Sońǵy kezde “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” degen sóz qaıdan shyqqan? Sonda Mańǵystaýda sonshama kóp áýlıe jatyr ma? Al solaı bolǵan kúnde, olardyń atyn atap, túsin tústep beretin adam balasy tabyla ma?” degen suraq jurtshylyq arasynda jıi aıtylyp júrgenin qulaǵymyz shalyp júr. Tipti bul sózdi kim bolsa sol qazbalap, kez-kelgen otyrystar men jıyndarda áńgime arqaýy etip, osy topyraqta týǵan azamattardyń keıbirin qajaǵysy kelgendeı syńaı tanytyp, túrtinektep otyrǵanynyń da kýási boldyq. Sol sebepti búgin biz osy taqyrypqa qalam terbep, hal-qaderimiz kelgenshe oı órbitkendi jón kórdik.
Jáne ólke tarıhyna beıjaı qaraı almaıtyn óreli azamattardyń osy máselege baılanysty oı-pikirlerin aıtýlaryn suraımyz.Basy ashyq nárse – “qalaı deseń de, bul – qatyp qalǵan ıfr, ony eshqashan ózgerte almaısyń. Óıtkeni Mańǵystaýda osynshama áýlıeniń jatqany ras. Oǵan kúdik-kúmánińiz bolmasyn!” dep, “aıttym – bitti, kestim – úzildi” pikir aıtýǵa haqymyz joq. Bul – bar bolǵany el aýzyndaǵy tirkes, fraza ǵana. Sondyqtan “Sonshama áýlıeni bas-basyna uryp, kózinen tizgendeı kógendep ákelip, sanamalap shyǵatyn sanaly tirshilik ıesi bar” dep tujyrym jasaýǵa bolmaıdy. Ol múmkin de emes!
Degenmen, bul jaıdan-jaı aıtyla salǵan áńgime de emes. Ony da eskerý kerek. Dana halqymyz dalbasalap, aýzyna kelgenin sandalyp, aıtarǵa sóz tappaı qalǵan eshteńesi joq. Nemese kez kelgen bos bylshylbaı, bósteki áńgimeni jadynda jattap, qadym zamandardan beri, qanshama ǵasyrlar boıy qasterlep, osy kúnge deıin jetkizbeıdi. El sanasy – estigeni men kórgenin elep-ekshep, qatań syn men qatal talqydan ótkizip baryp, eń bir aqıqatqa jaqyn aıbozym sózderdi ǵana urpaqtan urpaqqa ulastyryp, zamannan zamanǵa, qoǵamnan qoǵamǵa qaımaǵyn buzbaı, saf tap-taza qalpynda sary altyndaı saqtap, jetkizip otyrǵan. Biz bilsek, bul tirkes Mańǵystaý topyraǵynyń qasıettiligin meńzegen halyq yqylasyn bildiretin, shynaıy sezimge toly shyn júrek túbinen shym jibekshe shıratylyp, súzilip shyqqan sózdiń sóli, maqaldyń máıegi, qanatty sózdiń qany sorǵalaǵan shyndyǵy sekildi. Sondyqtan bul jerde tyrnaq astynan kir izdep, “Sol úsh júz alpys eki áýlıeni jiktep-jiliktep, sanap ber!” dep sanasyz suraq qoıyp, ıá bolmasa, “Endeshe, onyń – ótirik. Úsh júz alpys eki áýlıe shyn máninde joq bolsa, bul sóz nege aıtylǵan? Demek, bul – qyzdy-qyzdymen qymyz iship, qymyranǵa toıyp alǵan áldebireýdiń jelpinip otyryp, jeligip aıta salǵan áńgimesi” dep, jel sózge erik berýdiń de qajeti joq. Halyqtyń senimi men nanymyn, arýaqtar men áýlıelerge degen ystyq yqylasyn, qasıet pen kıege degen qaltqysyz kóńilin qadirlep, baǵalaı bilgen jón.
