Burynǵy ata-babalarymyz memleket deńgeıindegi kelissózder men ult múddesi jolyndaǵy úlken máselelerdiń barlyǵyn at ústinde júrip sheshkenin tarıhtan bilemiz. Attyń jalynda, túıeniń qomynda tirshilik keshken kóshpendi qazaq halqy úshin qamshynyń atqarar róli zor edi. Osy bir kishkentaı ǵana qural keıde dúıim eldiń taǵdyryn sheshetin, kerek dese ómirin ózgertip jiberetin. Olaı deıtinimiz – burynǵy kezde qandaı bir daý-jar, urys-keris aldynda sóz sóıleıtin adam aldymen qamshysyn joǵary kótergen. Al shyǵarylǵan sheshimmen kelispegen adam ortaǵa qamshysyn laqtyryp, máseleni qaıta qaraýdy talap etedi. Endeshe kóshpendi qazaq qoǵamynda qamshy qandaı «qyzmet» atqardy. Onyń túrleri men jasalý joldary qalaı boldy jáne qandaı fılosofııalyq qupııasy bar? Osy týraly az-kem sóz qozǵaýdy jón sanadyq.
Qamshynyń qansha túrin bilesiz?
Qazaqtyń jeti qazynasynyń biri – qazanatty serik etken ár azamattyń qolynda qamshy bolǵan. Ony han men qara da, batyr men bı de, sal men seri de, tipti, qara taban qoıshy da ustaǵan. Júırik at er jigittiń senim artar bir serigi bolsa, kez-kelgen qysyltaıań sátte qolynan tabylatyn qarýdyń biri – qamshy. Buryn ər qazaqtyń basynda úıi, qorasynda maly bolmaǵan shyǵar. Biraq, ózin er azamatpyn degenniń bəriniń astynda bir aty jáne qolynda qamshysy bolǵan. Ata-babalarymyz ony qasterlep ustap, malǵa barsa da, daýǵa barsa da, jaýǵa barsa da qolynan tastamaǵan. Qazaqta qamshymen baılanystyra aıtqan naqyldar men sóz tirkesteri de barshylyq. Mysaly «Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyr» degen sóz bar. Iá, bir adamnyń búkil ǵumyryn osy bir tutam ǵana zattyń boıyna syıdyryp jibergenin kóresiz... Nemese «Qamshy – ul bolsań qolyńda oınaıdy, qul bolsań tóbeńde oınaıdy» deıdi. Bul boıynda qazaqylyq qany bar kez-kelgenniń jigerin janyp, namysyn oıatary anyq. Qazaqtyń kórnekti jazýshysy Ǵabıt Músirepovtiń bir shyǵarmasynan: «Qasqyrǵa qyryq segiz taspa qamshydan artyq qarýdyń keregi joq» degen tirkes kezdesedi. Bul qamshynyń boıynda qandaı qudiret, qandaı uly kúsh jatqanyn bildiredi.
Endi qamshynyń qansha túri bar degen suraqqa toqtalaıyq. Qazaq mádenıetin, salt-dástúrin keńinen zerttep júrgen etnograftardyń pikirinshe qamshynyń 20-ǵa jýyq túri bar eken. Onyń árqaısysy ár salaǵa qoldanylǵan. Mysaly asaý qamshy – asaý jylqyny úıretýge arnalǵan. Saby jýan, qolǵa ustaýǵa yńǵaıly bolady. Qyzqýar qamshy – basy men sabynyń ortasynda aınalyp turatyn shyǵyrshyǵy bar, ony ulttyq oıynymyz qyz qýý kezinde ustaıdy. Kókpar qamshy – búldirgisi uzyn, saby jińishke, aýyzǵa tisteı salýǵa yńǵaıly saptalǵan. Dyraý qamshy – órmesi ótkir, saby jýan bolady. Sol sekildi doda qamshyny da er azamattar urys-keris, tóbeles kezinde ustaǵan. Iaǵnı, qorǵanýǵa, qarsylasyn uryp jyǵýǵa arnalǵan. Ózeginiń bir qarys jerinde qorǵasyn bolady. Baqsy qamshy – adamdardy emdeýge, zikir salyp, jyn shyǵarý kezinde qoldanady. Bozbala qamshy – arnaıy shashaqtalǵan, shashaǵyna mys, jez, temir taǵyp áshekeılep jasalady. Ony jastar sán úshin ustaıdy. Báıge qamshy – júırik atqa arnalyp saptalady. Qamshylaǵan kezde qatty batpaýy tıis. Órmesi 4 jińishke taspadan óriledi, saby da jińishke ári jeńil keledi. Dúre qamshy – el ishindegi tentekter men buzaqylardy jazalaýǵa arnalǵan. Saryala qamshy – bul sán úshin ǵana qoldanylady. Mundaı qamshylar kóbinese tórge ilinedi. Jylan baýyr qamshy - ústi jumyr, asty jalpaq jylan sııaqty órmesine baılanysty atalǵan. Sondaı-aq, qasıetti qamshy, bala qamshy, aq qamshy, qanjar qamshy, kıeli qamshy dep bólinedi. Qamshynyń órimin tórt, alty, segiz, on eki, on tórt, on alty taspadan órýge bolady.
