«Kúıeýiń seksen beste, o shirkin, shal, Qadısha».
Bul joldardy Alashqa aty máshhúr Aqan seri babamyzdyń «Balqadıshasynyń» estradalyq ánshilerdiń oryndaýyndaǵy el ishine keń taraǵan nusqasynan talaı estigen bolarsyz. Aqıqat tarazysy qashanda ádil. Joqtan bar jasap, bardy kúl-talqan etken keńestik joıqyn mashınadan halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmashylyǵy da aman qutylmaǵany búgin aıqyndalyp jatyr. Osyndaı mátini ózgeriske ushyraǵan ánderdiń biri – «Balqadısha».
Eldegi tanymal top – «Jigitterdiń» repertýaryndaǵy ańyzǵa aınalǵan án kópshilikke beınebaıan úlgisinde de jol tartty. Ulttyq áýenderimizden irgesi sógile bastaǵan jastardyń halyq kompozıtorynyń ánin, áıteýir, tanysa berýiniń ózi olja degenimizben, ıdeologııalyq qate túsinik týdyratyn sóz mátini «áı, qap» dep san soqtyrady. Ǵajaıyp ánniń týýyna sebepshi bolǵan Balqadıshanyń seksen bestegi selkildegen qartqa emes, óz teńine uzatylǵanynan beımaǵlum estradalyq oryndaýshylar óz kemshilikterin túsinip, oryndalyp júrgen án mátinine túzetý engizýi qajet-aq. Eń quryǵanda, kópshilik aldynda óz kinálaryn moıyndaýy tıis. Óz tamyrynan nár almaǵan kóptegen estradalyq ánshilerimizdiń án men áýendi buzyp, keńestik júıe buǵaýynyń sheńberinde, batystyq ekspansııa sheńgelinde júrgeni qynjyltady. Ánshi degen dardaı atty alyp júrý úshin de qazaq ániniń tarıhynan habary bolýy kerek shyǵar.
Qazaq halqynyń eń basty qýaty men artyqshylyǵy salt-dástúrinde ekenin bilgen aq patsha óz ultymyzdy dilinen, aýyzbirshiliginen joıýdy maqsat tutty. Keıin Keńes ókimeti bul saıasatty myqtap qolǵa alyp, qazaqty qyzyn malǵa satatyn, tipti qaýsaǵan shalǵa da bere beretin etip kórsetip, «áıelder teńdiginiń» jaqtaýshysy bolyp shyǵa keldi. Saıyn dalamyzda mundaı jaǵdaılar biren-saran bolǵan da shyǵar, biraq búkil eldi qyzyn kárige qııatyn dúnıeqońyz etý ádilettilik pe? Ári-beriden soń, qalyń maldyń ózi qyz jasaýymen eselep qaıtatynyn, ıaǵnı onyń eki jastyń aıaqtan turyp ketýine arnalǵan materıaldyq kómek ekenin qalaısha eskermeýge bolady?
Sonymen, «Balqadısha» áni qalaı týdy? Kókshe jerinde Shákeıdiń Ybyraıy degen asa zııaly kisi bolypty. Ózi ortasha ǵana dáýletti bolsa da, úıine ıgi jaqsylar, ánshi-kúıshiler, aqyn-jyraýlar jıi túsken, kóp úıirsektegen. Aýzy dýaly, ádiletshil Ybykeńniń kórkine minezi saı qyzy Balqadısha sheshendigimen, ánshiligimen el nazaryna iligedi. Aqan seri men Balqadısha Ybyraımen aýyldas Montaıdyń Musasynyń úıindegi shildehanada júzdesipti. Shildehanada tań atqansha shabyttana án shyrqaǵan Aqan seri aqyry «Balqadısha» ánin ómirge ákelgen eken. Án qyz balanyń ónerge qushtarlyǵyna Aqannyń ábden razy bolýynan shyqqan desedi jurt. Ne kerek, Balqadısha ózi qatarlas teńine, atalary naızager batyrlyǵymen aty shyqqan Masabaıdyń Súleımenine uzatylady. Ekeýinen taraǵan urpaqtary osy kúni ósip-órkendep otyr.