Osy oraıda biz osydan on bir jyldaı buryn jaryqqa shyqqan (al bul kitap onyń aldynda 7 jyl buryn, 1993 jyly jazylǵan bolatyn) “Beket ata” atty kitabymyzdyń “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” atty betashar taraýyna qaıtadan oralyp soqqandy jón kórip otyrmyz. (Óıtkeni odan bergi ýaqyt ishinde sol kezdegi oı-tujyrymdarymyz ben kózqarasymyz da kóp ózgere qoıǵan joq).
“…Mańǵystaý sonadaıdan tozańytqan,
Júregin talaı erdiń qobaljytqan…”.
Osy bir el aýzyndaǵy eki aýyz eski án joldarynda qasıetti Mańǵystaýdyń Qaroıyn mekendep jatqan úsh júz alpys eki áýlıeniń arýaǵy men sesi atoılap turǵan sekildi. “Asyly, Mańǵystaýdyń jer kindigi ekeni ras bolar. Úsh júz alpys eki áýlıe bul ólkeni tekten-tek jerlenip jatqan joq. Bir qasıetti bilip jatyr ǵoı” degen burynǵylardyń sózderi bul kúnderi qaı-qaısymyzdy da qasıetti Mańǵystaýǵa táý etip, bas ııýge májbúr etedi.
Talantymen talaıdy tamsandyrǵan tarlan aqyn Ýáıis Qaıralapov:
…Bastan keshken jortýyl, joryqty kóp
Aıta almaımyn “er halyq qoryqty” dep.
Halyq ańyz qylady “Mańǵystaýda
Úsh júz alpys áýlıe bolypty” , –
dep nege tolǵanyp, tolqydy deısiń?!
Qolpashtaǵanǵa qolq ete túspeıtin, qolqalaǵanda qolyna dombyra almaı, shikireıip, shirenip te qalmaıtyn Qosymbaev Melstiń:
…Qara jer de tisin maǵan qaırasyn,
Qasqıǵanda ıilmeıdi Aı-basym.
Úrip-úrip qalamyn ba ıt bolyp,
Úsh júz alpys eki áýlıe, qaıdasyń?! – dep alasurǵanynyń astarynda da “aıtpaı bil” aqıqat, “ishiń bilsin” iltıpat, shyńyraýdaǵy shyndyq jatyr.
Birde “úsh júz alpys áýlıe”, endi birde eki sany ústemelenip, “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” delinip júrgen halyq aýzyndaǵy qanatty sózdiń qalaı bolǵanda da, qapysy joq. “Atalǵan sannyń sanatyna kiretin arýaqtardyń aty-jónin alaqanǵa salǵandaı etip aıqyn atap, anyq sanap shyqqan adamdardyń arǵy-bergi tarıhta bolǵandyǵy aıan” dep boljaýymyzǵa negiz de joq emes. Biraq búginde olardyń esimderin jatqa bilip, jatqyzyp-órgizetin kómbeli keýde, kóregen kisi joqtyǵy taǵy da ras. Qalaı ekenin qaıdam, bizdiń estip-bilgenderimiz ekinshi tirkestiń aqıqattyǵyna at baılata beredi. Iaǵnı “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” degenimiz jón shyǵar.
Úsh júz alpys eki áýlıe! Nege tek qana úsh júz alpys eki? Nege bes júz alpys eki nemese bes áýlıe emes?! Nege ekenin qyryq birinshi perishtemiz Keńeshan biler, biz bilsek, munda bir muhıttaı tereń syr bar. Halyq qaraptan-qarap “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” dep aıta salmaıdy. Anyq kimder ekeni belgisiz, atyn atap, túsin tústep berer kisi bolmasa da, buldyr-buldyr burynǵydan kelip jetken bul sózderdiń astarynda astronomııalyq aqıqat, jaǵrapııalyq jalpylyq, ónerge tán ólshem, ádebıettik ádipteý, matematıkalyq dáldik bar. Qazaqsha aıtqanda, qasıet bar!
