«كۇيەۋىڭ سەكسەن بەستە، و شىركىن، شال، قاديشا».
بۇل جولداردى الاشقا اتى ءماشھۇر اقان سەرى بابامىزدىڭ «بالقاديشاسىنىڭ» ەسترادالىق انشىلەردىڭ ورىنداۋىنداعى ەل ىشىنە كەڭ تاراعان نۇسقاسىنان تالاي ەستىگەن بولارسىز. اقيقات تارازىسى قاشاندا ءادىل. جوقتان بار جاساپ، باردى كۇل-تالقان ەتكەن كەڭەستىك جويقىن ماشينادان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىعى دا امان قۇتىلماعانى بۇگىن ايقىندالىپ جاتىر. وسىنداي ءماتىنى وزگەرىسكە ۇشىراعان اندەردىڭ ءبىرى – «بالقاديشا».
ەلدەگى تانىمال توپ – «جىگىتتەردىڭ» رەپەرتۋارىنداعى اڭىزعا اينالعان ءان كوپشىلىككە بەينەبايان ۇلگىسىندە دە جول تارتتى. ۇلتتىق اۋەندەرىمىزدەن ىرگەسى سوگىلە باستاعان جاستاردىڭ حالىق كومپوزيتورىنىڭ ءانىن، ايتەۋىر، تانىسا بەرۋىنىڭ ءوزى ولجا دەگەنىمىزبەن، يدەولوگيالىق قاتە تۇسىنىك تۋدىراتىن ءسوز ءماتىنى «ءاي، قاپ» دەپ سان سوقتىرادى. عاجايىپ ءاننىڭ تۋىنا سەبەپشى بولعان بالقاديشانىڭ سەكسەن بەستەگى سەلكىلدەگەن قارتقا ەمەس، ءوز تەڭىنە ۇزاتىلعانىنان بەيماعلۇم ەسترادالىق ورىنداۋشىلار ءوز كەمشىلىكتەرىن ءتۇسىنىپ، ورىندالىپ جۇرگەن ءان ماتىنىنە تۇزەتۋ ەنگىزۋى قاجەت-اق. ەڭ قۇرىعاندا، كوپشىلىك الدىندا ءوز كىنالارىن مويىنداۋى ءتيىس. ءوز تامىرىنان ءنار الماعان كوپتەگەن ەسترادالىق انشىلەرىمىزدىڭ ءان مەن اۋەندى بۇزىپ، كەڭەستىك جۇيە بۇعاۋىنىڭ شەڭبەرىندە، باتىستىق ەكسپانسيا شەڭگەلىندە جۇرگەنى قىنجىلتادى. ءانشى دەگەن دارداي اتتى الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن دە قازاق ءانىنىڭ تاريحىنان حابارى بولۋى كەرەك شىعار.
