بيلىكقۇمارلىق
ءدىنباسىلاردىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتى – حۇقىق سالاسىن وزدەرىنە مەنشىكتەپ الۋ. ءدىني زاڭدار شىعارۋ – سولاردىڭ قۇزىرەتىندە. «قاسيەتتى ءبىلىم بىزگە بەرىلگەن» دەگەن جەلەۋمەن ولار ءدىن يەلەرى كورپوراتسياسىن قوعام ءۇشىن زاڭ شىعارۋ قۇرالىنا اينالدىرىپ العان. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس. ءدىنباسىلار مەن پىرلەر قوعامنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا ىقپال ەتىپ جاتىر.
وسىلايشا جەكە ادام مەن قۇدايدىڭ اراسىندا بوگەت پايدا بولدى. ول بوگەت – ءدىني –ساياسي ءداستۇر، ياعني قۇدايدان بولەك جۇيە. ال جاي ادامدار وسى جۇيەنىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە يمانسىزدىققا قاتىسىپ وتىر. قۇدايدان بولەك زاڭدار جۇيەسىن قۇراندا «تاگۋت» دەپ اتايدى. تاگۋت دەگەنىمىز – ماجبۇرلەۋ، ادىلەتسىزدىك. بۇل جۇيە حاق دىنگە بالاما رەتىندە شىعادى. جانە ءوزىنىڭ زاڭ شىعارۋشى رەتىندەگى سيپاتىن العا تارتادى.4:60
تاگۋت جۇيەسى – قولدان جاسالعان جانە ويدان شىعارىلعان حاليفاتتىق-مونارحيالىق جۇيە. سەنبەيتىن ادامدار قۇداي جولى مەن مونارحيالىق حاليفاتتى ءبىر دەپ بىلەدى. وسىلايشا ولار وزدەرىنىڭ يسلاموفوبياعا بايلانىستى كوزقاراسىن اقتاپ الۋعا تىرىسادى.
16:35 ،16:36
اتا-بابادان قالعان رەاكتسيوندى ءداستۇر دەگەن نە؟ ول – ءدىن ۇستاۋدىڭ قولدان جاسالعان ءبىر ءتۇرىن تۇتىنۋعا ادام بالاسىن كۇشتەپ كوندىرۋ. بالانىڭ ءوز اقىلىمەن تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىگى جوق. قۇرانعا، حاق دىنگە ەش قاتىسى جوق ادەت-عۇرىپ، ۇعىمدار شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن-اق ءسابيدىڭ ساناسىنا سىڭىرىلە باستايدى. ورىس – پراۆوسلاۆ; قازاق، اراب، تۇرىك – مۇسىلمان; ەۆرەي – يۋدەي; قىتاي – داوسيست، بۋدديست، كونفۋتسيشىل... مۇنداعى «پراۆوسلاۆ ءدىنى»، «مۇسىلمانشىلىق»، «يۋدايزم»، «بۋدديزم» دەگەندەردىڭ بارلىعى – ساياسي-ءدىني ءداستۇر، ادامدى اتا-باباسى كىم بولسا، سونداي بولۋعا ماجبۇرلەيتىن يرراتسيونالدى سانا.
ال قۇداي نە دەيدى؟ ول ساياسي ءداستۇرلى دىنگە نەگىزدەلگەن مونارحيالىق حاليفات پەن قۇدايعا سەنىمنىڭ ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى، ءتىپتى دۇشپان ەكەنىن ايتادى.
