Bılikqumarlyq
Dinbasylardyń birden-bir maqsaty – huqyq salasyn ózderine menshiktep alý. Dinı zańdar shyǵarý – solardyń quzyretinde. «Qasıetti bilim bizge berilgen» degen jeleýmen olar din ıeleri korporaııasyn qoǵam úshin zań shyǵarý quralyna aınaldyryp alǵan. Bul da eshteńe emes. Dinbasylar men pirler qoǵamnyń búgini men bolashaǵyna yqpal etip jatyr.
Osylaısha jeke adam men Qudaıdyń arasynda bóget paıda boldy. Ol bóget – dinı –saıası dástúr, ıaǵnı Qudaıdan bólek júıe. Al jaı adamdar osy júıeniń bir bólshegi retinde Imansyzdyqqa qatysyp otyr. Qudaıdan bólek zańdar júıesin Quranda «Tagýt» dep ataıdy. Tagýt degenimiz – májbúrleý, ádiletsizdik. Bul júıe Haq dinge balama retinde shyǵady. Jáne óziniń zań shyǵarýshy retindegi sıpatyn alǵa tartady.4:60
Tagýt júıesi – qoldan jasalǵan jáne oıdan shyǵarylǵan halıfattyq-monarhııalyq júıe. Senbeıtin adamdar Qudaı joly men monarhııalyq halıfatty bir dep biledi. Osylaısha olar ózderiniń ıslamofobııaǵa baılanysty kózqarasyn aqtap alýǵa tyrysady.
16:35 ,16:36
Ata-babadan qalǵan reakıondy dástúr degen ne? Ol – din ustaýdyń qoldan jasalǵan bir túrin tutynýǵa adam balasyn kúshtep kóndirý. Balanyń óz aqylymen tańdaý jasaýǵa múmkindigi joq. Quranǵa, haq dinge esh qatysy joq ádet-ǵuryp, uǵymdar shyr etip dúnıege kelgen sátten-aq sábıdiń sanasyna sińirile bastaıdy. Orys – pravoslav; qazaq, arab, túrik – musylman; evreı – ıýdeı; qytaı – daosıst, býddıst, konfýııshil... Mundaǵy «pravoslav dini», «musylmanshylyq», «ıýdaızm», «býddızm» degenderdiń barlyǵy – saıası-dinı dástúr, adamdy ata-babasy kim bolsa, sondaı bolýǵa májbúrleıtin ırraıonaldy sana.
Al Qudaı ne deıdi? Ol saıası dástúrli dinge negizdelgen monarhııalyq halıfat pen Qudaıǵa senimniń bir-birine qarama-qaıshy, tipti dushpan ekenin aıtady.
QURAN JÁNE BILIK
Oıdan shyǵarylǵan dinniń ıeleri úkim máselesin de óz paıdalary úshin qoldanǵan. Ózderiniń jeke kózqarastaryn úkim qaınary qylǵysy kelgender, Allanyń aty men dindi paıdalanyp adamzatty basqarǵysy kelgen.Mysaly Quran boıynsha áıel adam elbasy da, basshylyqta tıimdi orynda da otyra alady. Quranda bul máselege baılanysty eshqandaı tyıym bolmasa da, dástúrli ıslamshylar Quranda joq tyıymdy ákelip, adamzattyń jartysy bolyp tabylatyn áıel zatyn bul laýazymdardan qur qaldyrǵan. Sondaı-aq “basshylar Quraıyshtan” degen oıdan shyǵarylǵan hadıs arqyly adamdardy bıleý quqynyń jalǵyz bir rýǵa berilýi de dástúrli ıslamshylardyń jalǵan sandyraqtary. Keıinirekte Osmanly patshalary da sheıh ýl-ıslamdarǵa qalaǵan pátýálaryn shyǵartqan, Quranǵa qaıshy, oıdan shyǵarylǵan dinı negizderdi ustanǵan, myńdaǵan tarıqattar ózderiniń taqtaryn saqtap qalý úshin neshe túrli aıly-sharalardy qoldanǵan. Osmanly dáýirindegi azǵyndaýdy uǵynýymyz úshin Osmanly patshalarynyń “Allanyń kóleńkesi halıfa myrzamyz” dep atalǵanyn eske túsirýimiz jetkilikti dep oılaımyn. Adam balasy Allanyń kóleńkesi dep atalǵan jerde qandaı qaıyr-bereke bolatyn edi! Ókinishke oraı arab-parsy bılikteri hám olardyń qosymsha basqarmalary Islam dininiń atyn jamylǵan qanaýlar men qısynsyzdyqtardy adamdar sanasyna ábden sińirýge tyrysqan.