قازاق حالقىنىڭ ەڭ باستى قۋاتى مەن ارتىقشىلىعى سالت-داستۇرىندە ەكەنىن بىلگەن اق پاتشا ءوز ۇلتىمىزدى دىلىنەن، اۋىزبىرشىلىگىنەن جويۋدى ماقسات تۇتتى. كەيىن كەڭەس وكىمەتى بۇل ساياساتتى مىقتاپ قولعا الىپ، قازاقتى قىزىن مالعا ساتاتىن، ءتىپتى قاۋساعان شالعا دا بەرە بەرەتىن ەتىپ كورسەتىپ، «ايەلدەر تەڭدىگىنىڭ» جاقتاۋشىسى بولىپ شىعا كەلدى. سايىن دالامىزدا مۇنداي جاعدايلار بىرەن-ساران بولعان دا شىعار، بىراق بۇكىل ەلدى قىزىن كارىگە قياتىن دۇنيەقوڭىز ەتۋ ادىلەتتىلىك پە؟ ارى-بەرىدەن سوڭ، قالىڭ مالدىڭ ءوزى قىز جاساۋىمەن ەسەلەپ قايتاتىنىن، ياعني ونىڭ ەكى جاستىڭ اياقتان تۇرىپ كەتۋىنە ارنالعان ماتەريالدىق كومەك ەكەنىن قالايشا ەسكەرمەۋگە بولادى؟
سونىمەن، «بالقاديشا» ءانى قالاي تۋدى؟ كوكشە جەرىندە شاكەيدىڭ ىبىرايى دەگەن اسا زيالى كىسى بولىپتى. ءوزى ورتاشا عانا ءداۋلەتتى بولسا دا، ۇيىنە يگى جاقسىلار، ءانشى-كۇيشىلەر، اقىن-جىراۋلار ءجيى تۇسكەن، كوپ ۇيىرسەكتەگەن. اۋزى دۋالى، ادىلەتشىل ىبىكەڭنىڭ كوركىنە مىنەزى ساي قىزى بالقاديشا شەشەندىگىمەن، ءانشىلىگىمەن ەل نازارىنا ىلىگەدى. اقان سەرى مەن بالقاديشا ىبىرايمەن اۋىلداس مونتايدىڭ مۇساسىنىڭ ۇيىندەگى شىلدەحانادا جۇزدەسىپتى. شىلدەحانادا تاڭ اتقانشا شابىتتانا ءان شىرقاعان اقان سەرى اقىرى «بالقاديشا» ءانىن ومىرگە اكەلگەن ەكەن. ءان قىز بالانىڭ ونەرگە قۇشتارلىعىنا اقاننىڭ ابدەن رازى بولۋىنان شىققان دەسەدى جۇرت. نە كەرەك، بالقاديشا ءوزى قاتارلاس تەڭىنە، اتالارى نايزاگەر باتىرلىعىمەن اتى شىققان ماسابايدىڭ سۇلەيمەنىنە ۇزاتىلادى. ەكەۋىنەن تاراعان ۇرپاقتارى وسى كۇنى ءوسىپ-وركەندەپ وتىر.
جۇماباي ەسەكەەۆ، ونەرتانۋشى، جىرشى-جىراۋ:
– اقان سەرىنىڭ قىزدىڭ ونەردى سىيلاپ، قۇرمەتتەپ، تاڭ اتقانشا وتىرعانىنا ريزا بولىپ شىعارعان ءانى عوي. ولاردىڭ اراسىندا ماحاببات بولدى دەگەن دە – جالعان نارسە. نەمەرەسىندەي قىزعا قايتىپ عاشىق بولادى؟ امىرە قاشاۋباەۆ 1925 جىلى پاريجگە بارىپ، قازاق ءاندەرىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەندە ءبىرجان سالدىڭ «ايتبايىن»، اقان سەرىنىڭ «بالقاديشاسىن»، بەرىكبولدىڭ «اعاش اياعىن» شىرقادى. ول اقاننىڭ انىنە سوندا تۇڭعىش رەت «كۇيەۋىڭ سەكسەن بەستە» دەگەن ءسوزدى قوسىپتى. ءانشىنىڭ زاڭعار ونەرپازدىعىندا ءشۇبا جوق. سوسىن بۇگىنگى انشىلەر «ەسىلدى ورلەي بىتكەن تال قاديشا» دەگەن جولداردى «جەلكىلدەپ كولگە بىتكەن تال قاديشا» دەپ ءوزگەرتىپ ءجۇر. مەن ەرتەرەكتەگى شالداردان ەستىگەن نۇسقادا سولاي ەدى. سونىمەن قاتار كەيبىر ورىنداۋشىلار «قۇشاقتاپ قۇز-جارتاستى جىلاعانىم» دەپ جاتادى. ادام قۇز-جارتاستى قۇشاقتاۋشى ما ەدى؟ لوگيكا قايدا؟ دۇرىسى «قۇشاقتاپ قۇس جاستىقتى جىلاعانىم» ەمەس پە؟
«بالقاديشا» ءانىنىڭ ەڭ سوڭعى شۋماعى قازىر مۇلدە ۇمىتىلىپ بارادى. ءان بىلاي اياقتالادى:
تاۋ بولساڭ، جىلاندىداي بيىك تاۋ بول،
شاپانعا شيراتپالى جىبەك باۋ بول.
