- Bekarys, aitys önerın memleket öz qamqorlyǧyna aldy degen habardy ärkım ärtürlı qabyldady. «Bärekeldı» degendermen bırge, «aqyndardyŋ auzyna qaqpaq qoiyldy» deitınder de bar. Aitys aqyny retınde sız būl jaŋalyqty qalai qabyldadyŋyz?
- Men aitysty memleket qamqorlyǧyna alǧanyna qarsy emespın. Şynyn aitqanda, qazır aitystyŋ iesı joq. Jürsın Ermandy aitystyŋ iesındei körıp kelemız. Osy aǧamyzdyŋ arqasynda aitys aitys bolyp aman kele jatyr. Aitystyŋ joǧyn joqtap, efirden berılmei qaldy dep jügırgen kım? Jürsın aǧamyz, ärine. Aitystyŋ ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋatyn da sol kısı. Kögılder ekrannan körınbei ketken aitysty joqtaimyn dep bilıkpen şekısken de, aqyrynda bekısken de Jürsın aǧamyz boldy. Sebebı bilık te, halyq ta aitysqa jauapty jan retınde Jükeŋdı äldeqaşan sanasyna sıŋırıp bolǧan.
Keşegı aitystan soŋ «Habar» arnasynda osy aitysqa qatysty «Sonymen, solai deiık…» degen şou baǧdarlama tüsırıldı. Baǧdarlama barysynda jurnalist sonda otyrǧan aitystyŋ janaşyrlaryna qaratyp «ekı jyl boiy nege osy önerdıŋ joǧyn joqtamadyŋyzdar, älde bilıkten seskendıŋızder me?» degen syŋaily sūraq berdı. Sol sätte mesenat Amangeldı Ermegiiaev aǧamyz jūlyp alyp, «Äi, qaraǧym, sen nege joqtamaisyŋ aitystyŋ joǧyn, älde qazaq emessıŋ be? Jandaryŋ aşysa, «Habar» agenttıgı nege ekı jyldan berı aitysty bermei qoidy, älde joǧarydan būiryq aldyŋdar ma? Sen aldymen osyǧan jauap berşı» dep tötesınen qoidy. Habardyŋ jurnalisterı būǧan jauap beru bylai tūrsyn, keiın qarasam, sol dialogty tügeldei qyrqyp tastapty. Sonysyna qaramai aqyndardyŋ jüldesı men jürısın sanap, aitys jaily şuly şou jasaǧylary keletının qaitersıŋ. Äiteuır endı mıne, aitysymyz memleket qamqorlyǧyna alyndy.
Aitystyŋ erejesın jasap ülgergen Ükımet būdan keiın de qoldaimyz dep uäde berıp otyr. Aitystyŋ erejesımen tanystym, öz basym ol erejeden aqyndardyŋ auzyna qaqpaq qoiatyndai bapty körgen joqpyn. Äsılınde, aqiqatty aita bılu — aqynnyŋ şeberlıgıne bailanysty. Aqynnyŋ oi-öresı men kökjiegınıŋ keŋdıgı qandai būǧaudy bolsyn būzyp-jaryp şyǧa alady. Ötkende Astanadaǧy aitystan bır kün būryn bilık ökılderımen kezdestık, közqarastary oŋ siiaqty. Aitys jalǧasady, memlekettık, ūlttyq merekelerde ülken aitystar ötkızıp tūramyz degendı aitty. Endı uädelerınıŋ üdesınen şyqsa bolǧany…
- Memleket pen ūlt ekı bölek ūǧym. Endeşe, memlekettıŋ qamqorlyǧyndaǧy aitysta ūlttyq mäsele ūmyt qalyp qoimai ma degen oi keledı..
- Sız būl jerde memleket dep bilıktı aityp otyrǧan bolarsyz. Aqyn būrynnan da halyq pen bilık arasyndaǧy altyn köpırdıŋ rölın atqarǧan. Qaşanda halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn bilıkke aqyndar jetkızıp otyrǧan ǧoi. Bıraq būl — jauapkerşılıgı zor, auyr mındet. Jauapkerşılıgınıŋ auyrlyǧy sondai, keide belıŋ qaiysyp ketetın kez de bolady. Eldıŋ mūŋyn aitu — halyqty bilıkke aidap salu nemese bilıktıŋ soiylyn soǧyp ketu emes. Aqynnyŋ mındetı bilık pen halyq arasyndaǧy altyn arqauǧa ainalu arqyly el bırlıgıne, el bolaşaǧyna, memlekettıŋ nyǧaiuyna qyzmet etu. Al mūndai kezde ūlttyq mäsele esten şyqpaq emes.
