وسىدان بiراز بۇرىن “قازاقستان” تەلەارناسىنان كورسەتiلگەن “ەكi جۇلدىز” جوباسىندا ءانشi اعامىز لۇقپان جولداسوۆ “قازiر “قاراجورعا” دەيتiن دەرت پايدا بولدى… مۇنداي بي بولماعان! كەمپiر-شالداردان بiز دە سۇراپ كوردiك، مۇنداي بيدi ەشكiم بiلمەيدi…” دەدi مiز باقپاستان.
“قازاقتا مۇنداي بي بولماعان” دەيتiن تەك ل.جولداسوۆ قانا ەمەس، بۇلاردىڭ سانى بiرازعا جەتەدi. وكiنiشتi-اق…
رەسەيدiڭ ايگiلi زەرتتەۋشi-عالىمى ماننەرگەيم (1864–1951) 1907 جىلى مامىر ايىندا قازiرگi قحر-دىڭ Iلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا بارعان ساپارىندا “قازاقتاردىڭ دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋiندە ەكi يىقتارىن قوزعاپ، بۋىن-بۋىندارىن سىرتىلداتىپ” بيلەيتiن بيi تۋرالى جازىپ، فوتوعا تۇسiرەدi. بۇل ءجونiندەگi تولىق ءمالiمەتتەردi مەنiڭ جاقىندا جارىق كورەتiن “قازاقتىڭ “قاراجورعاسى” اتتى كiتابىمنان وقي الاتىن بولاسىزدار.
1934 جىلى الماتى قالاسىندا وتكەن العاشقى بۇكiلقازاقستاندىق ونەرپازدار سلەتiندە “قازاق بيi”، “ايۋ بيi”، “قويان-بۇركiت بيi”، “قاراجورعا” بيi بيلەنگەن. بۇل بيلەردi بيلەگەندەر – الماتى ماڭىنان كەلگەن ىسقاق قاجىباەۆ، قارقارالىدان كەلگەن ءزاۋiرباي قۇلسەيiتوۆ جانە تاعى باسقالار. قانابەك بايسەيiتوۆ وسى سلەت جونiندە: “مەنiڭ، اسiرەسە، ەسiمنەن كەتپەيتiنi – قازاق بيشiلەرiنiڭ كوپتiگi. “قازاقتا بي جوق، بولماعان” دەگەندە تاڭدايلارى تاق-تاق ەتەتiندەردiڭ تالايى وسى سلەتتەن كەيiن ويلانىپ سويلەيتiن بولدى” دەپ جازدى ءوزiنiڭ “قۇشتار كوڭiل” اتتى كiتابىندا.
“قاراجورعا” ءاۋ باستا كۇي بولعان، ودان كەيiن كۇيگە نەگiزدەلiپ بي جاسالعان. بيمەن قوسا ايتىلاتىن اۋەن باستان-اياق ەمەس، كۇيدiڭ ءار-ءار جەرiندە بيدiڭ اجارىن اشا ءتۇسۋ ءۇشiن عانا ايتىلادى. ونىڭ وزiندە اۋەندi ايتۋشىلار بيشiلەردiڭ ارت جاعىندا، بولماسا ساحنا سىرتىندا تۇرىپ ايتۋى كەرەك. حالىقتىڭ “قاراجورعاعا” دەگەن ىستىق ىقىلاسىن پايدالانىپ بيدi انگە اينالدىرىپ جۇرگەندەر تىم كوبەيiپ كەتتi.
قازiرگi ايتىلىپ جۇرگەن ءماتiن “قاراجورعا” بيiنiڭ ءوز ءماتiنi ەمەس، قىتايداعى قانداسىمىز مەرەي تۇرداقىنۇلى دەگەن ازاماتتىڭ جازعان ءماتiنi. مۇندا:
كەمپiر جۇرسە كەڭكiلدەپ،
اق جاۋلىعى جەلكiلدەپ،
شالدارىنا كوز قىسىپ،
بي بيلەسiن سەلكiلدەپ..، –
دەپ كەلەتiن ويسىز، جەڭiل جولدار بار.
“قاراجورعا” بiزدiڭ ءداستۇرلi ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز بولۋى تيiس، كونەدەن كەلە جاتقان بيدiڭ ءماتiنiن دە، ىرعاعىن دا وزگەرتۋگە حاقىمىز جوق. قىتايدا 13 288 ادام بيلەگەن نۇسقاسىندا دا، وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا اياگوز قالاسىندا 6000-داي ادام بيلەگەن نۇسقاسىندا دا وسى قۇندىلىقتار تولىعىمەن ساقتالدى. “قاراجورعانىڭ” كونەدەن كەلە جاتقان ءماتiنiنiڭ نۇسقاسى مىناداي:
“قاراجورعا” بولماسا،
بيدiڭ ءسانi كەلمەيدi.
قوس ەتەك كويلەك كيمەسە،
قىزدىڭ ءسانi كەلمەيدi.
ەسiك الدى قاراعان،
تامىرى جەرگە تاراعان.
“قاراجورعا” بيلەسە،
جۇرتتىڭ ءبارi قاراعان.
ەسiك الدى دولانا،
دولاناعا جولاما.
“قاراجورعا” شەرتكەندە،
بيلەمەسە بولا ما؟!
بىلعارى ەتiك قوس تابان،
قونشىن قايىرىپ تاستاعان.
اسپاعان دا ساسپاعان،
تويدىڭ ءسانiن باستاعان.
بۇلاڭ ەتiپ، بىلق ەتiپ،
سىلاڭ ەتiپ، سىلق ەتiپ.
ونە بويعا كوز تاستاپ،
جاۋىرىندى كەڭ تاستاپ.
اي، اقتايداي، اقتايداي،
جاۋىرىنى تاقتايداي.
“قاراجورعا” بيلەسە،
جۇرتتىڭ ءبارi ماقتايدى-اي…
ەندi “قاراجورعا” كۇيiنە كەلەيiك. جوعارىدا اتالعان “ەكi جۇلدىز” باعدارلاماسىندا ورىندالعان كۇيدiڭ باسىم بولiگi “قاراجورعا” كۇيiنiڭ اۋەنi ەمەس. قىتاي قازاقتارىندا العاش رەت تۇسiرiلگەن “حاسەن – جاميلا” كينوسىنا ارناپ ارنايى تاپسىرىسپەن ايگiلi كۇيشi تايىر بەلگiبايۇلى “سالكۇرەڭ” اتالاتىن كۇي جازادى. جوعارىدا ورىندالعان كۇي – وسى كۇي.
“قاراجورعا” بيiنە دە – حالىق بيi, حالىق كۇيi رەتiندە قۇرمەتپەن قاراپ، ونى وزگەرتۋگە بولمايتىنىن قانشا ەسكەرتسەك تە، حالىقتى الداپ، جەڭiل جولمەن اقشا تابۋدى كوزدەپ، ءدۇبارا نۇسقاسىن قايتا-قايتا سىرتقى مۇقاباسىن وزگەرتiپ باسىپ، قارا بازاردا ساتاتىنداردىڭ جولىن كەسۋ ازiرگە مۇمكiن بولماي وتىر.
