Baıanǵalı ÁLIMJANOV, aıtysker aqyn, dramatýrg, jazýshy, satırık, jyrshy, jyraý, akter, ádebıet pen óner zertteýshisi, synshy, mádenıet qaıratkeri:
- Sizdi memlekettik til máselesi qanshalyqty tolǵandyrady?
– «Qazaq tiliniń bolashaǵy bar ma, joq pa?» deıtinder bar. Ondaıda «men turǵanda saspańdar! Men barda qazaq tili de jasaıdy» dep jaýap beremin. Bárimiz qazaqtyń balasymyz. Biz júrgen jerde ultymyzdyń da mádenıti jasaı bermek. Quaıǵa shúkir, qazaqsha sóıleıtin jastar jetkilikti. Olar ana tiliniń ǵumyryn kem degende 50-60 jylǵa uzartady. Árbir qazaq múmkindigi jetken jerge deıin týǵan tilin taratý kerek. Biz Keńes úkimetiniń kezinde oqydyq. Meniń elim – Kókshetaý oblysyna qarasty Stepnıak qalasy. Áıgili Birjan saldyń týǵan jeri. Men 1954 jyly tyń ıgerý tusynda dúnıege kelgenmin.
Tyń tósin tilgen kezde túrenimen,
Qazaqtyń qan saýlaǵan júreginen.
Ras qoı? Túp tamyrymyzdy qıratyp, qoparyp ketti. Eski ata-babamyzdyń zıratyn asty-ústine aýdaryp tastady emes pe? Sonda ana tiliniń máselesi alǵash ret aldymyzdan shyqty. 60-shy jyldary dombyra «eskiliktiń sarqyty» dep qaralanyp, ulttyq aspabymyzdyń daýysyn estýge zar bolyp qaldyq. Soǵan qaramastan, oqýshy kezimizde «ollahı-bıllahı» dep ant sý ishetinbiz. Ata-ananyń tárbıesi solaı edi. Musylman dini úıde otyryp-aq partııanyń urandaǵan saıasatyn jeńip shyqty. Bir kúni qaladan aýylǵa qydyryp mańdaıy torsyqtaı bozbala keldi. Bárimiz qonaqty aınalsoqtap júrmiz. Ol aıtqan sózimizdi túsinbeıdi. Bala kóńil qazaqtyń «qazaqsha bilmeımin» degenine nanǵysy kelmedi. Boıymyzdy yza býyp, ony soqqyǵa jyqqymyz keldi. Tabıǵı zańdylyqtyń buzylǵanyn ishki túısigimmen sezingendeı boldym. Óıtkeni, jylqy kisineıdi, ıt úredi, mysyq mııaýlaıdy. Sol sııaqty qazaqtyń da qazaqsha sóıleýi zańdy dep esepteıtinmin. Adam dúnıege kelgende ana tilimen birge týady dep oılaıtynmyn. Mektepterdiń ózinde qazaq balalaryn ártúrli ulttarmen birge oryssha oqyta bastady. Qazaq mektepteri birinen soń biri jabyldy. Stepnıaktaǵy alty qazaq mektebinen eń aqyry bir-aq mektep qaldy ma, qalmady ma, onyń ózi belgisiz. Keıingi jyldary men meken etken Keńay degen taza qazaqy aýyldyń balalary orys mektebinde oqytyldy. Sondaı-aq, «qazaq mektebinde oqıtyn oqýshylardyń deńgeıi tómen» degen túsinik boldy. Qolymnan kelgenshe jaqsy oqydym. Osylaısha, mıyǵynan kúlip qaraıtyn orys aǵaıyndardyń pıǵylyna toıtarys berdik. Ol zamanmen salystyrǵanda qazir táýelsiz elmiz. Qazaq halqynyń tarıhı taǵdyry erekshe. Qos qaptalymyzda azýyn Aıǵa bilegen eki ımperııa (Qytaı, Reseı) tur. Áıteýir, Alla qoldap aman-esen osy kúnge de jettik. Úıde «Qazaq eposy» degen kitap jatty. Onyń ishine jeti batyrlar jyry kiredi. Qystyń uzaq keshinde ákem Taqan álgi kitapty oqıdy. Alpamys batyrdy zyndannan qashan shyǵarasyń dep jylaıtynmyn. Balalarmen tóbelesip, taıaq jep qalsam, batyrlar jyryn oqyp-oqyp alyp, qaıtadan sonda baryp ese qaıtaratynmyn.
