– «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń aıasynda «Qazaqtyń myń kúıi», «Qazaqtyń myń áni» jobasy el-jurtty bir silkintip tastaǵany belgili. Biraq bul jaryq kórgen ánder men kúıler qarapaıym halyqqa qoljetimsiz bolyp otyrǵan kórinedi…
– Elimiz ánge de, kúıge de baı. Shyǵarmashylyq tulǵalarymyz da jetkilikti. Ataýly jobaǵa ánder men kúıler iriktelip qana alyndy. Qanshama rýhanı qazynamyz qańtarylyp tur. Japondar ulttyq ónerdi damytýshylardy «Qyzyl kitapqa» engizip, arnaıy memleket qamqorlyǵyna ótkizedi eken. Jaǵdaı jasaǵannan keıin baryp, shyǵarmashylyq dúnıeleriniń álemdi tańǵaldyratyndaı bolýyn talap etedi. Biz qolóner sheberlerin naryqqa salyp qoıdyq. Ulttyq buıymdar qaıtip naryqqa beıimdeledi? Qazaqy tanymdaǵy, qolonerdiń qadirin biledi-aý deıtin aýyldaǵy jurttyń qaltasy qaǵylǵaly qaı zaman? Mádenı muralarymyzdan aıyrylsaq, eldigimizden ne qalady?
– Franýzdar búkil álemniń ónerlilerin ózderine jınap, óz mádenıetterin damytqan eken. Al biz nege óz elimizdegi ulttyq ónerdiń ókilderin eskermeımiz?
– Men mysaly, Parıjde 4-5 ret konert berdim. Ózderi shaqyrtady, qarjylandyrady, jazyp alyp, zertteıdi. Rysbaı Ǵabdıev, Maǵaýııa Hamzın, Qarshyǵa Ahmedııarov tárizdi keremet kúıshiler baqılyq bolyp ketti. Sondaı el ishindegi myqty tulǵalar ortalyqtarda úntaspalaryn jazdyryp, shákirtter tárbıelese, nur ústine nur bolar edi. Ol úlken shyǵyndy da qajet etpeıdi. Quldyraǵan ekonomıkany qalpyna keltirýge bolmaıdy, al mádenıet joıylsa, onyń orny eshqashan qaıtyp tolmaıdy.
– Qazaq ónerpazdarynyń basy birikpeıtin tárizdi. Barlyǵy tize qosyp, «bir jaǵadan – bas, bir jeńnen qol shyǵarsa», búginde kóp másele óz sheshimin tapqan bolar ma edi? Qalaı oılaısyz?
– Óner adamdarynyń jan-jaqqa tartatyndaı da eshnársesi qalǵan joq. Biz únemi ózimizdiń «ulttyq ónerdiń teatry bolsa» dep aıtyp júrmiz. Eger sen jyr, án, kúı tyńdaǵyń kelse, baratyn jeriń bar ma? Joq! Al ánshi-jyrshylar, kúıshiler konert bereıin dese, shashetekten shyǵynǵa batady. Álgindeı ulttyq teatrymyzda bir kún Birjan sal, Aqan seri ánderine kezek berilse, kelesi kúni Qazanǵaptyń kúıleri oryndalsa, jyrshy-jyraýlardyń shyǵarmashylyq keshteri bolsa, qandaı ǵajap. Ony tolyqtaı memleket qarjylandyrý kerek. Ondaı ortalyq bolmaǵannan keıin, qazaqtyń ónerin izdegen jurt qaıda barady?
– Júıeli nasıhattyń joqtyǵynan aýyldaǵy el ulttyq ónerdiń altyn arqaýynan ajyrap qalǵandaı ma, qalaı?
– Ásirese, jastar jaǵy ulttyń mýzykasynan maqurym boldy. Olar sheteldik ánshilerdi bilýi múmkin, al ózimizdegi nebir myqtylardyń bar ekeninen tipti de habarsyz kúıde júr.
– Bárine qolaıly, jurttyń naǵyz «kók jáshikke» telmiretin praım taım ýaqytta túkke qajeti joq túrik, koreı telehıkaıalary berilip jatady. Sonyń ornyna ultymyzǵa usynar qajetti tarıhı-mádenı habarlar uıymdastyrylsa ǵoı. Ulttyq qaýipsizdikti saqtaý shekarany shegendeýmen ǵana shektelmeıdi, rýhanı qundylyǵymyzdy dáripteý, ony jas býynnyń boıyna sińirý arqyly da júzege asady emes pe?
