Osydan biraz buryn “Qazaqstan” telearnasynan kórsetilgen “Eki juldyz” jobasynda ánshi aǵamyz Luqpan Joldasov “Qazir “Qarajorǵa” deıtin dert paıda boldy… Mundaı bı bolmaǵan! Kempir-shaldardan biz de surap kórdik, mundaı bıdi eshkim bilmeıdi…” dedi miz baqpastan.
“Qazaqta mundaı bı bolmaǵan” deıtin tek L.Joldasov qana emes, bulardyń sany birazǵa jetedi. Ókinishti-aq…
Reseıdiń áıgili zertteýshi-ǵalymy Mannergeım (1864–1951) 1907 jyly mamyr aıynda qazirgi QHR-dyń Ile qazaq avtonomııaly oblysyna barǵan saparynda “Qazaqtardyń dombyranyń súıemeldeýinde eki ıyqtaryn qozǵap, býyn-býyndaryn syrtyldatyp” bıleıtin bıi týraly jazyp, fotoǵa túsiredi. Bul jónindegi tolyq málimetterdi meniń jaqynda jaryq kóretin “Qazaqtyń “Qarajorǵasy” atty kitabymnan oqı alatyn bolasyzdar.
1934 jyly Almaty qalasynda ótken alǵashqy búkilqazaqstandyq ónerpazdar sletinde “Qazaq bıi”, “Aıý bıi”, “Qoıan-búrkit bıi”, “Qarajorǵa” bıi bılengen. Bul bılerdi bılegender – Almaty mańynan kelgen Ysqaq Qajybaev, Qarqaralydan kelgen Záýirbaı Qulseıitov jáne taǵy basqalar. Qanabek Baıseıitov osy slet jóninde: “Meniń, ásirese, esimnen ketpeıtini – qazaq bıshileriniń kóptigi. “Qazaqta bı joq, bolmaǵan” degende tańdaılary taq-taq etetinderdiń talaıy osy sletten keıin oılanyp sóıleıtin boldy” dep jazdy óziniń “Qushtar kóńil” atty kitabynda.
“Qarajorǵa” áý basta kúı bolǵan, odan keıin kúıge negizdelip bı jasalǵan. Bımen qosa aıtylatyn áýen bastan-aıaq emes, kúıdiń ár-ár jerinde bıdiń ajaryn asha túsý úshin ǵana aıtylady. Onyń ózinde áýendi aıtýshylar bıshilerdiń art jaǵynda, bolmasa sahna syrtynda turyp aıtýy kerek. Halyqtyń “Qarajorǵaǵa” degen ystyq yqylasyn paıdalanyp bıdi ánge aınaldyryp júrgender tym kóbeıip ketti.
Qazirgi aıtylyp júrgen mátin “Qarajorǵa” bıiniń óz mátini emes, Qytaıdaǵy qandasymyz Mereı Turdaqynuly degen azamattyń jazǵan mátini. Munda:
Kempir júrse keńkildep,
Aq jaýlyǵy jelkildep,
Shaldaryna kóz qysyp,
Bı bılesin selkildep.., –
dep keletin oısyz, jeńil joldar bar.
“Qarajorǵa” bizdiń dástúrli ulttyq qundylyǵymyz bolýy tıis, kóneden kele jatqan bıdiń mátinin de, yrǵaǵyn da ózgertýge haqymyz joq. Qytaıda 13 288 adam bılegen nusqasynda da, ótken jyldyń qazan aıynda Aıagóz qalasynda 6000-daı adam bılegen nusqasynda da osy qundylyqtar tolyǵymen saqtaldy. “Qarajorǵanyń” kóneden kele jatqan mátininiń nusqasy mynadaı:
“Qarajorǵa” bolmasa,
Bıdiń sáni kelmeıdi.
Qos etek kóılek kımese,
Qyzdyń sáni kelmeıdi.
Esik aldy qaraǵan,
Tamyry jerge taraǵan.
“Qarajorǵa” bılese,
Jurttyń bári qaraǵan.
Esik aldy dolana,
Dolanaǵa jolama.
“Qarajorǵa” shertkende,
Bılemese bola ma?!
Bylǵary etik qos taban,
Qonshyn qaıyryp tastaǵan.
Aspaǵan da saspaǵan,
Toıdyń sánin bastaǵan.
Bulań etip, bylq etip,
Sylań etip, sylq etip.
Óne boıǵa kóz tastap,
Jaýyryndy keń tastap.
Aı, aqtaıdaı, aqtaıdaı,
Jaýyryny taqtaıdaı.
“Qarajorǵa” bılese,
Jurttyń bári maqtaıdy-aı…
Endi “Qarajorǵa” kúıine keleıik. Joǵaryda atalǵan “Eki juldyz” baǵdarlamasynda oryndalǵan kúıdiń basym bóligi “Qarajorǵa” kúıiniń áýeni emes. Qytaı qazaqtarynda alǵash ret túsirilgen “Hasen – Jámıla” kınosyna arnap arnaıy tapsyryspen áıgili kúıshi Taıyr Belgibaıuly “Salkúreń” atalatyn kúı jazady. Joǵaryda oryndalǵan kúı – osy kúı.
“Qarajorǵa” bıine de – halyq bıi, halyq kúıi retinde qurmetpen qarap, ony ózgertýge bolmaıtynyn qansha eskertsek te, halyqty aldap, jeńil jolmen aqsha tabýdy kózdep, dúbára nusqasyn qaıta-qaıta syrtqy muqabasyn ózgertip basyp, qara bazarda satatyndardyń jolyn kesý ázirge múmkin bolmaı otyr.