– Elimizdegi áskerı oqý-oryndarǵa batyrlar jyryn jattatsa, nur ústine nur bolar edi. Sonymen qatar, patrıottyqqa úndeıtin maqal-mátederdi oqytyp, qyl aıaǵy baıyrǵy qarý-jaraqty bólshektep turyp jas jaýyngerlerdiń kókeıine sińirý qajettigi sózsiz…
– Bul kúnde jastar kitap oqýdan qaldy ǵoı. Sondyqtan, jyrlardy dıskimen tyńdatyp, artısterge oınatqan áldeqaıda utymdy shyǵatyn sekildi. Onyń rýhanı quny ólsheýsiz. Naǵyz erliktiń, batyrlyqtyń kókesi sonda jatyr. Buryn telearnadan ulttyq rýhty oıatatyn «Bes ǵasyr jyrlaıdy», «Halyq qazynasynan…» degen sekildi habarlar júrgizdik. Al endi táýelsizdik alǵan ýaqytymyzda jastardy dala dástúrine tárbıeleıtin telehabarlardyń bolmaýy ulttyǵymyzǵa syn ǵoı. Bul máselemen talaı jerge hat jazdym, talaı jerge taban tozdyryp bardym da. Joǵary jaqtaǵylardyń bireýi selt etseshi… Telearnalardyń basynda qazaq balalary tól ertegimizdi, tól ańyzdarymyzdy kórmeı, bilmeı ósýine múddeli toptar otyr ma dep te qorqamyn.
– Sońǵy kezde árkim oraıy kelgen salada jumys isteýge beıim. Armandap túsken oqýy jolda qalyp, qarajaty durystaý ártúrli qyzmetke aýysyp ketetinder kóp. Ózińiz tańdap alǵan mamandyq boıynsha jumys istep kelesiz be?
– Meniń eki armanym bar edi. Biri – jazýshy bolý, biri – fýtbolıst bolý.Mektepti tamamdaǵan soń, qazaq tili men ádebıeti boıynsha oqýǵa túspek nıetim kóp kedergige ushyrady. Úıdegiler «Qazaq tiliniń bolashaǵy joq» dep keri tartty. Men de ońaılyqpen raıymnan qaıtpadym. Sheshem minezdi kisi edi, «kóńili qalaǵan oqýyna barsyn» dep batasyn berdi. Men oqýǵa túsken 70-shi jydary QazMÝ-dyń jýrnalıstıka men fılologııa fakýltetteri qazaq rýhanııatynyń ordasy bolatyn. Sol kezde Almatyda qazaqsha jalǵyz mektep qana boldy-aý deımin. Jastar ultymyzdyń ótkeni men bolashaǵy jaıynda sóz qylyp egiletin, óz-ózderin qamshylap shıryǵatyn. Sol azamattar egemendikke qol jetken jyldary belgili bir dárejede ádebıetimiz ben mádenıtimizge eleýli úles qosty da.
M.Áýezov atyndaǵy drama teatrynda Kenen Ázirbaevtyń júz jyldyǵyna baılanysty aıtys ótti. Bul tuńǵysh ret dombyra ustap, aıtysqa shyǵýym bolatyn. Sonda ana tili týraly bylaı jyrladym:
Elińe qylǵan enbegiń,
Maqtaýsyz keter deımisiń?
Jaqsylyq qylsań halqyńa,
Aqtaýsyz keter demisiń?
Tógilip turǵan tekti til,
Joqtaýsyz keter deımisiń?!
