Sanaly adam qaı kezde de óz halqynyń, ultynyń namys týyn ustaýshy.
Iá, ras, el abyroıy, ult namysy hanǵa da, qaraǵa da ortaq.
Sol namysty óziniń jeke ar-namysyndaı bıik qoıyp, qolyndaǵy týdy jyqpaı, Maǵaýınshe aıtqanda, túregep turyp basyn kestirgender, ıilmeı kóz jumǵandar qanshama?! Ondaı alasarmaǵan, kerisinshe erlik bıiginen túspegen jandardyń arasynda áıel-analar da az emes.
Solardyń biri, kóptiń biri ǵana emes, tarıhta esimi altyn áriptermen jazylyp qalǵan, shartarapqa aty ańyz bolyp tarap, talaılardyń tereń tolǵanyp, tyń týyndy jazýyna túrtki bolǵan tulǵa – áıgili Súıinbıke. HÚI ǵasyrdaǵy Qazan handyǵynyń patshaıymy.
SÚIINBIKE KIM?
Barlyq tarıhshy, ádebıetshi, jalpy kózi qaraqty oqyrman joqqa shyǵara almaıtyn bir jáıt, Súıinbıke – búkil túrki jurtyna ortaq tulǵa.
Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń ıegeri, jazýshy Shárbaný Beısenova óziniń «Juldyz» jýrnalyna jarııalaǵan zertteý maqalasynda Qazan handyǵyn otarshylardyń suq qolynan qorǵaý úshin jan aıamaı qarsy turǵan patshaıymnyń shyqqan tegi, ósken ortasy, jalpy ómiri jaıly birshama baıandaǵan.
«Ol (Súıinbıke. – red.) – XIV ǵasyrda Altyn ordanyń han taǵyna kimdi otyrǵyzyp, kimdi alyp tastaýdy bir ózi rettep, ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaǵan óte yqpaldy tarıhı tulǵa, el bastaǵan kósem, tý ustaǵan qolbasy, sóz bastaǵan sheshen Edige bıdiń urpaǵy. Biz muny shejireshilerdiń jazǵanyna súıenip aıtyp otyrmyz. Edigeniń bir balasy Nuradyn. Nuradynnan – Ýaqas, Ýaqastan – Musa, Musadan Júsip týady. Júsiptiń kóptegen uldary bolǵan, sonyń arasyndaǵy jalǵyz qyzy osy Súıinbıke eken» deıdi Sh.Beısenova óziniń jazbasynda.
Óz zamanynda Júsip te bı bolyp, eliniń birligi men yntymaǵy úshin sóz bastaǵan, kópti sózine uıyta bilgen bedeldi tulǵa bolǵan desedi. 1533 jyly on jeti jasqa tolǵan sulý qyzy Súıinbıkeni Qazan hany Janálige uzatady. Bılik úshin talas-tartys beleń alyp, handyqtan bereke ketken ýaqytta Janáli han qaza tabady. 1535 jyly qazandyqtar Janáli hannyń jıeni, Qyrym hanzadasy Sapagereıdi jańadan han saılaıdy.
«Sol kezdegi zańdylyq boıynsha, jańadan taqqa otyrǵan han jesir qalǵan hanymnyń ámeńgeri bolyp sanalatyn. Sol dástúrge saı, Súıinbıke Sapagereı hanǵa turmysqa shyǵady, – deıdi Shárbaný Beısenova maqalasynda. – Súıinbıkeniń bul kúıeý jigitke kóńili tolyp, júrek qalaýyn tapqandaı bir serpilisti kúı keshedi. Handyqtaǵy úlkendi-kishili isterge aralasa bastaıdy. Sapagereı de zerek te sergek zaıybynyń bılikke aralasýyn shektemeıdi.
Osy tusta taǵy da elden tynyshtyq ketedi. Buryndary túrki halqynyń uly memleketi – Altyn ordaǵa kiriptar bolyp, alym-salyq tólep kelgen Máskeý knıazdigi bul ýaq kúshke engen edi. Ózin Rýssııa dep ataǵan orys memleketi otarlyq saıasatyn Qazan handyǵyn talqandaýdan bastaýdy kózdegen bolatyn.