“Mańǵystaý túbeginde 362 áýlıe ómir súrgen” degen sóz ras pa? Bul týraly boljamdarǵa qalaı qaraısyz?” degen suraqty 1999 jyldyń qarasha aıynda 60 jasqa tolǵan toıyn atap ótý úshin elge kelgen saparynda áıgili jerlesimiz Ábish Kekilbaevqa qoıǵanymyzda, ol kisi ózi týyp-ósken óńir – Myrzaıyr-Basqudyq jerinde turyp, asyǵys sapar kezi, atústi bolǵandyqtan, oılanyp-tolǵanyp jatpastan qysqa qaıyryp, bizge bylaı dep jaýap bergen edi:
“Bul týraly boljamdarǵa keler bolsaq, “360 áýlıe” sózi basy Mekke-Mádınadan bastap, ar jaǵy Sınaı túbeginen kele jatqan dástúr – “Qudaıdyń 360 kúniniń ıesi bar” degennen shyqqan bolýy kerek” dep esepteımin. Alǵashynda Sınaıda, onyń bergi jaǵynda “Mekke-Mádınanyń janynda 360 áýlıe jatyr” degen esep bolǵan. Bir kezderde ár taıpanyń óziniń piri bolǵan. Sol pirlerdiń barlyǵy “áýlıe” dep sanalǵan. Sol dástúr barlyq Orta Azııa terrıtorııasyn mekendegen halyqtar sııaqty bizdiń Uly Turanǵa da kelip jetken bolýy kerek. Bálkim, ol dinnen de burynyraq jetken bolýy múmkin. Keıin taza Islam dini kelgende, sol dástúrdi jalǵastyryp áketken. Bizdiń Islam dininiń erekshe bir túrleri bolǵan. Onyń eń erekshe jetilgen túri – sýfızm. Sýfızm – Shyǵys fılosofııasynyń eń úlken tarmaqtarynyń biri. Osy aǵymnyń jolyna túsip, Túrkistan, Buharadan taraǵan shákirtter bul ilimdi jer-jerlerge taratqan.
Al Mańǵystaýǵa keler bolsaq, Mańǵystaý – sonaý putqa tabynýshy, kıege tabynýshy zamandardan bastap úlken kıeli oryndar ornalasqan jer. Óıtkeni Mańǵystaýdyń osy jatqan landshafty, jer reńkiniń ózi osyǵan ıtermeleıdi. Adam, ejelgi adam ózinen kúshtige, óziniń rýhy jeter-jetpesin bilmeıtin jerlerge tabynǵan. Shyndyǵynda da, alǵashqy adamdardyń eń bir toqyrasqan, ushtasqan jeri – osy Atyraý (Hazar, Kaspıı – R.Q.) teńiziniń mańaıy. Sondyqtan da bul jerlerdegi áýlıelerdiń kóbi – sol alǵashqy adamdar zamanynan bermen qaraı kele jatqan kıeli oryndar. Sony osy mańaıǵa soqqan barlyq dinder ózderine menshiktep, ár jerge ózderiniń áýlıelik belgilerin ornatqan. “Mańǵystaýdyń oıynda – 360 áýlıe” sóziniń ar jaǵyndaǵy eń túpki mańyzy osyndaı” dep esepteımin men. Biraq onyń bergi jaǵynda osy jerdi jaılap jatqan elderdiń barlyǵy, onyń ishinde bizdiń qazaq halqy da osy ólkeni jaýlap alý kezeńinen bastap óziniń kósemderin áýlıe tutqan. Bul turǵydan kelgende, Mańǵystaýdyń oıynda shyndap kelgende 360 emes, myńdaǵan áýlıe jatýy múmkin..”.