– Parsy elinde ardaqty aqyndarynyń eskertkishiniń túbinde sol aqynnyń óleńderi oqylyp turady eken. Jyraýlarǵa qoıylǵan eskertkish qasyna arnaıy tehnıkalyq qurylǵy qoıyp, nege jurtty jyrmen sýsyndatpasqa degen oı keledi keıde…
– Ony qoıshy. Biz tirilerge jyrlap alsaq ta jaman emes. Ata muramyzdy nasıhattaıtyn arnaıy memlekettik baǵyt-baǵdarlama joq. Álemde jyraýlyq ónerdi zerdeleýge degen qulshynys baıqalady. Franýzdardyń eń sońǵy jyrshysy osydan 150 jyldaı buryn kóz jumǵan. Qandaı ozyq el bolsa da, ulttyq murasynan aırylyp qalyp otyr. Qazir Eýropa elderinde jyraýlyq dástúr múlde joq. Shyǵystyń ózinde sanaýly elder ǵana uly ónerin sary maıdaı saqtap qalǵan jaıy bar. Meniń Maǵjan Jumabaevtyń «Batyr Baıan» poemasyn jyrlaýym óte qyzyq boldy. Ustazymyz Rymǵalı Nurǵalıevtyń aıtýymen Ulttyq kitaphananyń sırek kitaptar bóliminen «Batyr Baıandy» alǵash oqyǵandaǵy áserimdi sózben aıtyp jetkizý qıyn. Ol kez Maǵjannyń áli aqtala qoımaǵan tusy edi. Sodan poemany jattap alyp, dombyraǵa qosyp aıtyp júrdim. Maǵjan Jumabaevtyń 150 jyldyǵyna sol poemany pesaǵa aınaldyryp, sahnaǵa qoıdym. «Batyr Baıan» – ult-azattyq jyrlardyń shoqtyǵy bıigi.
– «Zııaly bar ma, álde joq pa?» degen syńaıdaǵy áńgime jıi aıtylady. Al siz ne deısiz?
– Ýaqytynda bizge «baı-bolystardyń bári jaman» dep úıretti. Saıasattyń sandyraǵyna sendik te. Osy kúni zııaly qaýymdy qaralap, olardyń arasyna ot tastap qoıýǵa qumarlar tabylyp qalyp júr. Munyń da artynda surqııa saıasat jatqandaı kórinedi. Tamyryna balta shabylǵan ult ómir súrýin toqtatady. «Senderde qaıratker de, zııaly da joq» degen uǵymdy synalap sanaǵa sińirý túptiń túbinde ózimizge qaýipti ekenin túısinetin kez áldeqashan jetti. Árıne, orystildilerdiń el tizginin ustap otyrǵany janyma batady. El ortasyna shyqqan aıtysta sheneýnikterdi jaqsylap turyp synap ta alamyz.
– Aqynnyń negizgi mıssııasy da sol emes pe? Sypyra jyraý, Asan qaıǵydan bastap, Buqarǵa deıingi, odan bergi zar zaman aqyndary el úshin eńirep, egilip ótken. Betiń bar, júziń bar demeı hannyń júzine tike qarap turyp aıtqan tolǵaýlaryn qalaı ǵana umytarmyz…
– Oı, aınalaıyn-aý, bulardyń qulaǵyna túk kirmeıdi ǵoı. Áıtpese, sen jazǵan maqalańnan bir sheshim shyǵady dep kútip júrsiń be? «Sóz súıekten ótedi» degen qazaq balasy edik. Qazir «aıttym», «baıaǵyda aıtyp tastaǵam», «aıtyp júrmin» degennen asqan kimiń bar? Búginge deıin «aıtyp jatyrmyz», «aıtyp jatyrmyz», al shyn máninde istep jatqan túgimiz joq. Ótirik deshi?
– Jyraý men jyrshy sózderin biriniń ornyna birin qoldaný úrdiske engen sekildi. Jyrshy degenimiz jyrdy oryndaýshy, al jyraý jyr týdyrýshy adam emes pe?
– Negizi solaı. Biraq, birshama aımaqta kóne jyrdy oryndaýshynyń ózin «jyraý» dep ataıdy. Jyr oryndaýshylarynyń kóbi óz jandarynan óleń shyǵarady. «Jyraý» degen ádemi sózdi olardan nesine qyzǵanamyz? Qazir «jyrshy-jyraýlar» degen sózdi qoldanyp júrmiz.
– Aıtys ónerinen nege kettińiz?
– Jas balalarmen júldege talasqandaı bolmaıyn dep oıladym. Sosyn jastarmen sózimiz jarasa qoıýy da qıyn. Men sahnaǵa shyqqanda qarsylasymdy jeńýdi kózdep, ádis-tásil oılastyryp jatpaıtynmyn. Áıteýir, kókeıimde júrgen ataly sózdi aıtyp qalýdy maqsat tutatyn edim. Eń nashar degen aıtysymda halyqtyń bir aýyz sózin sóılep qalýǵa tyrystym. Meniń aıtysqa shyǵýyma sebepshi bolǵan kisi – Sháribek Aldashev. Ol Bazar jyraýdy zerttegen adam.
