، بۇلارعا ەرىپ ماعول بولىپ كەتكەن تۇرىك، تاتار كوپ بولعاندىقتان اسكەرىنىڭ كوپ قۋاتى تاتار-تۇرىك ەدى. اقىرىندا 1370 جىلى شاعاتاي تۇقىمى ماۋرەناھاردان ايرىلدى. وزىمەنەن ناسىلدەس ءھام ارالاس تۇرىكتەن تەمىرلان، ياعني ءامىر تەمىر دەگەن شىعىپ، شاعاتاي ءناسىلىنىڭ بيلەگەن ەلىن تارتىپ الدى.
شاعاتاي ۇلىسى بولىپ جۇرگەن العاشقى ەلى مىنالار: ارعينۋت ياعني ارعىن، كەرەيت ياعني كەرەي، دوعلات ياعني ۇلى جۇزدەگى دۋلات، كورلەۋت ياعني قارلۇق، قاڭلى، قىرعىز. بۇلاردان كەرەيلەر قارا ەرتىسپەنەن بارلىق ءھام ەرەن قابىرعا اراسىندا ارعىن، نايمان مەنەن ەمىل وزەنىنەن قاراتالعا شەيىن ءھام نۇرا وزەنىنە شەيىن كوشىپ ءجۇردى. دۋلات قاراتال وزەنى مەنەن شۋ اراسىندا بولدى. قاڭلى مەڭەن قارلۇق ارالاس تالاس وزەنىنەن سىردارياعا شەيىن ءجۇردى. قىرعىز وسى كۇنگى ورنىندا ءجۇردى.
جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىسىنداعى ەلى ءداشتى قىپشاقتاعى كوپ قىپشاق ءھام بۇل جاقتا الشىن ەدى. ازىراق ارعىن، نايمان بار ەدى. كۇنباتىستاعى ەلى پولوۆتسىلاردىڭ قالعانى ەدى. جانە ءار ءتۇرلى تۇرىكتەن ءھام قىپشاقتان قوسىلعان نوعاي اتانعان ەلدەر بار ەدى. بۇلار ول كەزدە نوعاي اتانعان جوق، ونان ءبىرتالاي كەيىن بەرەكە حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى نوعاي حاننىڭ اتىمەنەن اتالعان. ول نوعاي حان ءبىر كەزدە ءداشتى قىپشاقتاعى ءاربىر حانداردى ءوزى قويىپ، ءوزى ءتۇسىرىپ جۇرگەن ءبىر مىقتى حان بولعان.
جوشى ۇلىسى اقىرىندا ءاربىر كىشكەنە حاندىققا ءبولىنىپ بىتىرادى. ونىڭ سەبەبى — شىن اتى تەمىرحان، لاقاپ اتى ۇلۇع مۇحامەد حان دەگەن ءبىر اتاقتى حان 1446 جىلى ولگەن سوڭ، نوعاي حاندارى حاندىققا تالاسىپ، بولىنگەن. (ۇلۇع مۇحامەد حاندى ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى كەلمەي ورمامبەت حان دەيدى).
سول كەزدە ابىلقايىر دەگەن حان قازان حانىنا دا، قىرىمداعى حانعا دا قاراماي، ءوز الدىنا جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن 1552 جىلدان 1555 جىلعا شەيىن بيلەپ تۇردى. سول كەزدە ءار رۋدان قوسىلعان قىرعىز-قازاق دەگەن ەل بار ەدى. ماعىناسى — «تاعى، ءوز ەركىمەنەن جۇرگەن» دەگەن ءسوز، جانە سول 1552-دەن كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ كوشپەلى ءبىرتالاي ەلىن ويراتتىڭ، ياعني بىزشە قالماقتىڭ وزتەمىر تايشى دەگەنى بىت-شىت قىلىپ شاۋىپ كەتتى. بۇل وزتەمىر جوعارعى ايتىلعان ويراتتىڭ ەسەن اشى دەگەن حانىنىڭ بالاسى، ونان كەيىن 1455 جىلى ابىلقايىردىڭ بۇل باقىتسىزدىعىنىڭ ۇستىنە قول استىنان قىرعىز، قازاق ءھام باسقا ءبىرتالاي ەلىن الىپ، ابىلقايىرعا وكپەلەپ ءاز جانىبەك حان مەن كەرەي حان اۋىپ، شۋداعى شاعاتاي ءناسىلىنىڭ حانىنا باردى. مۇنىڭ ارتىنان ابىلقايىر حان ولگەن سوڭ، وزبەك حالقى ءبىرجولا بىتىراپ كەتتى.
بۇل وزبەك دەگەن ات بۇرىنعى كەزدە اتاقتى بولىپ، ءداشتى قىپشاقتا جوشى ناسىلىنەن ۇلكەن حان بولعان ءھام ءوزى مۇسىلمان بولىپ، ھاممە جوشى ۇلىسىن مۇسىلمان قىلعان حان ەدى. سونىڭ اتىمەنەن بارشا جوشى ۇلىسى وزبەك اتانعان ەدى. اىلقايىر حان ولگەن سوڭ تاعى ءبىرتالاي وزبەك قازاققا كەلىپ قوسىلدى. ءبىر بولەگى ابىلقايىر ناسىلىنەن بارۋش وعلار دەگەننىڭ قاسىندا بولىپ ەدى. ول 1472 جىلى ولتىرىلگەن سوڭ، بىرتالايعا شەيىن باسسىز قالدى.
1499 جىلى جوعارعى ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى شاھباحىت شايباني دەگەن حان ء(بىزدىڭ قازاقشا شايباق حان) قاسىنا كوپ وزبەكتى ءھام قازاقتان دا جيىپ الىپ، ماۋرەناھار، ياعني سامارقاند حاندىعىمەنەن سوعىس باستادى. ونان 1450 جىلدان كەيىن شاعاتاي ءناسىلى فەرعانا مەنەن ماۋرەناھاردى بيلەپ تۇر ەدى. قالالى عۇمىردى جاقسى كورىپ، كوشپەلى حالىقتارىن قالماق شاپقانىنا بولىسا الماۋشى ەدى. 1508 جىلى شايباق ماۋرەناھاردى الىپ، تاشكەنتتە تۇرعان شاعاتاي ناسىلىنەن ماحمۋدحان مەنەن كوشپەلى حالىقتى بيلەگەن ءىنىسى احمەتحاندى — ەكەۋىن دە ءولتىردى. حانسىز قالعان شاعاتاي ەلدەرى جانە قازاققا قوسىلدى. بۇل ەلدەردىڭ قازاققا قوسىلعان ۋاقىتىندا حالقى بەك كوپ بولدى. سول كەزدە قازاققا ءاز جانىبەك حاننىڭ قاسىم دەگەن بالاسى حان ەدى. سوندا قاسىم حان قول استىندا ءبىر ميلليونداي حالىق بار ەدى.
«اباي-اقپارات».