قۇران جانە بيلىك
ويدان شىعارىلعان ءدىننىڭ يەلەرى ۇكىم ماسەلەسىن دە ءوز پايدالارى ءۇشىن قولدانعان. وزدەرىنىڭ جەكە كوزقاراستارىن ۇكىم قاينارى قىلعىسى كەلگەندەر، اللانىڭ اتى مەن ءدىندى پايدالانىپ ادامزاتتى باسقارعىسى كەلگەن.مىسالى قۇران بويىنشا ايەل ادام ەلباسى دا، باسشىلىقتا ءتيىمدى ورىندا دا وتىرا الادى. قۇراندا بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ەشقانداي تىيىم بولماسا دا، ءداستۇرلى يسلامشىلار قۇراندا جوق تىيىمدى اكەلىپ، ادامزاتتىڭ جارتىسى بولىپ تابىلاتىن ايەل زاتىن بۇل لاۋازىمداردان قۇر قالدىرعان. سونداي-اق “باسشىلار قۇرايىشتان” دەگەن ويدان شىعارىلعان حاديس ارقىلى ادامداردى بيلەۋ قۇقىنىڭ جالعىز ءبىر رۋعا بەرىلۋى دە ءداستۇرلى يسلامشىلاردىڭ جالعان ساندىراقتارى. كەيىنىرەكتە وسمانلى پاتشالارى دا شەيح ۋل-يسلامدارعا قالاعان ءپاتۋالارىن شىعارتقان، قۇرانعا قايشى، ويدان شىعارىلعان ءدىني نەگىزدەردى ۇستانعان، مىڭداعان تاريقاتتار وزدەرىنىڭ تاقتارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ايلى-شارالاردى قولدانعان. وسمانلى داۋىرىندەگى ازعىنداۋدى ۇعىنۋىمىز ءۇشىن وسمانلى پاتشالارىنىڭ “اللانىڭ كولەڭكەسى حاليفا مىرزامىز” دەپ اتالعانىن ەسكە ءتۇسىرۋىمىز جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. ادام بالاسى اللانىڭ كولەڭكەسى دەپ اتالعان جەردە قانداي قايىر-بەرەكە بولاتىن ەدى! وكىنىشكە وراي اراب-پارسى بيلىكتەرى ءھام ولاردىڭ قوسىمشا باسقارمالارى يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلعان قاناۋلار مەن قيسىنسىزدىقتاردى ادامدار ساناسىنا ابدەن سىڭىرۋگە تىرىسقان.
ءالۋ يمران سۇرەسىنىڭ 159 اياتىندا پايعامبارىمىزدىڭ دا “شۋرا”نى ۇستانۋى كەرەكتىگى باياندالادى. شۋرا (كەڭەسۋ، اقىلداسۋ): شۋرا دەگەنىمىز بيلىك جۇرگىزۋ ماسەلەلەرىندە كوپشىلىكتىڭ اقىل-كەڭەسىن، وي-پىكىرىن ءبىلۋ جانە كوپشىلىك ۇيعارىمىمەن دەموكراتيالىق شەشىم قابىلداۋ مەحانيزمى،ياعني پارلامەنتتىك باسقارۋ ءتاسىلى.
شۋرا سۇرەسى 38
سوندىقتان ەشكىم ءوزىن “شۋرا”دان جوعارى كورىپ، ادامدارمەن كەڭەسپەي، ءوزىنىڭ ناپسىسىمەن ادامداردى باسقارا الاتىنىن ايتا المايدى. شۋرانى ءبىر جۇيە رەتىندە باعالاعانىمىزدا رەسپۋبليكا جۇيەسىنە ۇقسايتىنىنى كورەمىز. شۋرانى قۇراننىڭ مالىمدەمەسىنە قايشى بولماۋ شارتىمەنەن دەموكراتيا دەپ تە اتاۋعا بولادى.