Qaharly Ivan (Ivan Groznyı. – red.) úlken daıyndyqtan keıin 1549 jyldyń kúzinde Qazan handyǵyna shabýyldaıdy. Sol tusta Sapagereı han belgisiz jaǵdaıda qaza bolady. Bul jaıynda: «Ashyq soǵystyń úlken shyǵynǵa túsetinin ańdaǵan Rýssııa Qazan handyǵyn ishten iritýge, iritki jasaýǵa kóshedi. Handyqtaǵy ámirshilerdiń alaýyzdyǵyn ýshyqtyryp, zymııan árekettermen han taǵyna ózderiniń aıtqandarynan shyqpaıtyn «qýyrshaq» handy qoıýdy oılastyrady. Elinen bezgen, namyssyz satqyndardyń kómegimen ıgi jaqsylardyń kózderin bir-birlep joıady. Osyndaı opasyzdyqtyń saldarynan, kúmándi jaǵdaıda, Sapagereı mert bolady» depti Shárbaný Beısenova óziniń zertteý maqalasynda.
Osylaısha úsh-tórt jasar ulymen jesir qalǵan Súıinbıke bılikti óz qolyna alyp, Qazan handyǵyn táýelsiz saqtap qalý úshin jan aıamaı kúreske shyǵady.
Osy tusta aıta keter bir jaıt, Sapagereı hannyń Súıinbıkeden burynǵy úlken hanymdarynan da uldary bolǵan. Alaıda, Sapagereı óziniń kóziniń tirisinde Súıinbıkeden týǵan Ótemisgereıdi mırasqorym, keleshek taq ıesi dep tanyp ketken eken. «Sol sebepti úsh-tórt jasar Ótemisgereı han taǵynyń murageri dep jarııalanady da, ol kámeletke tolǵansha onyń isin atqarýshy (regentsha) bolyp Súıinbıke taqqa otyrýǵa májbúr bolady. Qazan handyǵynyń bıligine Súıinbıke osylaı kelgen-di…» deıdi Shárbaný Beısenova.
TEKTILIK
Adamnyń qajyr-qaıratynyń, namysynyń, mineziniń synalatyn tustary bolady. Súıinbıkeniń tarıh aldynda synǵa túsip, ańyz anaǵa aınalýyna sebep bolǵan jaǵdaılar da ol bılikke kelgen tustan bastap oryn alǵan.
Taǵy da tarıh betterin paraqtasaq, Rýssııamen aradaǵy biraz ýaqytqa sozylǵan soǵystan keıin áskerı kúshterdiń teńsizdiginen, der kezinde jan-jaqtan kómek kelmeýi saldarynan Qazan handyǵy qulaǵany belgili. Basqynshylar elin qorǵaý úshin kúresken Qazan tulǵalaryn tegis tutqynǵa alǵan edi. Tutqyndar qatarynda Súıinbıke men uly Ótemisgereı de Máskeýge jóneltiledi.
Taǵy da Shárbaný Beısenovanyń sózine súıensek: «Súıinbıkeniń óz basy kóp qorlyq-zorlyq tartady. Biraq tákappar jannyń rýhy synbaıdy, Qaharly Ivan aldynda basyn ımeıdi».
Orys bıleýshisi boıynda túrki áıelderine tán tektilik bar, er minezdi, sulý, aqyldy Súıinbıkeniń saǵyn syndyrýdyń amaldaryn oılastyrady. Ony óltirýden tiksinse kerek. Sóıtip, áýeli ulyn tartyp alyp, Ótemisgereıdi hrıstıan dinine engizedi. Shoqyndyryp, oǵan shirkeýde moınyna krest taǵady. Aleksandr dep basqa at beredi. Al, Súıinbıkeniń ózin 1553 jyly Vasılıı knıazdiń oń qoly bolǵan, talaıdan beri orys áskerine bolysyp, Qazan handyǵyna qarsy soǵystarda da kózge túsip júrgen Shah-Álige áıeldikke beredi.