Bala shaǵynan bolashaǵyna jol salyp, elý jyldan astam ýaqyttan beri el tarıhyn zerdelep kele jatqan kemeńger Kekilbaevtan asyp biz de eshteńe aıta almaımyz. Desek te, ǵulama jazýshynyń tereń bilimdi, parasatty pikirine qosyla otyryp, el ishinde jıi aıtylyp júrgen “Ertede bul jerge sonaý Arabııadan musylman dinin taratý maqsatymen 362 shákirt kelip, jerlenipti. “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” sózi sodan qalǵan” degen pikir de bar ekenin aıta ketkendi jón kórdik. Biraq arǵy tegi sol din taratýshy qojalardyń tuqymy Ahmethan Omar qajy bul pikirge úzildi-kesildi qarsy bolyp: “Mekke-Mádınadan 362 shákirt sondaı maqsatpen shyqqan kúnniń ózinde, barlyǵy birdeı bir jerge kelip, shoǵyrlanyp qalyp qoıýy múmkin emes” degen óz oıyn aıtty. Túbek tarıhynan az-kem habarymyz bar ekeni bolmasa, din tarıhynan anaý aıtqandaı tereń saýatymyz bolmaǵandyqtan, biz bul pikirge de tórelik aıta almaımyz. Qalaı desek te, Reseı men Úndistandy, Parıj ben Pekındi jalǵap jatqan Uly Jibek jolynyń altyn-kúmis, asyl zattar arqalap shubyrǵan, tekshe-tekshe teń tıegen kıeli kerýenderin óz ústinen ótkizip jatqan ólkeniń, Isantúbek, Bozashy, Túpqaraǵan atty úsh túbekten turatyn bir túbektiń bul da bir – kúni búginge deıin kúrmeýi sheshilmeı kele jatqan kúrdeli túıinderiniń biri.
“Kir jýyp, kindik kesken kıeli qazyq – atajurtta jaqsylyǵymen jan bitkenge jarqyn úlgi bolyp ketken atyshýly áýlıeler arǵy-bergide az ótpegen” desedi. Aqyndardyń júregine alapat shabyt, aqteńiz tasqyn ákelgen atameken Mańǵystaýda, áıteýir, áýlıeler áýleti ómir súrip, ósip-ónip, órken jaıyp, órbigeni ótirik emes.
Ý.Qaıralapovty qaıtalap sóıletsek,
Oılandyryp, oıatyp oı-sanany,
Halyq sózi kóńilge oı salady.
Qazir de el bireýdi qurmettese,
“Ol adam áýlıe ǵoı” deı salady”, – degendeı, ekiniń biriniń, eldiń aýzynda aıtylyp júrgen “Ólkeden shyǵyp, óner qýǵan óreli azamat Ábish Kekilbaev úsh júz alpys úshinshi áýlıemiz bolady” degen qaljyńy aralas halyq yqylasy, mańdaıaldy azamatyna Mańǵystaý eliniń úlken senim bildirip, úmit artýy áste kezdeısoq emes. Munyń ózi túbek jurty túgel jatqa biletin “Mańǵystaýda úsh júz alpys eki áýlıe bar” degen nemese “Mańǵystaýdaǵy áýlıeler sany – 360, qyrda – Beket, oıda – Sanazarmen 362” degen qaǵıdanyń qatesizdigin aıǵaqtaı túsedi. Demek, “Úsh júz alpys áýlıeli Mańǵystaý” sózi bertinde emes, Beket atanyń zamanynan da áride aıtylǵan áńgime bolýy kerek.
“Úsh júz alpys eki áýlıeniń uzyn sanynyń ushyǵyna shyǵyp, “mynaý, mynaý” dep barmaǵyn búgip, saýsaqpen sanap bererlik sarabdal kóńil jan joq” ekeni de aqıqat. Eshkim olardyń eshqaısysyn aspandaǵy aıdy nusqaǵandaı ap-aıqyn etip aıtyp bere almasy haq. Alaıda tanymal tarıhshy Serikbol Qondybevtyń: “Halyq arasynda aıtylyp júrgendeı, túbekte 362 áýlıe ber eken. Másele – olardyń dál sanynda emes, olardyń bar ekendiginde” dep jazǵanyndaı, áńgime olardy tizip jazyp, tin tartyp órgizýde emes, bar ekenin moıyndap, basyńdy ıip, baǵalaýda emes pe?!