قۇران بيلەۋ ءۇشىن قەڭەس، ادىلەت، پىكىر ەركىندىگى، اماناتتىڭ يەسىنە بەرىلۋى سياقتى نەگىزگى پرينتسيپتەردى بەلگىلەگەن، كوپتەگەن ماسەلەلەردى بولسا ادامداردىڭ ىنسابىنا جانە ساناسىنا قالدىرعان. ماسەلەگە بۇل نۇكتەدەن قاراعانىمىزدا جەر بەتىندەگى كورولدىك، پاتشالىق سىندى قۇرىلىستاردىڭ قۇرانمەن ۇيقاسپايتىنىن جانە قايشى ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى قۇران اماناتتى يەسىنە بەرىلۋىن قالايدى، دەمەك مەملەكەتتىڭ بيلىگى ەڭ لايىقتى ادامعا ياكي ادامدارعا بەرىلۋى ءتيىس (ايەل-ەركەك ايىرىمىن جاساماي). مىسالى مونارحيالىق-ديكتاتورلىق رەجيمدەردە پاتشالىق، كارولدىك ،حان ت،ب بيلىك ەڭ لايىقتى ادامعا ەمەس، پالەنشە مونارح نەمەسە پاتشانىڭ ميراسقورىنا بەرىلەدى. ماسەلەگە بۇل نۇكتەدەن قاراعانىمىزدا اقش ياكي باتىس ەۆروپا مەملەكەتتەرى بيلىك قۇرىلىمى جاعىنان قۇرانداعى يسلام جۇيەسىنە «مۇسىلمان»مەملەكەتتەرى دەپ اتالىپ جۇرگەن ەلدەردەن وتە جاقىنىراق نەمەسە ساي كەلەدى. الايدا بۇل ءجايت ماسەلەگە قۇران تەرەزەسىنەن قاراعاندارعا عانا كورىنەدى.
2:256
قۇران تۋرالى
2:2 ،7:52 ،16:89 ،35:25 ،4:174 ،12:111 ،17:41
ءيا، قۇران ەڭ دۇرىس جولمەن جۇرگىزەدى، تۇسىندىرەدى جانە قارا تۇنەككە جارىق تۇسىرەدى. مۇنى جوعارىدا كەلتىرىلگەن اياتتار ايتىپ تۇر.
قۇداي قۇرانداعى سوزدەردى جەكە ادامنىڭ اقىلى مەن ار-ۇياتىنا تيگىزە ارنايدى. كىتاپتى ەشكىمنىڭ كومەگىن كۇتپەي، وزدىگىنەن وقىپ-تۇسىنۋگە، قورىتىندى جاساۋعا شاقىرادى.
قۇران ارقىلى كەز كەلگەن نارسەنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە بولادى. ول جەكە ادام ءۇشىن اقيقاتتىڭ ءتۇپ نەگىزى نەمەسە اقيقاتقا جەتۋدىڭ شارتى. بۇل قۇراننىڭ وزىندە انىق ايتىلادى. الايدا، ساياسيلانعان اراب-پارسى ءداستۇرى مۇنىمەن كەلىسپەيدى. ول ءتىپتى قارسى شىعادى. اتالمىش ءداستۇر «قۇران – تۇسىنۋگە اۋىر، سايكەس ءبىلىمى جوق ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىن كىتاپ، ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ارنايى ماماندار مەن ادەبيەتتىڭ كومەگى كەرەك» دەيدى. ساياسيلانعان اراب-پارسى داستۇرشىلدىگى «قۇراندى تۇسىندىرەتىن تاپسىرلەر مەن حاديستەر قاجەت» دەپ اشىق ايتادى. قۇران مەن رەاكتسيوندى ءداستۇردىڭ وسىنشا تەرەڭ قايشىلىققا ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى كىتاپتىڭ وزىندە جازىلعان.
13:1 ،31:1 ،31:2 ,31.3 ،31.4 ،31:5 ،31:6 ،31:7 ،61:8 ،61:9 ،25:31
جوعارىدا كەلتىرىلگەن اياتتار نەنى كورسەتەدى؟ ولار كىتاپ تۇسكەن جۇرتتاردا كوپشىلىك كىتاپقا قارسى شىعاتىنىن ايتىپ وتىر. پىرلەر مەن ءدىنباسىلاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن كوپشىلىك پايعامبارلاردى قابىلداي قويمايدى. ال پىرلەر حاق ءدىندى مويىندامايدى. مويىنداۋ تۇگىلى، پايعامبارلارعا قارسى سان ءتۇرلى قاستاندىق ۇيىمداستىرۋمەن بولادى.
