Siz kitap oqısyz ba? Balalaryńyz she? Oqysańyz qandaıyn? Nelikten qazirgi qoǵam negizgi máseleden tysqary beıtarap qalýǵa beıim? Osynaý saýaldar aldyny oraǵan saıyn kóziqaraqty árbir azamat beı-jáı otyra almasy anyq.
"Kitap-bilim bulaǵy, bilim- ómir shyraǵy" , "Kitapsyz bilim joq,bilimiz kúniń joq". Osy bir uranǵa aınalǵan, tipti keshegi Keńestik ómirimizdiń ajyramas bólshegi ispettes qanatty sózder sol kezeńniń jastary sanasynda áli kúnge jańǵyryp tur.
HH ǵasyr adamzatynyń alǵa umtylyp, ǵylym men bilim bıigin baǵyndyryp, tanym kókjıegine iz qaldyrýy, ǵalamat jańalyqtar ashýy, kitap kemirip, kóz maıyn taýysyp izdenýi arqyly uly betburys jasaǵanyn aıǵaqtaıdy. Búgingi jańa ınovaııalyq-tehnologııa zamany jańa urpaq, jańa qoǵam ıgiligi úshin asa paıdaly bolǵanymen, álemde ınternettik basybaılylyq, ǵalamtorlyq quldyq dáýirin týdyrdy. Alysqa barmasaq ta óz jastarymyz búgin shyqqan jańa úlgidegi aıfon baılanys quralyn bilgenimen, jańa jaryq kórgen uly jazýshy shyǵarmasyn bilmeıdi. Tipti tanymaıtyny tańǵaldyrýdan qalyp barady. Jasyratyny joq, jastardyń basym bóligi kitap mádenıetin, sondaı-aq, ulttyq folklordy taný, álem ádebıetin oqýdan múldem mahrum desede bolady. Sol olqylyqtyń ornyn qalaı toltyrýǵa bolady?
Búgingi tańda qoǵam ómirinde aldyńǵy oryndy BAQ quraldary sonyń ishinde teledıdar alatyny belgili. Elektrondy, beıneli mádenıet qarqyndy damyp, onyń kóleńkesinde kitaphana, arhıvtik materıaldar qory qalyp otyrǵany anyq. Shyntýaıtynda, jastar kitaptan bas tartqan joq. Ony nasıhattaý quraldary bul turǵyda únsiz qalýda. Nelikten tele-radıo arqyly túrli ádebıetterdi nasıhattaý, oqytý, qyzyqtyrýǵa bolmasqa? Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti, jazba mádenıeti ókilderiniń ozyq shyǵarmalary men álem klassıkterin etene tanystyrý arqyly biz búgingi óskeleń urpaqty órkenıettiń tumandy soqpaǵynan aman alyp shyǵamyz.
Kitap adam balasynyń kózin ashyp qarip tanyǵanynan bastap qarttyq kezeńine deıin rýhanı baıytyp qana qoımaı, onyń ózindik prınpin ushtap, abyzdyq deńgeıge deıin jetkerýine sebepshi bolady. Bul haqynda talaı oqymysty ǵalymdar men memleket qoǵam qaıratkerleri óz pikirlerin bildirip ketkeni aıan. Abaı danyshpan óz qarasózderinde adam balasynyń bilsem kórsem degen yntyzarlyǵy ashqaraqtyǵy nápsimen shektelmeı, ǵylym-bilimge umtylyp, taǵyda oqysam tanysam bilsem dese ol adamnyń hakimi, baılyqty malmen ǵana ólshep, óz qaraqan basynyń muńynan asa almasa, ol pendeniń beısharasy degen pálsapalyq túıin jasaýy tegin emes. Ótken ǵasyrdyń 80-jyldary Batys elderi rýhanı daǵdarys kezeńi dep ataǵan mezgilde kerisinshe Keńes odaǵy eń kitapqumar el sanatynda atalatyn. Búgingi ýaqyt ıininde kóptegen alpaýyt elder ózderiniń jibergen orny tolmas olqylyqtaryn toltyrý úshin baryn salyp, joǵyn joqtap, tapqanyn túgendeýge kiristi. Olar elektrondy dúnıetanymynyń ornyna otbasylyq kitaphanalar, qoǵamdyq kitap kórmelerin qaıta jandandyrýǵa bet túzedi. Bul adamzattyń óz jibergen kemshiligin túzeýge degen betalysy dep túsingen abzal. Tipti azýy alty qarys Amerıkanyń ózinde mıllıondaǵan tırajben parsy aqyny Jalaladdın Rýmıdiń shyǵarmalaryn qaıta basyp shyǵarý qolǵa alynǵan. Ózgelerden oq boıy ozyqpyz deıtin amerıkandyqtardyń kitap oqýǵa otyrýy órkenıettiń qateligin taǵy bir moıyndaýy dep qabyldasaqta bolady.