Jumabaı ESEKEEV, ónertanýshy, jyrshy-jyraý:
– Aqan seriniń qyzdyń ónerdi syılap, qurmettep, tań atqansha otyrǵanyna rıza bolyp shyǵarǵan áni ǵoı. Olardyń arasynda mahabbat boldy degen de – jalǵan nárse. Nemeresindeı qyzǵa qaıtip ǵashyq bolady? Ámire Qashaýbaev 1925 jyly Parıjge baryp, qazaq ánderimen dúnıeni dúr silkindirgende Birjan saldyń «Aıtbaıyn», Aqan seriniń «Balqadıshasyn», Berikboldyń «Aǵash aıaǵyn» shyrqady. Ol Aqannyń ánine sonda tuńǵysh ret «kúıeýiń seksen beste» degen sózdi qosypty. Ánshiniń zańǵar ónerpazdyǵynda shúbá joq. Sosyn búgingi ánshiler «Esildi órleı bitken tal Qadısha» degen joldardy «jelkildep kólge bitken tal Qadısha» dep ózgertip júr. Men erterektegi shaldardan estigen nusqada solaı edi. Sonymen qatar keıbir oryndaýshylar «qushaqtap quz-jartasty jylaǵanym» dep jatady. Adam quz-jartasty qushaqtaýshy ma edi? Logıka qaıda? Durysy «qushaqtap qus jastyqty jylaǵanym» emes pe?
«Balqadısha» ániniń eń sońǵy shýmaǵy qazir múlde umytylyp barady. Án bylaı aıaqtalady:
Taý bolsań, Jylandydaı bıik taý bol,
Shapanǵa shıratpaly jibek baý bol.
Atadan artyq týǵan Balqadısha,
Kórgenshe endi qaıtip, esen-saý bol.
Balqadısha Súleımen degen tekti atanyń ulyna turmysqa shyǵyp, eki ul, úsh qyz súıedi. Án keıipkeri 1953 jyly qaıtys boldy. Saıasattyń úgit-nasıhatymen áıel teńdigi jóninde shyǵarmalardyń kóbeıgenin tilge tıek etip, Temirǵalı Nurtazın esimdi ustazymyz «endi shalǵa tımeımiz» dep bastalatyn án shyǵypty» dep bizdi kúldirip otyratyn.
Baǵlan ÁBDIRAIYMOV, «Jigitter» tobynyń múshesi:
– Biz eshnárse oıdan shyǵaryp aıtqanymyz joq. Bizge deıingi ánshiler de álgindeı «kúıeýiń seksen beste» dep oryndap júrdi. Nege bul másele «Balqadıshany» «Jigitter» sahnaǵa alyp shyqqan kezde kóterilýi tıis. Kezinde qazaq qyzdary shalǵa uzatylǵany shyn ǵoı. Ánniń úsh nusqasy bar eken. Sonyń keń taraǵan túrin biz oryndap júrmiz. Jýyq arada ánge túzetý engizip, qaıta jazyp shyǵamyz dep aıta almaımyz.
Erlan TÓLEÝTAI, ónertanýshy, ánshi:
–«Jigitter» kvarteti «Balqadısha» áýeniniń ishki sezimin durys jetkize almaıdy. Estradamen bul tipti múmkin de emes shamasy. Onyń ústine bir adam aıtýy tıis án úsh adammen oryndalǵan soń da júrekke jetpeı jatady. Degenmen, «Jigitterdiń» izdenisin quptaýymyz kerek. Ánniń nasıhatyn jaqsy jasady. Qaırat Baıbosynov bir suhbatynda «Jigitter» kvarteti «Balǵadısha» ánin jap-jaqsy bastap, aıaǵynda ulyp ketti» dep taýyp aıtypty. Al án sózindegi qatelik áıgili Ámireniń oryndaýynan bastalady. Ol kezde kóptegen ánderdiń sózderi saıasattyń yqpalyna qaraı qaıta jazyldy. Úkili Ybyraıdyń «Tolqyny», Ásettiń «Smeti» sondaı ózgeristerge ushyraǵan edi. Ahmet Jubanov mýzykalyq tili ótkir ári qyzyqty tarıhy bolǵannan keıin Aqan seriniń «Balǵadıshasy» halyqqa eń keń taraǵan ánderiniń biri dep baǵalaǵan bolatyn.
Arman ÁÝBÁKIR