- Aitys ekı jyl boiy ekrannan joǧalyp kettı degenımızben, aimaqtarda köptegen aitys ötkızılıptı ǧoi…
- Halyq aitysty «Habar» arnasynan köruge üirenıp qalǧan edı ǧoi. Ekı jyl būryn ekrandaǧy aitys «joǧalyp» kettı de aityssüier qauym abdyryp qaldy. Olar üşın aitysty kök jäşıkten körgen tiımdı edı. Sebebı oŋtüstık öŋırde ūiymdastyrylǧan aitysty köru üşın zeinetaqymen jan baǧyp otyrǧan Arqadaǧy qarttar bara almaidy ǧoi. Äitpese, aitys müldem toqtap qalǧan joq. Mäselen, Oŋtüstık Qazaqstan oblysy äkımdıgınıŋ ūiymdastyruymen jyl saiyn Şymkentte «Nauryz» aitysy ötedı. Odan bölek, oblystyq televidenie men Jastardy qoldau qorynyŋ ūiymdastyruymen byltyr bır jyl boiy jekpe-jek aitys öttı. Būl saiysqa körşı oblystardan, tıptı özbek elınen de aqyndar qatysty. Al byltyr bır jyl boiy Qyzylorda oblysynyŋ alty audanynyŋ mereitoiyna orai respublikalyq aitystar ūiymdastyryldy. Batys Qazaqstanda da aitys ūiymdastyryldy. Öz basym aitystan-aitysqa şapqylaumen boldym, sondyqtan aitys ötpei qaldy deuge moraldyq qūqym joq.
- Ǧylym jolynda jürgen aityskerlerdıŋ köpşılıgı aitys önerın zertteuge den qoiypty. Sız şe?
- Men de aitysty zerttep jürmın. Ǧylymi jetekşım — äigılı akademik Rahmanqūl Berdıbaev aǧamyz. Aitystyŋ jazba türın zertteudı nysanama aldym. Jazba aitystyŋ damyǧan jerı Syr boiy bolyp esepteledı. Negızı, jazba aitys taqyrybyn aqyn, kompozitor Elena Äbdıhalyqova da zerttegen. Al men sol jazba aitystyŋ körkemdık erekşelıgıne toqtalmaqşymyn. Endı sol jūmysymdy tüiındep, nätijesın şyǧaruǧa moinym jar bermei jür.
- Jaŋa jyldan bastap ǧylymi ataq aludyŋ jüiesı özgeredı emes pe? Keş qalǧan joqsyz ba?
- Naǧyz ǧalym ǧylymdy jüie üşın zerttemese kerek-tı. Sabaqty ine sätımen degen.
- Aitys aqyndarynyŋ bır şoǧyry aitys önerındegı şäkırtterın baptai bastady. Sızde sondai jospar bar ma?
- Men Türkıstandaǧy Qazaq-türık universitetınıŋ Türkologiia institutynda ǧylymi qyzmetker bolyp jūmys ıstep jürmın. Sonymen qatar, ötken jyly Türkıstan qalasynyŋ äkımı Beibıt Syzdyqovtyŋ bastamasymen qalalyq Bılım bölımınıŋ janynan «Öner mektebı» aşylǧan-dy. Ūlttyq baǧyttaǧy osy mektepke jetekşılık jasaimyn. Onda än, terme, dombyra, aqyndar klasy bar. Aqyndar klasy aitys aqyndary men jazba aqyndar tärbieleidı. Mektep jasyndaǧy balalarǧa bar bılgenımızdı üiretıp jatyrmyz. Qūdaiǧa täube, mektepke qazaqtyŋ qaradomalaq talantty balalary kelıp jatyr. Kelgen bette än salyp, küi tartyp ketkenderı köp-aq. Aqyndyqqa beiımdı balalar da barşylyq. El ışı — öner kenışı emes pe?