بۇل دۇشپاندىققا يتەرمەلەيتىن نارسە نە؟ ول – سول زامانعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ءتارتىپتى ساقتاۋعا ۇمتىلۋ جانە يرراتسيونالدى ءداستۇر ارقىلى سول ءتارتىپتى ادامداردىڭ ساناسىنا ودان ءارى ءسىڭىرۋ.
3:14 ،7:51 ،7:52 ،6:70
مۇحاممەد پايعامبارعا قارسىلىقتى مەككەدەگى قۇرايىش تايپاسىنىڭ اقسۇيەكتەرى باستادى. ولار ءبىر عانا قۇدايعا سەنۋگە شاقىرعان ەلشىمەن
باستاپقىدا ەنجارلاۋ كۇرەستى، بىراق كەيىننەن بۇل كۇرەس دۇشپاندىققا ۇلاستى.
ول كەزدە ءداستۇر مەن اتا-بابا ءدىنىنىڭ بەدەلى كۇشتى، ساناعا مىقتى ورنىققان ەدى. مۇحاممەدپەن جاۋلاسۋدىڭ سەبەبى، وسى ساياسي، جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا جانتالاسۋ بولاتىن. ول قوعامدا كوپ ماسەلە مۇراگەرلىك جولىمەن شەشىلەتىن، بيلىك اكەدەن بالاعا بەرىلدى. شىندىق اقىل-ويدىڭ ىزدەنىسى جانە قۇداي كىتابىنا جۇگىنۋ ارقىلى اشىلمايتىن. اقساقال-پىرلەر نە ايتسا، سول شىندىق بولىپ قابىلداناتىن. ءداستۇردىڭ شەڭبەرىنەن شىقپاعان ادام «اقيقات جاعىندامىن» دەپ سەنە الاتىن.
الايدا، مۇحاممەد ءداستۇردىڭ جولى اقيقاتتان، اقساقال-پىرلەردىڭ دانالىقتان الىس ەكەنىن دالەلدەي باستادى. ەسكى ءتارتىپتى ساقتاپ، سونىڭ جەمىسىن جەپ وتىرعاندار ءىستىڭ ناسىرعا شابا باستاعانىن سەزدى. ەلشىنىڭ وزدەرىنە قانداي قاتەر اكەلە جاتقانىن ءتۇسىندى. ءسويتتى دە، پايعامبار مەن ونىڭ جاقتاستارىنا شابۋىلعا كوشتى.
بۇل كۇرەس قۇدايعا سەنگەندەردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. الايدا، مۇحاممەد دۇنيەدەن وتە سالىپ، ەسكى ەليتادان قالعان سارقىنشاقتار سەنىمگە قارسى كۇرەستى قايتا باستادى. ساتقىندىق قۇرايىش تايپاسىنان شىققان ءابۋ-سۋفياننىڭ ۇرپاقتارىنان كەلدى. كەيىن بۇلار ۋمەيادتار اۋلەتى دەپ اتالدى. پايعامبار ولگەننەن كەيىن بيلىكتى يەلەنىپ العان ۋمەيادتار حاق ءدىندى اراب مادەني-داستۇرىنە اۋىستىردى. انىعىن ايتقاندا، بۇرىنعى پۇتقا تابىنۋ زامانىنداعى ءتارتىپتى قايتا ورناتتى. قۇداي جولىنان تايۋدىڭ ەڭ العاشقى قادامى بيلىكتى اكە بالاعا بەرگەندە جاسالدى. ۋمايادتار اۋلەتىنىڭ ءبىرىنشى حاليفى مۋاۆييا تاقتى ءوزىنىڭ ۇلى يازيدقا بەردى. جانە ونى بيلەۋشى ەتىپ تانۋعا حالىقتى كۇشپەن ءماجبۇر ەتتى. وسىلايشا رۋلىق-ترايباليستىك ءداستۇر قۇراندا ايتىلعان بيلىكتىڭ ءماجىلىس جانە سايلاۋ ءتارتىبىن جوق قىلدى.