Qamshysy joq adam sóılemeıdi...
Pavlodar oblysynyń Aqsý qalasynda Jıenhan Qamanaıuly degen azamat turady. Aqsý qalasyna qarasty Jambyl orta mektebinde tehnologııa pániniń muǵalimi bolyp jumys isteıdi. Ulaǵatty ustaz talaı jyldan beri aldyna kelgen shákirtterine qamshy órýdiń qyr-syryn úıretip keledi. Sonymen qatar, ony qaı kezde qalaı ustap, qalaı qoldanatynyn túsindirip júr. Osy maqalany ázirleý barysynda muǵalimniń biraýyz pikirin bilgen edik...
- Men qamshy týraly kóp zerttedim. Osy maqsatta kópti kórgen aqsaqaldarmen áńgimelestim, ádebıetti aqtardym, qolóner salasyna úńildim. Qazaqtyń salt-dástúrinde qamshyny ustaý men qoldanýdyń erejeleri, tártibi bar jáne onyń tárbıelik máni de joǵary. Qamshyny oń qolǵa eki búktep ustaıdy. Burynǵylar bireýge jol kórsetkende qolmen emes, qamshynyń ushymen nusqaǵan. Eger, bireýge syıǵa beretin bolsańyz, qolyna týra ustatpaı jerge tastaýdyń máni bar. Bul – sol úıdiń qut-berekesi birge ketpesin, ushyǵy jerde qalsyn, salmaqty jer ǵana kóteredi degendi bildiredi. Qazaq qamshy urlaǵan adamdy úlken qylmysker sanaıdy. Burynǵylar úıine kelgen qonaqtyń qandaı sharýamen júrgenin qamshysynan-aq baıqap qoıady eken. Mysaly, jolaýshy bosaǵaǵa ilip kiretin bolsa onyń asyǵys júrgenin, ıaǵnı jeńil-jelpi tamaqtaný úshin nemese shólin qandyrý úshin kelgenin bildiredi. Eger, qamshyny etiginiń qonyshyna, shapanynyń belbeýine qystyryp, ne bolmasa qolyna ustap kelse, onda sol úıdiń adamdarynan buryn ketken kegin qaıtarý maqsatynda, ıaǵnı urys-keris shyǵarý úshin kelgeni. Al, úı syrtyna beldeýge ilip kirgen qonaqty asyqpaı, as ishýge keldi dep bilgen. Eger, qonaǵyńyz qolyna ustaǵan qamshysyn úıińizge qaldyryp ketetin bolsa, sol úıden qyz surap kelgen, biraq eshnárse batyp aıta almaı ketti degen sóz. Qyz jaǵy bul usynysty quptamasa, qamshyny jigittiń aýylyna qaıtarady. El sózin sóıler jón biletin úlkender qandaı da bir daýly jıyndarda tórelik aıtar kezde qamshysyn eki búktep ustap, joǵary kóteredi. Muny túsingen el de birden tynyshtyq saqtaıtyn bolǵan. Nemese qandaı bir jarys, saıys kezinde onyń sheshimine kelispegen adam ortaǵa qamshy tastaǵan. Sonymen qatar, daýdan nemese sózden jeńilgenin moıyndaǵysy kelmegen daýger de osylaı isteıdi. Qazaq handyǵy tusynda han saraıyna májiliske kelgen batyrlar men bıler ózimen birge eki quralyn alyp kiredi eken. Onyń biri – báki, ekinshisi qamshy. Eger, saraı aldyndaǵy ýázirleri biriniń bákisin alyp qalsa, ol adam sol jerde tamaq jeý quqyǵynan aıyrylady. Al, eger qamshysyn alyp qalsa, májilis ústinde sóz sóıleı almaıdy. Budan basqa qamshy týraly yrym-tyıymdar da bar. Mysaly, qamshy sabynyń synýyn bizdiń halyq jamandyqqa balaǵan. Al ony syıly adamyńyzǵa kádesyı retinde bereýińizge ábden bolady, bul sol adamǵa kórsetken sheksiz yqylasty, úlken qurmetti bildiredi, - deıdi Jıenhan muǵalim. Mine, qamshyny burynǵy ata-babalarymyz birinshiden qarý retinde qoldansa, ekinshiden fılosofııalyq máni bar tárbıe quraly retinde kádege jaratqan.
