Búgingi keıipkerimiz - Nur-Sultandaǵy LingvaTen til ortalyǵynyń dırektory, polıglot Vladıslav Ten. Vladıslav Ózbekstan respýblıkasynda dúnıege kelgen, ulty káris, negizgi mamandyǵy dáriger. Qazaqstanǵa osydan 10 jyl buryn qonys aýdarǵan. Búginde ol qazaq tilin bilmeıtin qazaqstandyqtarǵa qazaqsha sóıleýdi, sondaı-aq, aǵylshyn, káris tilderin úıretedi. Azattyq Ruhy tilshisi Nur-Sultandaǵy LingvaTen ortalyǵyna baryp, birneshe tildi meńgergen dárigerden qazaq tilin tez úırenýdiń qupııasyn bilip qaıtty.
ÓZBEKSTANDA ÓMIR SÚRGIŃ KELSE, ÓZBEKShE BILÝIŃ KEREK
Vladıslavtyń aıtýynsha, ata-anasy Qazaqstanǵa ózinen 7 jyl buryn kelip, jeke kásipterin ashqan. Ol bolsa óziniń bolashaǵyn tek Ózbekstanmen baılanystyryp, biraz ýaqytqa deıin Qazaqstanǵa kelýden bas tartqan. Al qyzmette ósý úshin, 25 jasynda ózbek tilin úırenýge týra kelgen.
«Men Tashkentte turǵanda Qazaqstan týraly eshteńe bilmeıtinmin. Ata-anam osynda qansha shaqyrǵanymen, Ózbekstandaǵy dostarymdy qımaı biraz júrdim. 25 jasymda ózbek tilin nólden bastap úırene bastadym. Sebebi mansabymdy ósirgim kelse, men ózbek tilin bilýim mindetti edi. Ózbekstannyń Tashkent, Buqara, Samarqand syndy iri qalalarynda orys tilinde sóıleıtinder bar. Biraq ondaǵy orys tilinde sóıleıtin ózbektiń ana tilin bilmeýi múmkin emes. Sol sebepti ózbekterde qazaqtar sııaqty til máselesi «aýrýǵa» aınalmaǵan. Esh ózbek ózge ult ókilderine baryp «sen nege ózbekshe sóılemeısiń?» dep aıtpaıdy, olaı aıtýyna negizde joq. Eń bastysy ol óz ana tilin biledi jáne ózgelerge de sol tilde sóıleıdi. Eger sen Ózbekstanda ómir súrgiń kelse, onda amal joq ózbek tilin úırenesiń», - deıdi ol.
2010 jyly Ózbekstannan birden orystildi adamdar shoǵyrlanǵan Aqmola oblysyna qonys aýdarǵan Vladıslav jergilikti qazaqtardyń týǵan tilinde sóıleı almaıtynyn estigende «shok» alǵan.
«Men Qazaqstanǵa kelgende dáriger mamandyǵyn jalǵastyramyn dep sheshim qabyldadym. Dıplomym men qujattarymdy nostrıfıkaııalaý qajet boldy. Sosyn Ózbekstandaǵydaı munda qazaq tilin bilýim kerek shyǵar degen oı boldy. Sonda ákem maǵan: «Balam, sen esh ýaıymdama! Munda eshkim qazaqsha sóılemeıdi, bári orys tilinde sóıleıdi» dedi. Bul aqparat men úshin jańalyq edi. Sebebi buǵan deıin men ózbekter ózbekshe, qazaqtar qazaqsha, nemister nemisshe, kárister káris tilinde sóıleıdi dep oılaıtynmyn. Iaǵnı adam aldymen óz ana tilinde sóıleıdi, sosyn ǵana shet tilderinde sóıleı alady. Al ata-babasynyń jerinde turyp, ana tilin bilmeıtin adamdar bolady dep oılamappyn»,-deıdi ol.
OLAR «TOLYQ QAZAQ» EMES
Vladıslavta bastapqyda ana tilin bilmegen. Keıinnen baryp ol kárisshe úırengen. Sol sebepti ol «shala qazaqtardyń» jaǵdaıyn jaqsy bilemin deıdi.
«Ata men ájem taza ózbek tilinde sóıleıtin. Anamnyń aıtýynsha, naǵashy ájem káris jáne ózbek tilinde sóılegen eken. Orys tilinde ara-tura ǵana sóıleıtin bolǵan. Biz Koreıadan TMD-ǵa jer aýdarylǵan káristerdiń úshinshi urpaǵymyz. Biraq biz óz ana tilimizde, ıaǵnı, káris tilinde sóıleı almaımyz. Men sol sebepti qazaqtardyń tilge qatysty «júrek aýrýlaryn» óte jaqsy túsinemin. Jaraıdy qanymyz káris deıik, túrimiz Orta Azııalyqtardyń bárine uqsaıdy, al tilimiz ben dilimiz orys.