پۇتقاتابىنۋشىلىق ءوستىپ ساياسي كونتررەۆوليۋتسيادان باستالدى. ال ۋاقىت وتە كەلە ول يسلام اتتى اقىلدىڭ ءدىنىن مۇلدەم جۇتىپ قويدى. ءبىر قۇدايعا عانا باس ءيۋدى تالاپ ەتەتىن حاق ءدىن قايدا كەتتى؟ ول اقىلدى قاجەت ەتپەيتىن ءدىني ادەت-عۇرىپتار مەن اتا-بابا سالتىن شاڭ جۋىتپاي ساقتايتىن «مۇسىلماندىق» اراب-پارسى داستۇرىنە اينالدى.
ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، سۇننيزمگە قارسى شيزم داستۇرىندەگى پۇتقاتابىنۋشىلىقتىڭ دا بالەندەي ايىرماسى جوق. ەكەۋىندە دە بيلىك مۇراگەرلىك جولىمەن بەرىلەدى. ەكەۋىندە دە اقىل دوگماعا باعىندىرىلعان.
«حاديستەر» مەن «سۇننەت»
حيجرانىڭ ەكىنشى عاسىرىندا «حاديستەر» دەپ اتالاتىن كىتاپتىڭ العاشقى جيناعى دايىندالدى. «حاديس» قازاقشا «ايتىلعان ءسوز» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ول ءسوزسىز بۇگىندە مۇسىلماندار ءوز ءدىنىن تۇسىنۋدەن قالدى. «حاديستەن» كەلىپ «سۇننەت» شىعادى. «سۇننەت» – مۇحاممەد سولاي جاساعان ەكەن دەگەن ءىس-ارەكەت ۇلگىسى. ونى مۇسىلماندار قۇراننان كەيىنگى جانە قۇراندى تولىقتىراتىن اقيقات باستاۋى دەپ قابىلداپ كەتتى.
بۇگىنگى مۇسىلمان «حاديس» پەن «سۇننەتتى» ۇستانۋ – مىندەت، ونسىز يسلام – يسلام ەمەس» دەپ ويلايدى. ونىڭ سەبەبى، «مۇحاممەد پايعامبارعا ەكى ايان تۇسكەن، ءبىرى – قۇران، ەكىنشىسى – سۇننەت» دەگەن تۇسىنىكتە جاتىر. «سۇننيتتەردىڭ» سەنىمى بويىنشا، قۇران – قۇدايدىڭ زاڭى بولسا، سۇننەت – مۇحاممەدتىڭ زاڭى. ياعني، بۇل ەكى زاڭدى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الۋعا بولمايدى. سۇننەت قۇراندى تولىقتىراتىن، تۇسىندىرەتىن، ءتىپتى كەي جاعدايدا تەرىسكە شىعاراتىن كىتاپ بولىپ تا كەتەدى.
«سۇننيتتەر» مۇحاممەد پايعامبار بىلاي ايتىپتى دەپ سەنەدى: «اقيقاتىندا، ماعان كىتاپ جانە سوعان ۇقساس ءبىر نارسە بەرىلدى. اقيقاتىندا، ماعان قۇران جانە سوعان ۇقساس ءبىر نارسە بەرىلدى». – («مۋسناد»، يمام احمادتىڭ حاديستەر جيناعى 4/130).
ال قۇراننىڭ ءوزى بۇل تۋرالى نە دەيدى؟ ول قۇرانعا ۇقساس ءبىر نارسەگە سەنۋ قۇرانعا كۇمان كەلتىرۋ ەكەنىن ايتادى. مۇحاممەدكە قۇران سياقتى ءبىر نارسە بەرىلىپتى دەگەنگە سەنەتىندەر – قۇدايعا سەنبەيتىندەر. بۇل دا قاسيەتتى كىتاپتا ايتىلعان.
2:23 ،2:24 ،17:88 ، 17:89
«حاديس» جيناۋ ءىسى حيجرانىڭ ءتورتىنشى عاسىرىنىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. ەڭ تانىمال جيناقتار بولىپ «التى كىتاپ» سانالادى. ولار – بۇحاري، مۋسليم، ءابۋ داۋد، تيرميزي، ناساي جانە يبن مادجانىڭ جيناقتارى. ال بۇل التاۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ بەدەلدى، ەڭ سەنىمدى دەگەندەر – بۇحاري جانە مۋسليم جيعان «حاديستەر».