Álý Imran súresiniń 159 aıatynda paıǵambarymyzdyń da “shýra”ny ustanýy kerektigi baıandalady. ShÝRA (Keńesý, aqyldasý): Shýra degenimiz bılik júrgizý máselelerinde kópshiliktiń aqyl-keńesin, oı-pikirin bilý jáne kópshilik uıǵarymymen demokratııalyq sheshim qabyldaý mehanızmi,ıaǵnı parlamenttik basqarý tásili.
Shýra súresi 38
Sondyqtan eshkim ózin “shýra”dan joǵary kórip, adamdarmen keńespeı, óziniń nápsisimen adamdardy basqara alatynyn aıta almaıdy. Shýrany bir júıe retinde baǵalaǵanymyzda Respýblıka júıesine uqsaıtynyny kóremiz. Shýrany Qurannyń málimdemesine qaıshy bolmaý shartymenen demokratııa dep te ataýǵa bolady.
Quran bıleý úshin qeńes, ádilet, pikir erkindigi, amanattyń ıesine berilýi sııaqty negizgi prınıpterdi belgilegen, kóptegen máselelerdi bolsa adamdardyń ynsabyna jáne sanasyna qaldyrǵan. Máselege bul núkteden qaraǵanymyzda jer betindegi koroldik, patshalyq syndy qurylystardyń Quranmen uıqaspaıtynyn jáne qaıshy ekenin kóremiz. Sebebi Quran amanatty ıesine berilýin qalaıdy, demek memlekettiń bıligi eń laıyqty adamǵa ıakı adamdarǵa berilýi tıis (áıel-erkek aıyrymyn jasamaı). Mysaly monarhııalyq-dıktatorlyq rejımderde patshalyq, karoldik ,han t,b bılik eń laıyqty adamǵa emes, pálenshe monarh nemese patshanyń mırasqoryna beriledi. Máselege bul núkteden qaraǵanymyzda AQSh ıakı Batys Evropa memleketteri bılik qurylymy jaǵynan Qurandaǵy Islam júıesine «musylman»memleketteri dep atalyp júrgen elderden óte jaqynyraq nemese saı keledi. Alaıda bul jáıt máselege Quran terezesinen qaraǵandarǵa ǵana kórinedi.
2:256
Quran týraly
2:2 ,7:52 ,16:89 ,35:25 ,4:174 ,12:111 ,17:41
Iá, Quran eń durys jolmen júrgizedi, túsindiredi jáne qara túnekke jaryq túsiredi. Muny joǵaryda keltirilgen aıattar aıtyp tur.
Qudaı Qurandaǵy sózderdi jeke adamnyń aqyly men ar-uıatyna tıgize arnaıdy. Kitapty eshkimniń kómegin kútpeı, ózdiginen oqyp-túsinýge, qorytyndy jasaýǵa shaqyrady.
Quran arqyly kez kelgen nárseniń mánin túsinýge bolady. Ol jeke adam úshin Aqıqattyń túp negizi nemese Aqıqatqa jetýdiń sharty. Bul Qurannyń ózinde anyq aıtylady. Alaıda, saıasılanǵan arab-parsy dástúri munymen kelispeıdi. Ol tipti qarsy shyǵady. Atalmysh dástúr «Quran – túsinýge aýyr, sáıkes bilimi joq adamnyń aqyly jetpeıtin kitap, ony túsiný úshin arnaıy mamandar men ádebıettiń kómegi kerek» deıdi. Saıasılanǵan arab-parsy dástúrshildigi «Qurandy túsindiretin tápsirler men hadıster qajet» dep ashyq aıtady. Quran men reakıondy dástúrdiń osynsha tereń qaıshylyqqa túsýiniń sebebi nede? Bul suraqtyń jaýaby Kitaptyń ózinde jazylǵan.
13:1 ,31:1 ,31:2 ,31.3 ,31.4 ,31:5 ,31:6 ,31:7 ,61:8 ,61:9 ,25:31
Joǵaryda keltirilgen aıattar neni kórsetedi? Olar Kitap túsken jurttarda kópshilik Kitapqa qarsy shyǵatynyn aıtyp otyr. Pirler men dinbasylardyń yqpalyna túsken kópshilik paıǵambarlardy qabyldaı qoımaıdy. Al pirler Haq dindi moıyndamaıdy. Moıyndaý túgili, paıǵambarlarǵa qarsy san túrli qastandyq uıymdastyrýmen bolady.