Bizdiń ultymyzdyń rýhanı ıgiligine qyzmet etetin óskeleń urpaq rýhanı dimkás kúı keshpes úshin búgingi Ulttyq kitaphanadan bastap mektep kitaphanalaryna deıin kitap qorlaryn baıytyp, ustazdardan bastap qoǵamnyń betke ustar azamattaryna deıin kitaphanadan tabylýy mindet. Olar olaı etpeıinshe biz jas jetkinshekterdi dúrelep kitapqa bas qoıdyra almaımyz. Ásirese kóne ádebıetter qoryn, sonyń ishinde ózimizdiń ulttyq kitaphanadaǵy sırek ádebıetterdi saqtap qalýdyń máselesi kún tártibinen túspeýi tıis. Tamyry tereń tarıhy 100 jylǵa jýyq Ulttyq kitaphana óz basynan ótkergen surapyl jyldar tezinen aman ótip, óz qazyna qoryn sol qalpy saqtap qala aldy. Ulttyq kitaphana basynda bolǵan belgili ult qaımaqtary repressııa qurbanyna aınaldy. Soǵan qaramastan olar ultqa qyzmet etetin baı kitaphana qoryn shashaý shyǵarmaı bizderge amanattady. Búginderi sırek kitaptar qoryn aman alyp qalý úshin elimizdiń fızıka-hımııa salasynyń bilikti mamandarynan quralǵan ǵalymdar kitaphana qoryndaǵy óte kóne kitaptardy saqtap qalýdyń tıimdi joldaryn qarastyrýda. Ol múmkin boldy da. Kóne quran jazbalarynyń jyrymdalǵan paraqtaryndaǵy jazýlardy aına-qatesiz kóshirip, hımııalyq ertindiler kómegimen zerthanalarda qalpyna keltire bildi. Bul bizdiń elimizdegi ǵylymnyń tamasha tabystarynyń biri. Keleshektede arheologııalyq qazba oryndarynan tabylǵan kóne ulttyq jádigerlerimiz ben jazbalardy óskeleń urpaqtyń paıdalanýyna keń jol asha berer degen úmittemiz. Sondaı bir ıgilikti sharanyń aıǵaǵy Almatydaǵy kitap murajaıynda saqtalyp kelgen 50 myń sırek kitaptar qorynyń Astanadaǵy Ulttyq murajaıǵa tapsyrylýy desek bolady.
Barymyzdy baǵalap, joǵymyzdy túgendep, qundy jádigerlerimizdi saqtap qalýdyń bar amalyn qarastyrý keleshek urpaq qamy úshin jasalatyn ıgi qadamdar. Al osyny uǵynatyn túısik, sezinetin sana kerek. Onyń joly tek bolashaqty búginnen qaıta kitap oqýǵa otyrǵyzý arqyly júzege asatyn qadam. Halqymyzdyń qaıratker uly Oljas Súleımenov: "Bastysy bizdiń balalardyń kitap oqyǵany kerek. Mańyzdysy bizdiń halyq kitapqa qaıta bas qoıǵany qajet. Sebebi kitap adamzattyń rýhanı-jan dúnıesine orasan zor paıda ákeledi." deıdi (S.Abdýllo. "Sóz sıqyry-Magııa slovo" 117 bet). Shynaıy oqymysty kózi ashyq adam eshqashan ashýǵa, jeńiltektikke boı aldyrmaıdy. Uly ádebıetti oqý arqyly adam ózin tárbıeleıdi. Klassıka basbuzarlyq pen qylmysqa qarsy qarý. Qazirgi zaman tynysynda baspalyq ádebıetter men gazetterge básekeles ǵalamtor bolyp otyrǵany ay da bolsa shyndyq. Ǵalamtor jelisi bir jaǵynan óte qolaıly zamanýaı aqparattyq jetistik bolǵanymen, ekinshi turǵydan adamdardyń qasiretine aınalyp barady. Qanshama qazynaly sózder men qundy dúnıelerdi kitap arqyly tabasyz. Al ǵalamtor jyldam habar alǵyzý quraly bolǵanymen qajetsiz qatigez kórinister men jeńil úrdis laıyn urpaq sanasyna toǵytyp jatyr. Barlyq kóziqaraqty ǵalymdar men oqymystylar osyǵan qarsy bas kóterýi tıis. Qajetsiz monografııalar men maqalalardy jazýǵa ýaqyt ketirgenshe, urpaqtyń qaıta kitaphanaǵa oraltýdyń jolyn jol izdeskenderi kerek.