«شيتتىك» توپتىڭ دا «حابار» دەپ اتالاتىن ءوز «حاديستەرى» بار. ولار نەگىزىنەن ءال-كۋلايني، يبن بابۋيا جانە ءتۋسيدىڭ جيناقتارىن راس كورەدى.
«حاديستەردى» ءدىني زاڭداردىڭ كوزى رەتىندە العاش رەت پايدالانۋعا تىرىسقان ادام – ماليك يبن اناس. ول حيجرانىڭ ەكىنشى عاسىرىنىڭ سوڭىندا «ءال-مۋۆاتتا» («ماقۇلدانعان») اتتى ەڭبەك جازدى.
بۇل كىتابىندا يمام مالىك «سۇننيتتىك» ءادىستىڭ مىنانداي پرينتسيپتەرىن ءبىرىنشى بولىپ قاعازعا ءتۇسىردى: «حاديستەردىڭ» بەدەلىنە سۇيەنۋ جانە حاديستەرگە سۇيەنگەن داستۇرگە ءسوزسىز باعىنۋ.
«ءال-مۋۆاتتانىڭ» اۆتورى اقىل-ويمەن ەركىن ويلاۋ ادىسىنە قارسى ادام ەدى. ول «مەدينا جۇرتى ءبىراۋىزدان ماقۇلداعان» بولىپ سانالعان، اۋىزدان اۋىزعا جەتكەن «حاديستەرگە» سۇيەنىپ شەشىم شىعاردى. وسىلايشا قۇدايدىڭ كىتابى ەمەس، حاليفاتتىڭ شەتىندەگى شاعىن قالاشىق تۇرعىندارىنىڭ ءومىر سالتى ءدىني يدەال، ءدىني ۇلگى بولىپ كەتتى.
«سۇننەت» ءىسىن مۇحاممەد يبن يدريس ءال-شافي اتتى مالىكتىڭ ءبىر شاكىرتى جالعاستىردى. ول «ءال-ريساليا» («جولداۋ») اتتى كىتاپ شىعاردى. ءسويتىپ ءدىني حۇقىق كوزىنىڭ مىناداي ءتورت ءپرينتسيپىن جاسادى: قۇران، سۇننەت، «كياس» (ماتىندىك ۇيلەستىك) جانە يدجما ء(دىن ماماندارىنىڭ كەلىسكەن پىكىرى ). وسىلايشا جەكە اقىل-ويمەن ەركىن ىزدەنۋ ءادىسى دىننەن ءبىرجولا الاستالدى. ونىڭ ورنىن مازمۇننان سىرت ءپىشىندى جوعارى قوياتىن بۋكۆاليزم، داستۇرشىلدىك جانە پىرلەردىڭ بەدەلى باستى. يمام شافي ءوزىنىڭ ۇستازى جازعان ەڭبەك تۋرالى بىلاي دەيدى: «جەر بەتىندە قۇدايدىڭ كىتابىنان كەيىنگى ەڭ سەنىمدى كىتاپ – مالىكتىڭ كىتابى». ياعني، مالىكتىڭ كىتابىن ادامزاتتىڭ مۇراسى رەتىندە تانىپ، قۇدايتىڭ كىتابىمەن سالىستىرۋعا لايىق دەپ تانۋ كەرەك. بۇكىل ءداستۇرشىل ارابي توپتىڭ پوزيتسياسىن شافي وسى ءبىر اۋىز سويلەمگە سىيعىزىپ ايتتى.
وسىلايشا، مۇسىلماندار ساناسىندا قۇراننان تىس اراب فولكلورىنا تۇبەگەيلى ورىن بەرىلۋى مالىك پەن شافي يمامداردان باستالدى.
جالعاسى بار...
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قب توراعاسى