Bul dushpandyqqa ıtermeleıtin nárse ne? Ol – sol zamanǵy saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik tártipti saqtaýǵa umtylý jáne ırraıonaldy dástúr arqyly sol tártipti adamdardyń sanasyna odan ári sińirý.
3:14 ,7:51 ,7:52 ,6:70
Muhammed paıǵambarǵa qarsylyqty Mekkedegi quraıysh taıpasynyń aqsúıekteri bastady. Olar bir ǵana Qudaıǵa senýge shaqyrǵan elshimen
bastapqyda enjarlaý kúresti, biraq keıinnen bul kúres dushpandyqqa ulasty.
Ol kezde dástúr men ata-baba dininiń bedeli kúshti, sanaǵa myqty ornyqqan edi. Muhammedpen jaýlasýdyń sebebi, osy saıası, jáne áleýmettik-ekonomıkalyq tártipti saqtaýǵa jantalasý bolatyn. Ol qoǵamda kóp másele muragerlik jolymen sheshiletin, bılik ákeden balaǵa berildi. Shyndyq aqyl-oıdyń izdenisi jáne Qudaı Kitabyna júginý arqyly ashylmaıtyn. Aqsaqal-pirler ne aıtsa, sol shyndyq bolyp qabyldanatyn. Dástúrdiń sheńberinen shyqpaǵan adam «aqıqat jaǵyndamyn» dep sene alatyn.
Alaıda, Muhammed dástúrdiń joly aqıqattan, aqsaqal-pirlerdiń danalyqtan alys ekenin dáleldeı bastady. Eski tártipti saqtap, sonyń jemisin jep otyrǵandar istiń nasyrǵa shaba bastaǵanyn sezdi. Elshiniń ózderine qandaı qater ákele jatqanyn túsindi. Sóıtti de, paıǵambar men onyń jaqtastaryna shabýylǵa kóshti.
Bul kúres Qudaıǵa sengenderdiń jeńisimen aıaqtaldy. Alaıda, Muhammed dúnıeden óte salyp, eski elıtadan qalǵan sarqynshaqtar Senimge qarsy kúresti qaıta bastady. Satqyndyq quraıysh taıpasynan shyqqan Ábý-Sýfıannyń urpaqtarynan keldi. Keıin bular Ýmeııadtar áýleti dep ataldy. Paıǵambar ólgennen keıin bılikti ıelenip alǵan Ýmeııadtar Haq dindi arab mádenı-dástúrine aýystyrdy. Anyǵyn aıtqanda, burynǵy putqa tabyný zamanyndaǵy tártipti qaıta ornatty. Qudaı jolynan taıýdyń eń alǵashqy qadamy bılikti áke balaǵa bergende jasaldy. Ýmaııadtar áýletiniń birinshi halıfy Mýavıııa taqty óziniń uly Iazıdqa berdi. Jáne ony bıleýshi etip tanýǵa halyqty kúshpen májbúr etti. Osylaısha rýlyq-traıbalıstik dástúr Quranda aıtylǵan bıliktiń májilis jáne saılaý tártibin joq qyldy.
Putqatabynýshylyq óstip saıası kontrrevolıýııadan bastaldy. Al ýaqyt óte kele ol Islam atty aqyldyń dinin múldem jutyp qoıdy. Bir Qudaıǵa ǵana bas ııýdi talap etetin Haq din qaıda ketti? Ol aqyldy qajet etpeıtin dinı ádet-ǵuryptar men ata-baba saltyn shań jýytpaı saqtaıtyn «musylmandyq» arab-parsy dástúrine aınaldy.
Bir aıta ketetin nárse, súnnızmge qarsy shıızm dástúrindegi putqatabynýshylyqtyń da bálendeı aıyrmasy joq. Ekeýinde de bılik muragerlik jolymen beriledi. Ekeýinde de aqyl dogmaǵa baǵyndyrylǵan.
«Hadıster» men «Súnnet»
Hıjranyń ekinshi ǵasyrynda «Hadıster» dep atalatyn kitaptyń alǵashqy jınaǵy daıyndaldy. «Hadıs» qazaqsha «aıtylǵan sóz» degen maǵyna beredi. Ol sózsiz búginde musylmandar óz dinin túsinýden qaldy. «Hadısten» kelip «Súnnet» shyǵady. «Súnnet» – Muhammed solaı jasaǵan eken degen is-áreket úlgisi. Ony musylmandar Qurannan keıingi jáne Qurandy tolyqtyratyn aqıqat bastaýy dep qabyldap ketti.