اتادان ارتىق تۋعان بالقاديشا،
كورگەنشە ەندى قايتىپ، ەسەن-ساۋ بول.
بالقاديشا سۇلەيمەن دەگەن تەكتى اتانىڭ ۇلىنا تۇرمىسقا شىعىپ، ەكى ۇل، ءۇش قىز سۇيەدى. ءان كەيىپكەرى 1953 جىلى قايتىس بولدى. ساياساتتىڭ ۇگىت-ناسيحاتىمەن ايەل تەڭدىگى جونىندە شىعارمالاردىڭ كوبەيگەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، تەمىرعالي نۇرتازين ەسىمدى ۇستازىمىز «ەندى شالعا تيمەيمىز» دەپ باستالاتىن ءان شىعىپتى» دەپ ءبىزدى كۇلدىرىپ وتىراتىن.
باعلان ابدىرايىموۆ، «جىگىتتەر» توبىنىڭ مۇشەسى:
– ءبىز ەشنارسە ويدان شىعارىپ ايتقانىمىز جوق. بىزگە دەيىنگى انشىلەر دە الگىندەي «كۇيەۋىڭ سەكسەن بەستە» دەپ ورىنداپ ءجۇردى. نەگە بۇل ماسەلە «بالقاديشانى» «جىگىتتەر» ساحناعا الىپ شىققان كەزدە كوتەرىلۋى ءتيىس. كەزىندە قازاق قىزدارى شالعا ۇزاتىلعانى شىن عوي. ءاننىڭ ءۇش نۇسقاسى بار ەكەن. سونىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرىن ءبىز ورىنداپ ءجۇرمىز. جۋىق ارادا انگە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، قايتا جازىپ شىعامىز دەپ ايتا المايمىز.
ەرلان تولەۋتاي، ونەرتانۋشى، ءانشى:
–«جىگىتتەر» كۆارتەتى «بالقاديشا» اۋەنىنىڭ ىشكى سەزىمىن دۇرىس جەتكىزە المايدى. ەسترادامەن بۇل ءتىپتى مۇمكىن دە ەمەس شاماسى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ادام ايتۋى ءتيىس ءان ءۇش اداممەن ورىندالعان سوڭ دا جۇرەككە جەتپەي جاتادى. دەگەنمەن، «جىگىتتەردىڭ» ىزدەنىسىن قۇپتاۋىمىز كەرەك. ءاننىڭ ناسيحاتىن جاقسى جاسادى. قايرات بايبوسىنوۆ ءبىر سۇحباتىندا «جىگىتتەر» كۆارتەتى «بالعاديشا» ءانىن جاپ-جاقسى باستاپ، اياعىندا ۇلىپ كەتتى» دەپ تاۋىپ ايتىپتى. ال ءان سوزىندەگى قاتەلىك ايگىلى امىرەنىڭ ورىنداۋىنان باستالادى. ول كەزدە كوپتەگەن اندەردىڭ سوزدەرى ساياساتتىڭ ىقپالىنا قاراي قايتا جازىلدى. ۇكىلى ىبىرايدىڭ «تولقىنى»، اسەتتىڭ «سمەتى» سونداي وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ەدى. احمەت جۇبانوۆ مۋزىكالىق ءتىلى وتكىر ءارى قىزىقتى تاريحى بولعاننان كەيىن اقان سەرىنىڭ «بالعاديشاسى» حالىققا ەڭ كەڭ تاراعان اندەرىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاعان بولاتىن.
ارمان اۋباكىر