Sonda bizdi káris etip turǵan eshteńe joq. Tipti bizdiń bir búıregimiz reseılikterge buryp turady, Koreı elinde ne bolyp jatyr, bizge báribir. Ár tildiń rýhy bar desek, meniń rýhym orys bolyp tur. Endi men qazaq tilin bilmeıtin qazaqtardy nelikten «shala qazaqtar» dep ataıtynyn túsindim. Olar «tolyq qazaq» emes, óziniń salt-dástúrin, rýhyn, dini men dilin bilmeıdi. Orystar úshin olar «orys» emes, qazaqtar olardy «tolyq qazaq» dep qabyldamaıdy. Meniń marqum atam bizge ómir boıy «káris tilin bilińder, ózbek tilin úırenińder» dep aıtyp ketti»,-dedi ol.
Ózbek tilin jumys úshin úırenýge májbúr bolǵan Vladıslav 25 jyl boıy ol tilge qulyq tanytpaýy «mensinbeýshilikten» bolǵanyn jasyrmady. «Men shetel tilderinen alǵash ret aǵylshyn tilin úırendim. Sosyn oılandym, meniń janymda aǵylshyn tiliniń taratýshysy joq, biraq men ol tildi úırenip aldym. Al qasymda júrgen ózbekterdiń tilin áli kúnge deıin ne úshin bilmeımin dep oılandym. Sóıtsem – mensinbeýshilik bolǵan. Sol kúnnen bastap men ózbek tilin mensinbeýdi qoıýǵa tyrysyp, ózbekshe úırene bastadym. Odan keıin ózbek dostarymnyń qatary kóbeıdi, ortam keńeıdi»,-dedi ol.
QAZAQ TILIN OŃAI ÚIRETÝDIŃ QUPIIaSY
Qazaq tilin ózdiginen bir jyl ishinde úırenip alǵan keıipkerimiz óziń bilmeıtin tilge shet tili retinde qaraý qajet deıdi. «Meniń bar qupııam – qazaq tiline shet tili retinde qaraımyn. Ózim bul tildi esh muǵalimsiz, qazaqtildi ortasyz úırendim, áli de úırenip jatyrmyn. Eń aldymen qazaq tiliniń grammatıkasyn tolyqtaı meńgerdim, ekinshi – fonetıka, ıaǵnı, dybys júıesin ıgerdim. Fonetıka zańdylyǵyn kópshiligi túsinbeıdi. Sizder «qazaq tilin úırený kerek, qazaq tilin bilsin» dep orystildi qazaqtarǵa, ózge ulttarǵa renjısizder. Biraq olardyń qazaq tilin úırenýine arnalǵan effektıvti bir myqty kitap shyǵardyńyzdar ma? Úkimet osy máseleni qolǵa alyp, oqýlyq jasap jatyr ma, joq», - dep ashyndy ol.
Áńgime barysynda ol úıdegi ulynyń eń unatpaıtyn sabaǵy – qazaq tili ekenin aıtty. Oǵan sebep – muǵalimderdiń balalardy qazaq tiline «qyzyqtyra almaýynda» deıdi ol.
«Meniń ekinshi synyp oqıtyn ulymnyń eń jek kóretin sabaǵy – qazaq tili. Úıde ol qazaq tilin oqyǵysy kelmeıdi. Sebep – onyń túsinbeýinde. Túsinbegen soń, jek kóredi. Al onyń muǵalimi meni shaqyryp: «Vladıslav, sizdiń ulyńyzdyń qazaqsha bilmeýi uıat, ózińiz qazaq tilin úıretedi ekensiz» deıdi. Men aıttym: «Ne úshin maǵan uıat? Men qazaqpyn ba, men kárispin. Úıde balamen oryssha sóılesemiz. Al balamnyń qazaq tilin úırene almaýy sizge uıat» dedim. Muǵalim «nege maǵan uıat?» deıdi.
Siz ózińiz jaqsy biletin qazaq tilin, meniń taza orystildi balama úırete almaı jatyrsyz dedim. Ol kisi «qazaq tilinde jaqsy oqýlyqtar joq» deıdi. Ulym meniń YouTube-tan mýltfılm kóredi, ondaǵy mýltıkterdiń bári aǵylshyn jáne orys tilinde. Qazaq tildi mýltıkti men ózim taýyp berip, kórsetemin. Qazaqsha sóıleseń ekilik almaısyń, erteń bári qazaq tilinde ǵana bolady dep qorqytamyn. Qazaqtardyń ózi qazaq tilinde sóılemese, olar ózge ultqa qalaı úlgi bolmaq?! Qalaısha orystan nemese nemisten «qazaqsha úıren» dep talap etesiń»,-deıdi keıipkerimiz.