Búgingi musylman «Hadıs» pen «súnnetti» ustaný – mindet, onsyz Islam – Islam emes» dep oılaıdy. Onyń sebebi, «Muhammed paıǵambarǵa eki aıan túsken, biri – Quran, ekinshisi – Súnnet» degen túsinikte jatyr. «Súnnıtterdiń» senimi boıynsha, Quran – Qudaıdyń zańy bolsa, Súnnet – Muhammedtiń zańy. Iaǵnı, bul eki zańdy bir-birinen bólip alýǵa bolmaıdy. Súnnet Qurandy tolyqtyratyn, túsindiretin, tipti keı jaǵdaıda teriske shyǵaratyn kitap bolyp ta ketedi.
«Súnnıtter» Muhammed paıǵambar bylaı aıtypty dep senedi: «Aqıqatynda, maǵan Kitap jáne soǵan uqsas bir nárse berildi. Aqıqatynda, maǵan Quran jáne soǵan uqsas bir nárse berildi». – («Mýsnad», ımam Ahmadtyń hadıster jınaǵy 4/130).
Al Qurannyń ózi bul týraly ne deıdi? Ol Quranǵa uqsas bir nársege sený Quranǵa kúmán keltirý ekenin aıtady. Muhammedke Quran sııaqty bir nárse berilipti degenge senetinder – Qudaıǵa senbeıtinder. Bul da Qasıetti kitapta aıtylǵan.
2:23 ,2:24 ,17:88 , 17:89
«Hadıs» jınaý isi hıjranyń tórtinshi ǵasyrynyń basyna deıin jalǵasty. Eń tanymal jınaqtar bolyp «Alty kitap» sanalady. Olar – Buharı, Mýslım, Ábý Daýd, Tırmızı, Nasaı jáne ıbn Madjanyń jınaqtary. Al bul altaýdyń ishindegi eń bedeldi, eń senimdi degender – Buharı jáne Mýslım jıǵan «hadıster».
«Shııttik» toptyń da «habar» dep atalatyn óz «hadısteri» bar. Olar negizinen ál-Kýlaını, ıbn Babýııa jáne Týsıdiń jınaqtaryn ras kóredi.
«Hadısterdi» dinı zańdardyń kózi retinde alǵash ret paıdalanýǵa tyrysqan adam – Malık ıbn Anas. Ol hıjranyń ekinshi ǵasyrynyń sońynda «Ál-Mývatta» («Maquldanǵan») atty eńbek jazdy.
Bul kitabynda ımam Málik «súnnıttik» ádistiń mynandaı prınıpterin birinshi bolyp qaǵazǵa túsirdi: «Hadısterdiń» bedeline súıený jáne hadısterge súıengen dástúrge sózsiz baǵyný.
«Ál-Mývattanyń» avtory aqyl-oımen erkin oılaý ádisine qarsy adam edi. Ol «Medına jurty biraýyzdan maquldaǵan» bolyp sanalǵan, aýyzdan aýyzǵa jetken «hadısterge» súıenip sheshim shyǵardy. Osylaısha Qudaıdyń Kitaby emes, halıfattyń shetindegi shaǵyn qalashyq turǵyndarynyń ómir salty dinı ıdeal, dinı úlgi bolyp ketti.
«Súnnet» isin Muhammed ıbn Idrıs ál-Shafıı atty Máliktiń bir shákirti jalǵastyrdy. Ol «Ál-Rısalıa» («Joldaý») atty kitap shyǵardy. Sóıtip dinı huqyq kóziniń mynadaı tórt prınıpin jasady: Quran, Súnnet, «kııas» (mátindik úılestik) jáne ıdjma (din mamandarynyń kelisken pikiri ). Osylaısha jeke aqyl-oımen erkin izdený ádisi dinnen birjola alastaldy. Onyń ornyn mazmunnan syrt pishindi joǵary qoıatyn býkvalızm, dástúrshildik jáne pirlerdiń bedeli basty. Imam Shafıı óziniń ustazy jazǵan eńbek týraly bylaı deıdi: «Jer betinde Qudaıdyń kitabynan keıingi eń senimdi kitap – Máliktiń kitaby». Iaǵnı, Máliktiń kitabyn adamzattyń murasy retinde tanyp, Qudaıtyń kitabymen salystyrýǵa laıyq dep taný kerek. Búkil dástúrshil arabı toptyń pozıııasyn Shafıı osy bir aýyz sóılemge syıǵyzyp aıtty.
Osylaısha, musylmandar sanasynda Qurannan tys arab folkloryna túbegeıli oryn berilýi Málik pen Shafıı ımamdardan bastaldy.
Jalǵasy bar...
Turarbek Qusaıynov
"Demos" QB tóraǵasy