Qamshyger
Buryn qazaqta «qamshygerlik» degen óner bolǵan. Iaǵnı, qamshynyń kómegimen neshe túrli óner kórsetýge bolady. Mysaly, tórt jaqqa kerilgen ógizdiń jon terisin bir tartyp qana tilip túsiretin adamdar bolypty. Bul kez-kelgenniń qolynan kelmeıtin is. Sondaı-aq, jaýgershilik zamanda qarsy taraptyń kelisimin qamshymen satyp alǵandar bolǵan. Al, astynda júırik aty, qolynda uzyn qamshysy bar adamnyń aldynan arlan qasqyr da ońaı qutylmaıdy. Degenmen, mundaı erlik kez kelgen adamnyń qolynan kelmeıdi. Sondyqtan, bul qamshygerdiń abyroıyn arttyra túsetin naǵyz batyrlyq. Ókinishke oraı, qamshygerlik óneri qazir umytylyp barady. Buryn onymen soǵýdyń, urýdyń kóptegen ádisteri bolǵan. Mysaly, qamshy úıirý, bileý, jasqaý, shyqpyrtý, sıpaı qamshylaý, batyra qamshylaý, orap tartý, osa tartý, tile tartý, basa tartý, serpe tartý, salyp qalý, siltep qalý dep aıtylǵan. Qamshy qurylymyna qaraı jıyrmadaı bólikke bólinedi. Mysaly, órim, sap, bas, dúm, alaqan, búldirge, oram, kejege, shejemeı, aıdar, moınaq, búrkenshik, býnaq, baýyr, shashaq, ózek, túıin, shyǵyrshyq, topshy, túınek.
Qamshyny jasaýdyń ózi – úlken ónerge jatady. Sheberler ásirese onyń sabyna erekshe kóńil bólgen. Iaǵnı, tobylǵydan, yrǵaıdan, qamystan jáne eliktiń, kıiktiń sıraǵy men múıizinen, taýtekeniń múıizinen saptaýǵa bolady. Mundaı qamshynyń kúshimen astyńa mingen at qana emes, aldyńa salyp aıdaǵan atan túıe men azban ógiz de «qaıqań qaǵyp» júrip ketedi. Báıge qamshyny tobylǵydan saptaǵan durys, óıtkeni ol jeńil bolady. Al, órimin qandaı qaıystan óredi degenge keleıik. Burynǵylar onyń órimin kóbinese, sıyr men jylqynyń qabyrǵa ne bolmasa shap terisinen ılegen qaıystan órgen eken. Sebebi, jon jáne moıyn terileri qalyń bolady da, ádemi shyqpaıdy. Al, túıeniń terisi buǵan jaramaıdy eken. Qaıysty eń aldymen ıin qandyryp ılep, keıin taspany symdaı jińishke etip tiledi. Eger taspańyz birkelki bolmasa órimi de durys shyqpaıdy. Teri buıymynyń has sheberleri ony jumyr jáne tórt, alty segiz qyrly etip órgen.
Dertke daýa...
Qazaq halqy qamshyny erekshe qasıet tutqan. Mysaly, baqsy-balgerler aıyqpas dertke shaldyqqan talaı adamdy qamshymen uryp, aýrýynan aıyqtyryp, boıyndaǵy jynyn shyǵarǵan dep jatady. Ásirese, aýyr naýqasqa shaldyqqan aıelder men bala kótermegen jas kelinshekterdi emdegen eken. Al, burynǵylar alys saparǵa atpen jolǵa shyqqan kezde dittegen jerine sol kúni jete almasa tastyń túbin, zırattardyń ishin panalap qona beredi. Mine, sondaı kezde dalaǵa uıyqtaǵan adam er-toqymyn basyna jastasa, qamshyny qasyna qoıady. Bul – birinshi dalada jatqan adamnan bále-jala aýlaq bolady dese, ekinshiden adamnyń ústine qurt-qumyrysqa úımelemeıdi. Sebebi, ondaı usaq jándikter ay qurtqa ılegen qaıstyń ısinen qashatyn kórinedi. Qamshynyń adamnyń boıyna kúsh-jiger berip, rýhtandyratyn qasıeti de bar. Mysaly, kókpardyń shabandozdaryn qarap otyrsańyz, alapat aıqas kezinde qamshylaryn aýyzdaryna tistep júredi. Bul – kókparshynyń jeńiske degen qushtarlyǵyn arttyra túsedi.
Tileýberdi Sahaba,
Pavlodar oblystyq «Saryarqa samaly» gazetiniń tilshisi.