Munyń bári, árıne, arly áıel úshin qorlyqtyń, zorlyqtyń shegi edi. Alaıda, Súıinbıke basynan baq taıyp, qolynan bılik ketse de, eli Rýssııaǵa otar bolyp, bodandyqqa tússe de, óz boıyndaǵy rýhyn óltirgen joq.
Bul sózimizdiń birneshe dáleli bar.
«Súıinbıke kóp ýaqyt Sapagereıdi joqtap, daýys salyp jylaýmen bolady. Joqtaýdyń sózin ózi janynan shyǵaryp, eski maqammen zarlap aıtady eken. Qazan handyǵynda buryn áıeldiń ondaı daýys salyp, zarlap joqtaý aıtyp jylaý dástúri bolmaǵan kórinedi. Han meshitiniń ımamy Qul-Shárip bastaǵan aqsaqaldar kelip, toqtaý aıtsa da Súıinbıke jarynyń qazasynan keıin kópke deıin ókinishin, kúıigin basa almaı, uzaq-uzaq joqtaý aıtýyn qoımaıdy. Onyń qaısybiri birneshe saǵatqa sozylatyn bolǵan. Ol joqtaýlardyń keıbir úzikteri el esinde áli kúnge deıin saqtalǵan. Ony Súıinbıke báıitteri dep tebirenispen ataıdy. Onyń keıbireýlerin halyq jyrlary basylǵan jınaqtardan taptyq» – deıdi Shárbaný Beısenova.
Ýaqyt óte kele, qaıǵysyn jeńip, sabyrǵa kelgen Súıinbıke Sapagereı jerlengen handar qorymyndaǵy bıik jotanyń ústine kórnekti belgi turǵyzýdy qolǵa alady. Sóıtip, sol tóńirektegi ataqty ustalardy shaqyrtyp, kúıdirilgen qyzyl kirpishten órip munara turǵyzýdy tapsyrady.
Búginde Qazan qalasyndaǵy kórnekti eskertkishterdiń birine aınalǵan jeti qabatty munara sol Súıinbıkeniń saldyrǵan munarasy bolatyn. Qazirgi kúni ol «Súıinbıke munarasy» atalady.
Súıinbıkeniń jasynan báıitter jazatyny bolǵan. Atadan qanǵa sińgen qasıet bolsa kerek, dańqty áıel sóz ónerinen alys emes edi. Toryqqanda, qınalǵanda, jalpy adam balasy bastan keshetin aıtýly sátterde Súıinbıke de báıitter jazyp, jan jubatqan…
Máskeýde shoqyndyrylyp, Aleksandr atalǵan Ótemisgereı alty jastan asqanda qaıtys bolady. Iaǵnı, Rýssııa bıligi balany jastaı óltirtkizip jiberedi. Sol tusta Súıinbıke:
Ǵarip balam Ótámesh
Alty jasqa endi jettiń,
Pánı dúnıeden óttiń.
Sóıtip meniń bir qaıǵymdy kemittiń – dep, zar eńireıdi…
Balasyn kim ólimge qııady deısiń?! Ishten shyqqan perzentiniń ajal qushqanyn quptaý analarǵa tán minez be? Joq, árıne. Alaıda, Súıinbıke ulynyń dúnıe salǵanyn «bir qaıǵysynyń kemigenine» balaıdy. Nege?
«Iá, onyń mánisi tereńde. Súıinbıkedeı naǵyz musylman áıeli úshin balasynyń shoqynǵany aýyr jaza edi. Al, ol qaıǵyny ómir boıy kóterip júrý balasy úshin de azaptyń azaby ekenin búkil jan dúnıesimen uǵynǵan ana balasynyń sodan azat bolǵanyna «bir qaıǵym kemidi» demeske lajy joqtaı» deıdi bul jóninde Shárbaný Beısenova.