– Álbette, solaı. Lezde-aq dástúrimizden aıyrylyp qalatyn túrimiz bar. Kezinde Naýshanyń kúılerin joǵaltyp aldyq. Búginde júıeli túrde el ishindegi ánder men kúılerdi izdep, zerttep, olardy aınalysqa engizip jatqandar joqqa tán. Mádenı muralarymyz kózden bulbul ushqan soń, erteń kimge ókpe artamyz?
– Osy baǵytta ashylǵan «Mádenıet» telearnasy da aýyl-aımaqtarda múlde kórsetpeıdi…
– Aýyl túgil, qalanyń ózinde ol telearnany kórý múmkindigine ıe bolatyndar neken-saıaq. Bizde ulttyq baǵyttaǵy kez kelgen dúnıege samarqaýlyq seziledi.
– Reseı baǵdarlamalaryn kóshirýge kelgende aldyna jan salmaıtyn qazaq telearnalary tól ónerimizge kelgende nege Shyqbermes Shyǵaıbaıdyń kebin kıedi?
– Ulttyq qundylyqqa baılanysty baǵdarlamalar «reıtıngi tómen» degen jeleýmen jabylyp jatady. Sóıtip, kúni-túni jastardy jeliktiretin arzanqol dúnıeler nazarǵa usynylady. Másele tek suranysta desek, efırdi erotıkalyq ónimdermen toltyrýymyz qajet pe? Turaqty nasıhattalyp, óz kórermeni qalyptaspasa, qaıtip suranys bolady? Suranysty ǵana oılasaq, bolashaǵymyzǵa balta shappaımyz ba?
Kezinde Júsipbek Elebekov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıevterdiń óneri tele-radıo arqyly elge erkin tarap otyrdy. Olardyń sodan tulǵalyq qasıeti qalyptasty. Búginde sybyzǵyda, jetigende, sherterde oınaıtyn myqty kúıshilerdiń shyǵatyn sahnasy, óner kórsetetin ortasy joq. Eldiń betkeustar Qurmanǵazy orkestriniń ózi kózden de, kóńilden de kete bastady.
Kúımen kómkeriletin baǵdarlamalardy estýden qaldyq. Jańalyqtardyń ishinen kishkene úzindisi berilgen Táttimbettiń «Sarjaılaýyn» jurt júrek túbinde, kóńil túkpirinde saqtap, boıǵa sińirmeıdi deısiz be?
– Bir ǵana Birjan saldyń 80-ge shamalas áni bar eken. Qazaqtaǵy qanshama uly kompozıtorlardyń shyǵarmalary túgendelmeı de, zerdelenbeı de keledi.
– Osy máselelerdiń barlyǵy meni qansha jyldan beri tolǵandyryp júr. Qazaqtyń balalaryn birinshi synyptan bastap án-kúıge baýlýdyń «Murager» atty baǵdarlamasyn qolǵa alǵan edik. Munda balany qalaı dombyra tartýǵa, sýyryp salyp aıtysýǵa, jyr jyrlaýǵa jyldam beıimdeýge bolatyny jan-jaqty qarastyryldy. Án-kúılerdiń shyǵý tarıhy da baıandalady onda. Qazir osy baǵdarlama negizinde elimizde 10 myńnan astam bala tálim alýda. Onyń ózin sheteldik qoǵamdyq uıymdardyń demeýshiligimen atqarýdamyz. Áıtkenmen, bul bastamany mektep baǵdarlamasyna engize almaı otyrmyz. Mektep standartyna kirmegennen keıin erteń «Muragerge» tyıym salyp tastasa qaıtemiz? Búkil oqýlyqtary men ádistemeleri jazyldy. Alǵashqy nátıjelerin berip te jatyr. Keıbir mektepterden 500-1000 balaǵa deıin shyqty. Olardyń barlyǵy dombyrashy bolmaı-aq qoısyn, qandaı salanyń qulaǵyn ustasa da, ulttyq ónerimiz ómirlerine rýhanı azyq bolady ǵoı. Ol sol jobamen oqytylǵan balalardyń tyńdaýshysy joq. Bizdiń ónerimizdiń myqty bolatyn sebebi – tyńdaýshynyń sapasy joǵary boldy. Jaqsy tyńdaýshysy bar oryndaýshy ózin-ózi shyńdaý ústinde júredi. Syn-eskertpeniń arqasynda sheberligin jetildiredi.