- Sız de sol öner kenışınen şyqtyŋyz ǧoi. Jalpy, aitysqa qalai keldıŋız?
- Şynymdy aitaiyn, aitysamyn degen oi üş ūiyqtasam da tüsıme kırgen närse emes edı. Sebebı men dombyra tartpaq tügılı jarytyp än salǧan bala emespın. Bärı altynşy synyptan bastaldy. Audandyq deŋgeide ötetın oquşylar arasyndaǧy aitysqa ırıkteu jürgızu üşın mektepterde aitys ūiymdastyrylatyn bolypty. Mūny jasap jürgen Äselhan Qalybekova men Qanybek Sarybaev. Olardyŋ sol kezde respublikalyq aitysqa şyǧyp jürgenderıne tört-bes jyl ǧana bolǧan eken. Bızdıŋ mektepte de aitys ötetın boldy. Oǧan 4-synyptan joǧary synyptyŋ bärınen joq degende bır oquşydan qatysu kerek degen talap qoiylypty. Synyp jetekşım «bızden sen qatysasyŋ» dedı. «Nege?» desem, «Qatysqyŋ kelmese, aqyn tap, ne özıŋ qatys» dedı. Būl mäselenı maǧan jüktep qoiǧan sebebı, men starosta bolatynmyn. Synybymyzda aitysqa şyǧara qoiatyn da bala bolmai şyqty. Sodan salym suǧa ketıp, üige keldım. Bolǧan jaidy apama aityp berdım. Apam eş saspastan: «Onyŋ nesınen qorqasyŋ, qazır saǧan öleŋ jazyp beremın, erteŋ sony aityp beresıŋ de, jeŋıp kelesıŋ», — dedı. Apamnyŋ toi-tomalaqta än salatynyn bılemın. Söitsem, atam Şoibek küllı öŋır tanymasa da, auyl-aimaqqa belgılı aqyn bolǧan körınedı. Naǧaşy äjem de änşı bolyp şyqty. Sonymen ne kerek, apam jazyp bergen şumaqtardy aityp berıp, aitystyŋ jeŋımpazy atanyp şyǧa keldım. Şynymdy aitsam, sol aitysta jeŋıske jetu qiialymda joq edı. Äiteuır, bızdıŋ de synyptan bıreu qatysu kerek bolǧan soŋ şyǧa salǧan basym, audandyq aitysqa baratynymdy estıgende, oibai saldym. Özıŋız oilap qaraŋyzşy, bır şumaq öleŋ suyryp sala almaimyn, dombyraǧa da ebım joq. Dombyra tartpaq tügılı, ony qalai ūstau keregın de bılmeimın. Äiteuır arasynda bır taŋqyldatyp qoiamyn, boldy. Onyŋ üstıne qaşanǧy apam öleŋ jazyp beredı? Sansyz syltauyma qaramastan, apam taǧy da öleŋ jazyp beretın boldy. Sol kezde aitqan öleŋımnen bır şumaǧy esımde qalypty:
«Öleŋnıŋ men aitaiyn jarasymyn,
Demeimın oquşynyŋ darasymyn.