– Aldyn ala óleń jattap alyp aıtysqa shyǵatyn kezderińiz boldy ma?
– Bir aýyz óleń bilmeı shyǵatyn kezimiz az emes edi. Áıtkenmen, aldyn ala oıdy juptap ta alǵan jón. Qur jattap alǵan aıtystan da mán qashady. Bizdiń aldymyzdaǵy aǵalardyń dápterin partııa tekserip, enzýradan ótse ǵana shyǵaratyn bolypty. Ol zaman ótti. Sýyryp salatyn óneriń bolmasa, aıtysta sharshy alańǵa shyǵyýdyń da qajeti shamaly. Bir aıtqan óleń joldaryn barǵan jerinde qaıtalap júre beretinder de jetkilikti. Keıde ózimiz aıtqan sózderdi basqanyń aýzynan estip jatamyz. Oǵan ne deısiń, endi?
– Osy kúnderi halyqtyń aıtysqa degen kóńili sýyǵan syńaıly…
– Men ózim aıtys aqyndaryn synaýǵa qarsymyn. Ekeýmizdiń osy áńgimemizdi ózgerissiz qaǵazǵa túsirseń, kóptegen sóılemderdiń durys qurylmaǵanyna kóz jetkizer ediń. Seniń qalammen túzep-kúzep jiberýge múmkindigiń bar. Aıtysker sóz saıysyna túsip jatqanda túrli qıyndyqtarǵa tap bolýy múmkin. Onyń bárin jeńip shyǵý et pen teriden jaralǵan adamǵa ońaı emes qoı. Sháribek aǵam «jeke basyńnyń ókpesin emes, halyqtyń ókpesin aıt» dep otyrýshy edi. Aıtysta sol ustanymnan aınyǵan emespin. Qarsylas aqynnyń janyna jara salyp, abyroıyn túsirgennen ne paıda? Menińshe, sóz jekpe-jegine shyqqanda oılanbaı aıtyp qalǵan sózderine ókinetin aqyndar kóp shyǵar dep oılaımyn. Keıingi kezde «aıtysqa tyıym salynǵaly jatyr» degen áńgime shyqty. Sonda qalaı bolǵany?
– Qyrǵyzstanda ótken manasshylardyń halyqaralyq konkýrsyna qatysyp, júldeli oralǵanyńyzdan habardarmyz. Aǵaıyn el qazaqtyń manasshysyn qalaı qarsy aldy?
– 1993 jyly aıyr qalpaqy aǵaıyndardyń elinde qazaq-qyrǵyz aqyndarynyń aıtysy ótti. Men tuńǵysh ret qyrǵyz jerinde «Manas» jyryn jyrlaǵan edim. Osy joly Manas batyrdyń myń jyldyǵyna shaqyrtý alyp qaıttym. Ondaǵy jurttyń Manas dese, kóńili ala bóten. Manastyń bizge jattyǵy joq. Túbimiz bir kók túrik emes pe? Qala berdi «Manas» jyryn Shoqan Ýalıhanov eń alǵash el aýzynan hatqa túsirgen, Muhtar Áýezov ony Keńes úkimeti kezinde qorǵap qalǵan, Álkeı Marǵulan zerttegen ǵoı. Qyrǵyzdyń mádenıettanýshy ǵalymdary maǵan «Manastyń» eń bir nárli jerlerin dál taýyp aıtady ekensiz» dep baǵa berdi. 90-shy jyldary el qıyn kezeńdi bastan keshirdi. Sol tusta men eldi-mekenderdi aqy-pulsyz aralap konert qoıdym. Onda da el suranysy boıynsha «Manasty» jıi jyrladym. Qazir nemerelerimdi osy jyrmen terbetip júrmin.
– Dramatýrgııalyq shyǵarmalańyzdan satıranyń saryny ańǵarylady. Kúlkiniń óziniń alýan túri bar. Siz eldi qalaı kúldirgendi unatasyz?