Keshegi álem ádebıetiniń jaýharlaryn dúnıege ákelgen Abaı, Naýaı, Dostaevskıı, Tolstoı, Chehov, O,Genrı, Mopassan, Onero de Balzak, Omar Haııam, Fırodýsı, shyǵarmalaryn bilmeıtin, HH ǵasyrdyń ǵalamat ádebıet ókilderi Esenın, Býlgakov, Blok, vetaeva, Jumabaev, Maılın, Jansúgirov jasaǵan keremet obrazdar men lırıkalarymen tanyspaǵan urpaq erteńgi ǵajaıyp ómirdiń irgetasyn qalaıdy deýge kóńil senbeıdi. Mol bilimi men joǵary ıntellektýaldyq kózqarasy, óte shymyr erýddıııasy tamasha talǵamy bolǵan jetkinshek táýelsiz eldiń tiregi bolyp qana qoımaı, ult kóshbasshysy deńgeıine deıin jetýi ǵajap emes. Úsh tuǵyrly tildi oqytý baǵdarlamasyn bastamas buryn oqýshy eń aldymen óz tilińde kitapty sheber oqyp, sóz qoryn jetik meńgerýi tıis. Óz tilinde keremet sóıleıtin adam ózge tilde nashar sóılemese kerek. Japondyqtar óz balalaryn eń aldymen ana tilinde oqytyp,es bilip etek jınaǵannan soń ǵana ózge tilderdi oqýyna jol ashady. Bul ult saýlyǵy urpaq baılyǵy úshin mańyzdy dep túsinsek bolǵany.
Bizdiń tarıhshylar ǵalymdar, fılologtarymyz Orhon jazbalaryn tanyp zertteý arqyly arǵy ǵun dáýirinen bergi ata-babalarymyzda jazý-syzý bolǵandyǵyn, qysh kitap oqý damyǵanyn dáleldedi. Bertingi myńjyldyqtardan saqtalǵan qoljazbalardy tııanaqty zerttep oqý arqyly biz ózimizge kómeski belgisiz bolyp kelgen talaı saýaldarǵa jaýaptar taba bildik.
Osydan 1000 jyl buryn uly oqymysty shejireshi Ábý-raıhan Bırýnı : "Hatqa túsken habar ózge habar túriniń eń qajet ári tıimdisi. Álbette biz halyqtyń qazynaly oıyn máńgilik qalam izinen túsken eskertkishter bolmasa qaıdan bildik?" deýi osynyń aıǵaǵy.
Jazýshy-jýrnalıst Tileýjan Esilbaevtyń Oljas Súleımenovpen "Ekspress-K" gazetinde bolǵan suhbatynda (2013j.16 naýryz) aqynnyń: "Qazaqstan kezinde oqymysty Uly eldiń bólshegi bolatyn. Bir kezdergi osy dardaı ataǵymyzdy qaıtaryp alýymyz kerek. Bul támsil 2050 jyldan erterek bolaryna senimim mol. Eger biz urpaǵymyz ıtelektýaldy jan dúnıesi baı elderdiń ozyq otyzdyǵyna kirsin desek kitap oqýdy qaıta óristetýimiz qajet. Kitaptary sırek dúken sórelerinde syrty jyltyraq kitaptardy, gazet kıoskilerindegi tekstinen góri battıǵan sýreti kóp saýatsyz basylymdardy tek saýaty tómender ǵana qaraýy múmkin. Men mundaı kórinisti Afrıka men Azııanyń keıbir kedeı aýdandarynan kóp kózim shalǵan" degeni eriksiz eske túsedi. Sondaı-aq, qaıratker aqyn óz sózinde Tolstoı men Áýezov romanymen eki saǵat ishinde tanysý úshin ekranǵa súırelep shyǵarmaı, kitapty asyqpaı baıaý oqýǵa shaqyrady. Oqyrman ózin klassıkter shyǵarmasyndaǵy keıipkerlerimen aptalap tanysýǵa, onyń muńyn bólisip jan dúnıesine úńilýge beıim turýy tıis. Olar kıno rejısserlary qynap jonǵan obrazdarmen shektelmeýi tıis ekenin, memlekettik til damymaı otyr dep baıbalam salýymyzdyń tórkini kez kelgen ortada mártebeli uly ádebıettiń qoldaýynsyz alysqa barmaıtynymyzdy taǵyda eske salyp otyr.