6-şy «a» klastyŋ pionerı,
Şoibekov aqsaqaldyŋ balasymyn». Būl — menıŋ aitys basynda aitqan tanystyruym. Senesız be, audandyq aitysta da 1-orynǧa ie bolyp şyǧa keldım. Osymen mazalamaityn şyǧar degen oiym aqtalmady. Arada bır apta ötkende mektep direktory: «Senderdı Äselhan men Qanybek şaqyryp jatyr» demesı bar ma. Şoşyp kettım. Jüregım tas töbeme şyqty. «Olardyŋ aldyna baratyn adam emespın» degenıme qaramai, menı mektep direktorynyŋ özı avtobusqa saldy da jıberdı. «Şäuıldırden kütıp alady» degen bır-aq auyz söz aitty. Barsaq, osylardan bır närse şyǧady-au degen otyz balany jinap alypty. Bärı de men siiaqty, bırınen bırı qorqyp otyr. Işınde Marjan Esjanova, Jäken Omarov, Aigül Asanova bar eken. Basqa balalardyŋ ne üşın qorqyp otyrǧanyn bılmeimın, al menıŋ qorqatyn sebebım bar. Sebebı men sondaǧy balalardyŋ eŋ kışkentaiymyn. Onyŋ üstıne, şeşem de şumaqtaryn jazyp bergen joq. Jazyp berer me edı, mūrşa bolǧan joq qoi, mektepten avtobusqa otyrǧyzyp jıberdı emes pe? Söitsem, basqalardyŋ kelısıp tūrǧany şamaly eken. Tek Jäken Omarov qana öleŋ şyǧara alady eken, sosyn Marjan men Aigül eptı körındı. Kezek maǧan kelgen kezde ekı sözdıŋ basyn qūradym ba, qūramadym ba, bılmeimın, qyp-qyzyl bop ketkenımdı ǧana bılemın. Ömırımde eŋ alǧaş ret sol jerde otyryp ekı joldy özım qūradym ǧoi deimın, onyŋ özı esımde joq. Äiteuır ūstazdarymyzdyŋ «oi, sender ne degen keremet aqynsyŋdar!» dep taŋdai qaǧyp, şyǧaryp salǧanyn ǧana bılemın. Sosyn: «Bız senderdı apta saiyn oqytamyz» dedı. Ne kerek, ekı aptadan soŋ älgı otyz balanyŋ on besı ǧana bardy aitys sabaǧyna. Al üşınşı aptada törteuımız ǧana qaldyq. Jäken, Marjan, Aigül jäne men. Törteumızdı Äselhan apamyz ben Qanybek aǧamyz tärbieledı, öleŋnıŋ ne ekenın, onyŋ qalai qūrylatynyn ūqtyrdy, üirettı. Dombyra tartudy äpkelerım — Qūndyzai, Zämzagül, Gülfairuz üirettı. Olar dombyrada än salatyn. Alǧaşqyda Erık Asqarovtyŋ äuenımen aityp jürdım. Sebebı ol eŋ oŋai äuen bolatyn. Keiın Nartai aqynnyŋ aitysqa beiımdelgen maqamymen aitysatyn boldym.
- Eŋ alǧaşqy respublikalyq aitysqa şyqqan kezıŋız esıŋızde me?
- 1990 jyly Şymkent qalasynda Orta Aziia respublikalarynyŋ aitysy boldy. Men ol kezde 8-synyp oquşysy edım. Sol aitysqa Esenqūl Jaqypbekov, Täuşen apamyz, Özbekstannyŋ aqyny Mekenbai Omarov, Oŋǧarbek Orazbek, qyrǧyz aqyny Äşırälı Aitaliev qatysty. Alla qoldap, abyroi berıp, sol aitysta bas jüldenı jeŋıp aldym. Sahnaǧa ülken küreŋ qasqa atty alyp kelıp mıngızgenı esımde. Sol atty, aqylym jetıp dep aita almaimyn, ūstazdarymnyŋ aituymen Äşırälı Aitalievke mıngızıp, batasyn aldym. Ol kısı men Qyrǧyzstanǧa barǧan saiyn «būl bala maǧan at mıngızgen qazaq» dep aitatyn.
- Estuımızşe, Däuletkerei Käpūly aityspen qoştasypty, al Amanjol aitys sahnasyna qaita oraldy. Mūny aityp otyrǧanym, juyrdaǧy aitysta Jandarbek «pensiiaǧa barmaisyŋ ba?» dep qaldy… Özıŋızde ne oi bar?
- Keide bır aitysta köŋıl küiıŋ bolmai, şabytyŋ kelmei jatsa, sol künı-aq aitystan ketıp qalǧyŋ keledı. Men mūnda ne ıstep jürmın degen oi maza bermeidı ondai sätte. Al endı bır kezde keudeŋdegı jyr arnasynan asyp, tasyp syrtqa şyqqanşa asyǧasyŋ, aitqyŋ keledı, sondai sätte jaqyn maŋda aitysty qoia almaityndai bolyp körınesıŋ. Aitys aqynnyŋ köŋıl küiıne bailanysty närse ǧoi. Sondyqtan bolaşaqta aua raiy qalai bolatynyn boljap aita almaimyn.
- Degenmen artyŋyzdan dürkırep şyǧyp kele jatqan jas aqyndardyŋ şabysyn estıgende jüreksınetın kezıŋız bola ma?