– Shyǵarmalarymdaǵy ázilder ómirdiń ózinen alynǵan, eshqandaı mysqyly, ishki qyjyly joq. Sondyqtan, qazaqy qaljyńdar kóńilge tek shýaq syılaıdy.
– Ánge sóz jazady ekensiz…
– Ermurat Úsenov degen kompaztor Kókshetaýǵa kelip qaldy. Sonda ol «Kompozıtor men aqyn jolyqqan jerde bir án týýy kerek emes pe?» dedi. Ne kerek, sol joly «Syrly Kókshe» atty án dúnıege keldi. Odan keıin balam Nurlan «Aı Kókshe» degen óleńime án jazdy. Ákeli-balaly birigip shyǵarmashylyq jumys isteı bastadyq. Men óleń jazamyn. Nurlan án shyǵarady. Bir kúni balam «Aıym atty qyzǵa ǵashyq bolyp qaldym. Maǵan «Aıym» óleń jazyp berińizshi» deıdi…
– «Ǵajaıyp kúı» atty ánderińizdiń úshinshi shýmaǵy kóńilge qonymsyz ekenin aıta ketken abzal bolar…
– Respýblıka deńgeıinde jaqsy taraǵan «Azııa» tobynyń oryndaýyndaǵy «Ǵajaıyp kúı» degen ánimiz bar. Birde Nurlan habarlasyp aıtady: «Top quramynda úsh jigit bolǵandyqtan, óleńge úshinshi shýmaq kerek bolyp tur» dep. Men bir shýmaq óleńdi olarǵa joldaǵanymsha, «Azııa» tobynyń jigitteri úshinshi shýmaqty ózderi jazyp jiberip, sodan ol sahnaǵa shyǵyp ketti.
– «Án men anasha» degen mýzykalyq komedııa túsiripsiz. Kıno óneri úlken kúsh-qýat, qarjy-qarajatty talap eteri óz-ózinen túsinikti. Osy máseleni qalaı sheshtińiz?
– Bir kezderi «Qazaqfılmde» jumys istegenmin. Onda ulttyq taqyryptaǵy birneshe derekti fılmniń senarııin jazǵanmyn.
Marat Nábıev degen kásipker azamatpen tanystyǵym bar edi. Sol kisige habarlasyp, oıymdy jetkizdim. Qarsy bolmady. Kınostýdııaǵa áıgili Balýan Sholaqqa bata bergen Pań Numaǵanbettiń atyn qoıyp, aıdar taqtyq. Marat kamerasyn, qajetti qural-jabdyqardy alyp berdi. Kınostýdııanyń keńsesi óz úıimniń ishinde. Shopyry da, senarısi de, rejısseri de, bári – ózim. Buǵan negizi Aqmola oblysy teatrynyń ártisteri tústi.
Basty rólde Nurlan oınady. Ol ózi bilim alyp júrgen óner akademııasynyń birinshi kýrsynda oqıtyn Jansaıa Baıdarbekova degen qyzdy kınodaǵy basty rólge daıyndap jatyrmyn dedi. Basty keıipkerdi kórmeı tańdaý degen rejıssýra tarıhynda bolmaǵan shyǵar. Ne de bolsa, balama sendim. Bir kúni Nurlan «Kıno túsirilimi aıaqtalǵan soń Jansaıaǵa úılensem qaıtedi?» dep qarap tur. Men qalaı qarsy bolaıyn. «Onda kıno túsililimi bastalmaı turyp qosylyp alyndar» dep eki jastyń nekesin qıdyq. Qysqasy, bir mezgilde kınony da túsirdik, kelindi de túsirdik. Odan keıin «Jer shoqtyǵy – Kókshetaý» degen derekti fılm «Pań Nurmaǵanbet» kınostýdııasy arqyly kórermenderge jol tartty. 1932 jylǵy qazaq halqynyń tarıhı tragedııasy – asharshylyq týraly «Asharshylyq jylǵy mahabbat» kórkem fılminiń senarııin jazyp bitirgenime de birneshe jyl boldy. Qazaqtyń keremettigin pash etetin «Uly dalanyń ańyzdary» degen kınonyń senrııi jazylyp bitip qaldy. Al senarııge «jan bitirý» –bolashaqtyń úlesi. Tipti qazaq ertegilerinen kórkemfılmder túsýrýdi de kópten armandap júrmin.
Áńgimelesken Arman ÁÝBÁKIR