Búginde Qazan qalasyndaǵy kórnekti eskertkishterdiń birine aınalǵan jeti qabatty munara sol Súıinbıkeniń saldyrǵan munarasy bolatyn. Qazirgi kúni ol «Súıinbıke munarasy» atalady.
SÚIINBIKE KIMGE ÚLGI?
Rasynda, qajet kezde qol bastaǵan, el bastaǵan áıel-analar az emes. Tumar, Qyzaı, Aıbıke, Gaýhar, Sapýra, Abaq, taǵy basqa esimder tarıhta ótken dańqty áıelderdiń qurmetine qoıylǵan. Al, Súıinbıkeniń taǵdyry otarshyldyqqa qarsy shyǵyp, eliniń azattyǵy úshin jan aıamaı kúresip ótken Bopaı hansha Qasymqyzynyń taǵdyryna uqsas ekenin aıtý lázim. Elin azattyq úshin úndep, quldyqqa kónbeýge, otarshyldarǵa qarsyturýǵa shaqyrǵan Bopaı hanym ómirge alty ul ákelip, alty balasymen birge qyran-kesti maıdandarda erlik tanytqan desedi. Súıinbıkeniń de muraty sol edi.
Ar-namysty bıik ustaý, eńsesi bıik, sanaly, azat urpaq tárbıeleý turǵysynda bul esimderdiń qaı-qaısysy da búgingi qazaq qyzdarynyń qasterlisine aınalýǵa tıis. Álbette, Súıinbıke de.
Bul jóninde Shárbaný Beısenova bylaı deıdi:
«Súıinbıke týraly talaı shyǵarmalar jazylǵan. Tatar halqy da, túrikter de, tipti, orys qalamgerleri de Súıinbıkeni jazdy. Bizdiń ǵalym-jazýshy aǵamyz Muhtar Maǵaýın aıtqandaı, Noǵaılynyń kóptegen rýlary kezinde Qazaq handyǵy dep atalatyn jas memlekettiń quramyna engen. Sondyqtan biz Noǵaıly dáýiriniń aqyndaryn, oıshyldaryn: Sypyra jyraýdy, Asan qaıǵyny, Qaztýǵandy, Shalkıizdi, Dospambetti qazaq aqyndary desek, Súıinbıke de túbi bir túrkiniń aıymy bolyp shyqpaı ma? Ári ult azattyǵy jolyndaǵy alǵashqy qurban asyldarymyzdyń biri emes pe?»
Al Súıinbıkeniń arǵy atasy Edigeni kim qazaqqa jat deı alady?!.
P.S. Qazan handyǵy qulap, bodandyq buǵaýyna tússe de, tatarlar saǵy synǵan halyq emes. Tarıhynda Súıinbıkedeı tekti arýlarynyń esimi bar halyqtyń álsiz bolýy áste múmkin emes.
Názıra BAIYRBEK,
«Astana aqshamy».
BIR TAMShY JAS
O, Súıinbıke! Altyn Orda handarynan qalǵan tábárikteı asyl jan.
Sen jasyńda dáýirlediń.
Qazan halqynyń hany boldyń. Qazandy bılegen áıel zatynan shyqqan tuńǵysh han.
Seniń soryńa orys patsha Ivan Groznyı zamandas bolar ma?!
Qazandy sol qıratty.
Qazan qamalyn zeńbirekten atqylap qulatyp, seni tutqynǵa aldy.
Sen Qazanmen qoshtasarda kózińde jalǵyz tamshy jas turyp qaldy.
Keıin tamasha sýretshi Baqı Ormanshy (Ýrmanche) seniń sýretińdi aǵashtan
oıyp salǵanda, kirpikterińniń astynan sol bir tamshy jas erekshe kórinip turdy. Sol tamshy jas bolmasa, sýrette jan bolmas edi. Sol tamshy jas bolmasa, bir kem dúnıe — shyn kem dúnıe bolar edi.
Sherhan MURTAZA. «Bir kem dúnıe» kitabynan