Naǵyz áýlıe qaısysy, naqty kimder ekenin, birnesheýin ǵana ataı alǵanymyz bolmasa, biz de bilmeımiz. Áıteýir “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” degende, aldymen aýzymyzǵa Shopan ata, Shaqpaq ata, Qoshqar ata, Qaraman ata, Qańǵa baba, Kentti baba, Sultan Epe (“Sultan Úfi” dep te jazylyp júr), Sısem ata, Masat ata, Sıslam ata, Temir baba, Altyqulash áýlıe, Beket ata, Bekbaýly ata, Berdaly áýlıe, Máti áýlıe, Myńkisi ata, Asar supy, Dolan apa, Esenaman, Ulanaq, Qalyń Arbat, Danysman, Aqshora-Belturan, Qyz áýlıe, Esmámbet ata, Qalıpan, Úshtam, Úshqatyn qorymdary, Bala áýlıe, Baraq áýlıe, Shilkóz áýlıe, Jalǵyzaǵash áýlıe, Qulbaraq, Qusshy, Qurmanaly áýlıe, Áýetalyq áýlıe, t.b. ondaǵan qasıet ıeleriniń attary túseri anyq. Úsh júz alpys eki áýlıege qosyla ma, joq pa – ol jaǵyn biz bilmeımiz (óıtkeni, “Úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” degen sóz bular ómir súrgen kezeńnen burynyraq týǵan bolýy da yqtımal), buǵan aǵaıyndy, týmalas tulǵalar Aınazar men Sanazar, Kipııa men Kiljan, Nesibek pen Nurdy da qosyńyz. Nemese keremettiginiń kemi joq Sádýaqas baba, Aıtqul ata, Esimqul esepshiler she?! Sondaı-aq keıin týǵan, keshe ǵana ótken kisiler Orazmaǵanbet ıshan, Aıdar ıshan, Túıte ahýn, Nurnııaz ahýn, Erjan haziretterdiń de áýlıeliginiń kemi joq, bular da qur adamdar emes. Buǵan álginde Ábish aǵamyzdyń dýaly aýzynan shyqqan duǵadaı sózdegi “..onyń bergi jaǵynda osy jerdi jaılap jatqan elderdiń barlyǵy, onyń ishinde bizdiń qazaq halqy da osy ólkeni jaýlap alý kezeńinen bastap óziniń kósemderin áýlıe tutqan..” degen oıyna den qoıyp, júzdegen qol bastaǵan kósemder men sóz bastaǵan sheshenderdi qosatyn bolsaq, áýlıeniń aldy myńnan asyp jyǵylyp, árige ketýi múmkin.
Qazirgi kúni adam jerlengen eski qorymdar men ata-baba qoıymshylyqtarynyń bárin halyqtyń “áýlıe”, “áýlıelik oryn” dep ataıtynyn eskersek, sol turǵydan qarastyratyn bolsaq, Mańǵystaýdaǵy áýlıelerdiń sany úsh júz alpys eki áýlıe túgili, úsh myń áýlıeden de asyp ketýi kádik.
Sondyqtan “úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” sózine kúdikpen qarap, kúmán keltirýge de, “árbir áýlıeni tizbelep, sanamalap shyǵam” dep, ónbeıtin isti qýýdyń da keregi joq.
Mańǵystaý qanshama ǵasyrlar boıy “úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaý” dep atalǵan jáne solaı bolyp qala beredi de. Al onyń asqaq baǵasyn túsirem dep astamshylyqqa baryp, tyrashtanýdyń keregi joq. Odan túk te shyqpaıdy. Saıyp kelgende, bul – sol qasıetti ólkeni mekendep, jerlenip otyrǵan jergilikti halyqty jáne olardyń nanym-senimin, kózqarasy men ata dástúrin, salt-sanasyn syılamaǵandyq bolyp shyǵady. Al mundaı abyroısyz istiń aqyry qashanda jarǵa jyǵary sózsiz.
Qalaı bolǵanda da olar (áýlıeler) – Qudaı bergen qasıetiniń arqasynda siz ben bizge qaraǵanda Alla Taǵalaǵa bir taban jaqyn turǵan erekshe qasıet ıeleri. Ony moıyndaý kerek.
“Bázbireýler aıtty eken, jaǵasyna jarmasty eken” dep, úsh júz alpys eki áýlıeli Mańǵystaýdyń úreıi men susy, ataǵy men aıbyny eshqashan alasarmaq emes.
Endeshe, mártebeń máńgilik bıik bolsyn, úsh júz alpys eki áýlıeli, qasıetti Mańǵystaý!!!