- Kez kelgen tolqyndy soŋynan kelgen tolqyn ysyryp şyǧarady. Qalasyn, qalamasyn, solai. Būl — zaŋdylyq. Bız de kezınde solai ettık, bızge de sony ısteidı. Sondyqtan oǧan sanaly türde daiyn bolu kerek. Senen keiın kelgen tolqynnyŋ ekpını zor bolyp jatsa, qanekei, odan tek öner ūtady.
- Astanadaǧy aitysta aityssüier qariialar bolmasa, kereksız bolyp qalatyn siiaqtymyz dedıŋız. Bıraq sol aitysty tamaşalaǧan jastar da boldy ǧoi…
- Men:
Aitysqa jastar keide az keledı
Col jaǧynan kışkene ūiattymyz.
Körgende aq jaulyqty analardy,
Keledı köŋılımızdı jūbatqymyz,
Qarttarym, sızder aman bolyŋdarşy,
Qara öleŋdı qasterler şyraqşymyz -
Sızderdei tyŋdarmannan aiyrylsaq,
Bız dalada qalatyn siiaqtymyz, — degenım tek bügıngı körermendı körıp otyryp aitqan sözım emes. Qai jerge barsaq ta zaldyŋ 70-80 paiyzyn qariialar qūrap otyrady. Orta jastaǧy aǧa-apalarymyzdyŋ özı sirek keledı. Aitysty jan-tänımen süietın negızınen, zeinetker jasyndaǧy kısıler. Ärine, jastar da barady, bıraq öte az. Öitkenı qoǧamnyŋ auany solai bolyp tūr. Bügınde jastardyŋ baratyn jerı köp. Onyŋ üstıne, aitys belgılı bır mezgılde, tūraqty ötpeidı. Eger teatrdaǧydai bır jyl būryn bekıgen baǧdarlamasy bolsa, jastar yŋǧailanar ma edı. Al qazır aitystyŋ naqty baǧdarlamasy joq. Sebebı būdan keiın aitys qaşan bolatynyn eşkım döp basyp aita almaidy. Bälkım, nauryzda, sosyn kelesı jyly jeltoqsanda…
- Sız aitystyŋ iesı joq degendı jiı aitasyz, aitystyŋ iesı qazaq emes pe, halyq emes pe?
- Onda sol halyqtan kelesı aitys qaşan bolady dep sūraŋyzşy, jauap berer me eken? Halyq aitystyŋ iesı bolsa, jauap berer edı ǧoi. Halyq tūrmaq, Jürsın aǧanyŋ özı endıgı aitystyŋ qaşan bolatynyn aita almaidy. Äiteuır demeuşıler tauyp, memleketpen aqyldasyp, myna bır aituly data ketıp barady, osyǧan aitys ötkızeiık dep, özı aityp, özı ūiymdastyryp jürgen jaiy bar. Al josparly türde ötıp jatqan aitys joq. Eger käduılgı josparly merzımde öter bolsa, jastar da köŋıl böler edı. Aldyn ala habardar bolǧan soŋ, uaqytyn da soǧan sai yŋǧailar edı-au dep oilaimyn.
- Aitysta aqyndar kötermegen mäsele qalmaidy. Desek te, sız üşın qazaq qoǧamyndaǧy eŋ özektı mäsele ne?
- Eŋ ötkır tūrǧan mäsele — täuelsızdıgımız. Halqymyzdyŋ öz elıne ielık etuı, jerıne ielık etuı, özınıŋ bailyǧyna ielık etuı, ana tılınıŋ, ata dınınıŋ, töl mädenietınıŋ saltanat qūruy — osynyŋ bärı täuelsızdıgımızdıŋ bır-bır uyǧy.
- Özıŋız qatysqan aitystardaǧy basqa jūptardyŋ söz jarysyn tyŋdaisyz ba?
- Joq. Sebebı ondai kezde öz oiymmen äure bolyp jüremın. Soŋǧy aitysty da tolyq köre almadym. Tek ekınşı künın ǧana tamaşaladym. Ainūr men Töreǧalidyŋ aitysy jaqsy boldy. Al Qarlyǧaş pen Erkebūlannyŋ aitysy naǧyz klassikalyq aitys boldy der edım.