Keńestik Qazaqstan tusynda 1935 jylǵy "Kazahstanskaıa pravda" basylymy betterinde: "Jyldan jylǵa kitap qory molaıyp, Almatydaǵy Qazaqstannyń kópshilik kitaphanasyna kelýshiler qatary artyp otyr. 1932 jyly oqyrmandarǵa 29000 myń kitap berilse, byltyr 48627 kitap taratylǵan, tipti kitaphananyń oqý zalynyń tarlyq etýine baılanysty Almaty stansasynyń klýby, Kraısoıýz avtobazasy men Túrksib klýbtaryna jyljymaly kitaphana uıymdastyrylǵan. Munymen qatar kóptegen kitap kórmeleri men foto kórme buryshy áskerge shaqyrtý pýnktteri men Gorkıı atyndaǵy demalys saıabaǵynda qolǵa alyndy..." ("Ulttyq kitaphana" jýrnaly.№1,2011) degen joldar kózge shalyndy. Qylyshynan qan tamǵan Keńestik qasań júıe tusynda kitap oqý úrdisinen jańylmaǵan eldiń jańa dáýirdiń raýandap atqan tańy shapaǵyna shomylmastan tól ádebıeti men mádenıetinen jańylýy, kitap oqý dástúrinen bas tartýy keshirlmes kúná. Joǵaryda tarıhı dáleldemeler men tanymdyq turǵydan da aqıqat aýylynan alystamaı, shynaıy ulttyq bolmysymyzdy qalyptastyryp otyrǵan ádebıet pen mádenıetti nasıhattaý kezek kúttirmes problema ekenin ashyq aıttyq. Bir Oljas qana emes kóptegen ult janashyrlary men qalamgerleri kóterip otyrǵan kitapqa oraltý máselesi búgingi urpaqtyń sanasyn dúr silkindiretin, júregin shymyrlatatyn,oıyna qozǵaý salatyn másele ekenin qaıta-qaıta qoǵam esine salý. Bir nashaqor óziniń jalǵyz japa shekpeýi úshin mańaıyna úsh-tórt sybaılasyn tartady. Al bir oqyrman óz janyna bes-alty adamdy kitap oqýǵa tartsa qyzyqtyrsa, nur ústine nur bolmas pa? Qoǵam ómiriniń negizgi atrıbýttary BAQ pen jarnama rolıkterin paıdalaný arqyly maıtalman mamandardy tartý jolymen nasıhat jumystary qolǵa alynsa, alynbaıtyn qamal aspaıtyn asý bolmas . "Sen salar da, men salar, atqa jemdi kim salar?" demekshi qoǵamdyq ınstıtýttar bir-birine jón siltep bolǵansha ýaqyt dońǵalaǵy alysqa uzap, qysqa jip kúrmeýge kelmestiń kebin kımesek bolǵany. Kitap oqýdy jappaı nasıhattaý qoǵamdyq ortanyń basty nazarynda bolǵany kerek. Qazaq klassıkasynyń basyndaǵy M.Áýezov, B.Maılın, S.Muqanov shyǵarmalarymen sýsyndaǵan urpaqqa 50--70 jyldardaǵy ádebıettiń dúrkirep kóterlip, kúrkirep jetken aldyńǵy býyny Q.Amanjolov, Á.Kekilbaev, Sh.Murtaza, S.Júnisov, O.Bókeı, B.Muqaı, M.Maqataev, T.Aıbergenov, J.Nájimedenov, Q.Myrzalıev, T.Moldaǵalıev, R.Toqtarov, S.Muratbekov, O.Áýbákirov syndy maıtalman ókilderiniń ǵajaıyp týyndylarymen tanysýǵa múmkindik ashylmaq. Búginde naryq zamany kezinde ádebıet maıdanyna erte aralsaqan Aıgúl Kemelbaeva, Aqberen Elgezek, Erlan Júnis, Serik Saǵyntaı, Maraltaı, Baqyt Bedelhan, Álibek Shegebaı, Baqytjan Aldııar tárizdi jas qalamgerler dúnıesin tuynyp oqýǵa óris keń. Móldir tuma bulaqtaı taza ádebı shyǵarma adam balasynyń jan dúnıesin baıytýmen qatar adamı qadaý-qadaý qasıetterin oıatyp, qoǵamdyq ortada ózgeshe minez, adamı-moraldyq qatynas ornatýǵa septigin tıgizip qana qoımaı, keler urpaq tárbıesine jol ashady. Búgingideı tek ekonomıkalyq qana emes, rýhanı daǵdarys kezeńi týyndaǵan almaǵaıyp shaqta buqaralyq aqparat quraldarynda ásirese sonyń ishinde bir saryndy telehabarlar, jalǵan boıaýmen árlengen jasandy jobalar, rýhanı bereri joq jónsiz jeńil baǵdarlamalardy shektep, materıaldyq jetistikten góri moraldyq qundylyqtardy baǵalaý basty nazarda bolǵany kerek.
Kitap mádenıetin qalyptastyra bilgen qoǵamnyń erteńgi órkenıet esigin ımenbeı asharyna senimimiz mol.
Arman Jýsanbaı