QOJAIYN ÓZ ÚIINDE QONAQTYŃ TILINDE SÓILEMEÝI TIIS
Vladıslav 30-ǵa jýyq tildiń grammatıkasyn meńgergen. Bes tilde tolyq sóıleıdi. Qazirgi tańda jergilikti káristerge kárisshe úıretedi. Odan bólek, qazaq, ózbek jáne orys tilderin biledi. Til ortalyǵyn ashqanyna eki jylǵa jýyq ýaqyt bolǵan. Qazirgi tańda LingvaTen ortalyǵynda 150 bala aǵylshyn jáne qazaq tilin úırenip júr.
«Maǵan kóbine qazaqtar keledi. Sebebi qazaq tili qazaqtarǵa kerek. 30 jyl boıy nege til úırenbedi dep jazǵyrasyzdar, ursasyzdar. Biraq aralaryńyzda bir orystildi adam bolsa, bes qazaq otyrsańyzdar da, oryssha sóılep ketesizder. Ol endi qalaı qazaqsha úırenedi?! Ózbekter qansha orys tilin bilse de, ózbekshe sóıleıdi. Mine, aıyrmashylyqtaryńyz osynda. Men árdaıym aıtamyn: «Úıdiń qojaıyny qonaqtarǵa óz tilinde sóıleý kerek, qonaqtyń tilinde emes» dep.
Vladıslav qazir qazaq tilin úıretýge arnalǵan ádistemelik oqýlyq jazyp jatyr. Aıtýynsha, aldaǵy úsh-tórt aıda kitaby daıyn bolady.
DIMAShTYŃ TILIN ÚIRENGISI KELETINDER KÓP
Vladıslavqa búgingi tańda alys-jaqyn shetelderden habarlasyp, «Dımashtyń tilin úırengimiz keledi» deýshilerdiń sany artqan. «Dımashtyń arqasynda qazaq tilin shet tili retinde úırengisi keletinderdiń qatary kóbeıip jatyr. Maǵan sheteldikter habarlasyp «Dımashtyń tilin túsingimiz keledi» deıdi. Bul bir ǵana Dımashtyń eńbegi. Al aramyzda ár saladan osyndaı júz Dımash shyqsa, Qazaqstanda jappaı qazaq tilinde sóılep keter edik»,- deıdi Ten.
Til ortalyǵynyń dırektory qazaq tilin úırengisi kelmeıtinderdiń basty problemasy – qazaq tilin mensinbeý jáne sapaly oqýlyqtyń bolmaýy ekenin jasyrmaıdy. «Rýhanı jańǵyrý» degenimiz bir rýhta bolý. Al biz qazir birneshe rýhtamyz. Dúngendar qytaı tilinde, orystar orys tilinde, uıǵyrlar uıǵyr tilinde sóıleıdi. Bir rýhtyń birliginde bolý úshin qazaq tilinde sóıleýimiz kerek. Qazaq tilin úırengisi kelmeıtinderdiń 50 paıyzy bul tildi mensinbeıdi, al qalǵan 50 paıyzyna tıimdi metodıka joq»,- ekenin aıtty ol.
Vladıslav qazaq tilin úırengennen beri, jylqy etin jeýdi «jaqsy kórip kettim» deıdi. Aıtýynsha, úıinde aptasyna kemi bir ret «bes barmaq» asady. Sonymen qosa ol otandyq dárigerlerge medıınalyq aǵylshyn tilin úıretýmen aınalysyp júr. Aldaǵy kúnderi Qordaıdaǵy dúngenderge qazaq tilin úıretýge baratynyn da aıtty. «Memleketten meniń jumysyma ázirshe eshqandaı qoldaý joq. Biraq ómirimniń sońyna deıin osy jumysymdy jalǵastyra beremin. Sebebi osy elde turyp, osy eldiń sýyn iship, nanyn jep jatqan soń, Qazaqstannyń damýyna qalaı da óz úlesimdi qosqym keledi. Al ol úlesti dáriger retinde jáne qazaq tiliniń muǵalimi retinde ǵana qosa alamyn.
Bizdiń ata-babamyz jer aýdaryp kelgen kezde, qazaqtar men ózbekterdiń bizdi qalaı baýyryna basqandaryn ata-ájelerimiz únemi aıtyp otyratyn. Sondyqtan biz osy úıimizdiń damýyna birlese atsalysýymyz qajet. Eki kún buryn maǵan Murat Ábenov myrza kelip, bıliktiń Qordaıdaǵy dúngenderge qazaq tilin úıretýge nıetti ekenin aıtyp, birge jumys isteýge usynys jasady. Aldaǵy kúnderi Qordaı dúngenderine qazaq tilin úırenýge qatysty trenıng ótkizýge baramyn»,-dep aıaqtady ol áńgimesin.
Suhbattasqan - Aıjan Qalıeva, Nur-Sultan