- Baspasöz betterınen sūhbattaryŋyzdy oqyǧan emespız. Soǧan qaraǧanda, sūhbat beruden qaşqaqtaityn adamsyz ba?
- Qaşqaqtaityn tügım joq. Menen sūhbat alamyn degen adam şyǧarmaşylyǧymdy ǧana sūrauy kerek dep oilaimyn. Öitkenı men bır närse bıtırıp jürsem, qolymnan bır närse keler bolsa, ol — osy aitys qana. Basqa qoǧamǧa berıp jatqanym şamaly.
- Balalaryŋyzdyŋ aitysqa kelgenın qalaisyz ba?
- Joq.
- Nege? Aqyndardy el alaqanyna salyp jüredı emes pe?
- Alaqanyna salyp, aialap otyrǧan elge alǧysym zor. Bıraq aitystyŋ jauapkerşılıgı öte auyr. Sahnaǧa şyǧa kelgende qarsy aldyŋda otyrǧan myŋ közdıŋ myŋ türlı oilaitynyn oilaǧanda… Işıŋdegını aqtara salsaŋ maqūl ǧoi, bıraq ony el qabyldai ma, ärkımnıŋ tüsınıgı är basqa. Astanada aitqanyŋdy Şymkentte aita almaisyŋ, aitqan künde de sol öŋırdıŋ yŋǧaiyna qaratyp jyrlauyŋ kerek. Kerek deseŋız, Şymkenttegı äŋgıme ırgesındegı Şielıge jaramaidy.
Sondyqtan aitysqa ülken daiyndyqpen, jauapkerşılıkpen qarau kerek. Qoǧamdaǧy özektı mäselemen qatar, körermennıŋ köŋılın köterudı de oilau kerek bolady. Sebebı bır körermen aitysqa qyzyq körem, tamaşa körem, marqaiyp qaitam dep kelse, endı bırı bılım alam, önege terem dep keledı…
- Bıraq ötkendegı aitysta sahnaǧa tösek mäselesı şyǧyp kettı ǧoi, ersı tırkesterdı de estıdık… Sahnany kie tūtatyn elge būl ersı körındı…
- Onyŋ ersı eşteŋesı joq. Aitys sinkrettı janr, onyŋ ışınde äzıl de, ospaq ta, teatrdyŋ elementterı de bolady. Al ädepten asty dep, aitystaǧy qaǧytpa qaljyŋdardy alyp tastai bersek, onda aitysymyz japyraǧynan aiyrylǧan aǧaşqa ūqsap qalmai ma? Aitys tal boiynda mını joq öner emes. Onyŋ da artyq-kemı bolady, mäselen, keşegı Balǧynbek pen Jandarbektıŋ aitysyn öz basym ädemı äzıl aitys dep esepteimın. Mümkın, aitysty köruge ziialy qauym kelgen soŋ, keibıreulerge ersı körıngen şyǧar…
- Öleŋ jazasyz ba?
- Men jazba poeziianyŋ ökılı emespın, özımşe türtınektep jazatynym bar, bıraq ony jariialamaimyn, kompozitor jıgıtterge körsetemın, solar kädesıne jaratyp jür.
- Ainūr aqyn ǧoi deimın, sızdı aitystyŋ «killerıne» teŋedı. Sahnaǧa şyqqanda sazaryp otyratynyŋyz bar. Qarsylasyŋyzǧa ikemdelıp, yrym üşın jymiia da salmaisyz. Oŋtüstıktıŋ aqyny degenge adam senbeidı, küluıŋız sirek. Al ömırde qandai adamsyz? Osylaişa sazaryp jüresız be?
- Aitysta jürgenıme jiyrma jyldan asty. Sodan berı sahnadaǧy otyrysyma qatysty bır jyly söz estımeppın. Mels aqynnyŋ «oŋtüstıkten kelgenmen ınım menıŋ, ekpını soltüstıkten soqqan jeldei» degenı bar. Bärı menıŋ sahnadaǧy otyrysymdy söz etedı. Endı qūdaidyŋ bergen bolmysy solai bolǧan soŋ, şara bar ma?
- Äŋgımeŋızge raqmet.
Sūhbattasqan
Halima BŪQARQYZY,
«Aiqyn».
