Осыдан бiраз бұрын “Қазақстан” телеарнасынан көрсетiлген “Екi жұлдыз” жобасында әншi ағамыз Лұқпан Жолдасов “Қазiр “Қаражорға” дейтiн дерт пайда болды… Мұндай би болмаған! Кемпiр-шалдардан бiз де сұрап көрдiк, мұндай бидi ешкiм бiлмейдi…” дедi мiз бақпастан.
“Қазақта мұндай би болмаған” дейтiн тек Л.Жолдасов қана емес, бұлардың саны бiразға жетедi. Өкiнiштi-ақ…
Ресейдiң әйгiлi зерттеушi-ғалымы Маннергейм (1864–1951) 1907 жылы мамыр айында қазiргi ҚХР-дың Iле қазақ автономиялы облысына барған сапарында “Қазақтардың домбыраның сүйемелдеуiнде екi иықтарын қозғап, буын-буындарын сыртылдатып” билейтiн биi туралы жазып, фотоға түсiредi. Бұл жөнiндегi толық мәлiметтердi менiң жақында жарық көретiн “Қазақтың “Қаражорғасы” атты кiтабымнан оқи алатын боласыздар.
1934 жылы Алматы қаласында өткен алғашқы бүкiлқазақстандық өнерпаздар слетiнде “Қазақ биi”, “Аю биi”, “Қоян-бүркiт биi”, “Қаражорға” биi биленген. Бұл билердi билегендер – Алматы маңынан келген Ысқақ Қажыбаев, Қарқаралыдан келген Зәуiрбай Құлсейiтов және тағы басқалар. Қанабек Байсейiтов осы слет жөнiнде: “Менiң, әсiресе, есiмнен кетпейтiнi – қазақ бишiлерiнiң көптiгi. “Қазақта би жоқ, болмаған” дегенде таңдайлары тақ-тақ ететiндердiң талайы осы слеттен кейiн ойланып сөйлейтiн болды” деп жазды өзiнiң “Құштар көңiл” атты кiтабында.
“Қаражорға” әу баста күй болған, одан кейiн күйге негiзделiп би жасалған. Бимен қоса айтылатын әуен бастан-аяқ емес, күйдiң әр-әр жерiнде бидiң ажарын аша түсу үшiн ғана айтылады. Оның өзiнде әуендi айтушылар бишiлердiң арт жағында, болмаса сахна сыртында тұрып айтуы керек. Халықтың “Қаражорғаға” деген ыстық ықыласын пайдаланып бидi әнге айналдырып жүргендер тым көбейiп кеттi.
Қазiргi айтылып жүрген мәтiн “Қаражорға” биiнiң өз мәтiнi емес, Қытайдағы қандасымыз Мерей Тұрдақынұлы деген азаматтың жазған мәтiнi. Мұнда:
Кемпiр жүрсе кеңкiлдеп,
Ақ жаулығы желкiлдеп,
Шалдарына көз қысып,
Би билесiн селкiлдеп.., –
деп келетiн ойсыз, жеңiл жолдар бар.
“Қаражорға” бiздiң дәстүрлi ұлттық құндылығымыз болуы тиiс, көнеден келе жатқан бидiң мәтiнiн де, ырғағын да өзгертуге хақымыз жоқ. Қытайда 13 288 адам билеген нұсқасында да, өткен жылдың қазан айында Аягөз қаласында 6000-дай адам билеген нұсқасында да осы құндылықтар толығымен сақталды. “Қаражорғаның” көнеден келе жатқан мәтiнiнiң нұсқасы мынадай:
“Қаражорға” болмаса,
Бидiң сәнi келмейдi.
Қос етек көйлек кимесе,
Қыздың сәнi келмейдi.
Есiк алды қараған,
Тамыры жерге тараған.
“Қаражорға” билесе,
Жұрттың бәрi қараған.
Есiк алды долана,
Доланаға жолама.
“Қаражорға” шерткенде,
Билемесе бола ма?!
Былғары етiк қос табан,
Қоншын қайырып тастаған.
Аспаған да саспаған,
Тойдың сәнiн бастаған.
Бұлаң етiп, былқ етiп,
Сылаң етiп, сылқ етiп.
Өне бойға көз тастап,
Жауырынды кең тастап.
Ай, ақтайдай, ақтайдай,
Жауырыны тақтайдай.
“Қаражорға” билесе,
Жұрттың бәрi мақтайды-ай…
Ендi “Қаражорға” күйiне келейiк. Жоғарыда аталған “Екi жұлдыз” бағдарламасында орындалған күйдiң басым бөлiгi “Қаражорға” күйiнiң әуенi емес. Қытай қазақтарында алғаш рет түсiрiлген “Хасен – Жәмила” киносына арнап арнайы тапсырыспен әйгiлi күйшi Тайыр Белгiбайұлы “Салкүрең” аталатын күй жазады. Жоғарыда орындалған күй – осы күй.
“Қаражорға” биiне де – халық биi, халық күйi ретiнде құрметпен қарап, оны өзгертуге болмайтынын қанша ескертсек те, халықты алдап, жеңiл жолмен ақша табуды көздеп, дүбәра нұсқасын қайта-қайта сыртқы мұқабасын өзгертiп басып, қара базарда сататындардың жолын кесу әзiрге мүмкiн болмай отыр.