– «Murager» baǵdarlamasynda qazaqtyń dombyradan basqa da aspaptary qamtylǵan ba?
– Onda qazaqtyń ǵana emes, túrki, shyǵys halyqtarynyń, tipti Eýropanyń mýzykalyq aspaptary oryn alǵan. Opera, sımfonııa, úndi bıi sııaqty ónerdiń san salasy da túsindiriledi. Bári de balanyń jas ereksheligine, qabyldaý deńgeıine baılanysty oqytylady. Psıhologııalyq turǵydan da jiti eseptelgen.
– Qaıtkende atqaminerler qazaq ónerine janashyrlyqpen qaraıtyn bolady?
– El-jurt, buqaralyq aqparat quraldary arqyly keleli talqylaýlar uıymdastyrǵanda ǵana is alǵa basady. Áıtpese, laýazymdy tulǵalardyń esiginen syǵalaýdyń ózi muńǵa aınalǵan zaman emes pe?
– «Kókil» mektebiniń irgetasyn ózińiz qalaǵanyńyz málim. Osy mektep jaıynda az-kem maǵlumat bere ketseńiz.
– 1995 jyly Almatydaǵy alǵashqy jekemenshik qazaq mektebi retinde quryldy. Mektepte negizinen jalpy bilim beredi. Balanyń qazaqshasynyń durys qalyptasýyna kóp kúsh jumsalady. Sonymen qatar, oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytýda beıneleý ónerine arnalǵan ortalyq, án aıtýǵa arnalǵan stýdııa jumys isteıdi. Jáne de rıtmıka zalynda balalar bı úırenýmen aınalysady. Mýzyka sabaǵy «Murager» baǵdarlamasy negizinde júrgiziledi. Oqýshylar án-kúı sabaǵynda halqymyzdyń ánshileriniń, jyrshylarynyń, kúıshileriniń shyǵarmalaryn tájirıbe júzinde dombyramen oryndap úırenedi.
– Mektebińizdiń qasynan qurylǵan ansambl de bar emes pe edi?
– «Kókil» ansambli ártúrli qalalyq, respýblıkalyq, qala berdi, halyqaralyq konkýrstarǵa qatysyp, júlderi oryndarǵa ıe bolyp keledi. Álemniń kóptegen elderin aralap, konertter qoıyp qaıtty.
– Qazirgi kezde qandaı shyǵarmashylyq jumyspen aınalysýdasyz? Sondaı-aq zertteýshilik qyryńyzdy tanytatyn súbeli dúnıelerińizdi atap ótseńiz.
– Bir kezderi ózim aspırantýrasyn bitirip, dáris oqyǵan Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq mýzykalyq konservatorııada sońǵy bir-eki jyl kóleminde qaıtadan sabaq berip júrmin. Qazanǵaptyń shyǵarmashylyǵyn zerttep, «Aqjeleń» degen kúı jınaǵyn qurastyrǵan bolatynmyn. Qazaqtyń qobyzynan bastap, kóptegen mýzykalyq aspaptaryn qamtıtyn «Kúı – qaınar» degen eńbek jazǵan edim. Jazǵan oqýlyqtarym men ǵylymı maqalalarym da birshama bolyp qaldy. Franýz tilinde qazaq óneri týraly Parıjden bir kitap shyǵardym.
– Qazaqta dombyradan ózge aspap joq tárizdi. Bul – ózge ulttyq mýzykalyq aspaptarymyzdyń nasıhaty tómendiginen be?
– Osy kúni ózge aspaptardy bylaı qoıǵanda, dombyranyń ózin estý muńǵa aınalyp qaldy. Qobyz, jetigen, sybyzǵy, sazsyrnaı, sherter jáne taǵy basqa aspaptarymyzdy estıtin qulaq bar ma? Mádenı muraǵa baı halyqpyz. Babalardan jetken aýyz ádebıetimizdi, sheshendik sózderimizdi, jyr-dastandarymyzdy, ánderimiz ben kúılerimizdi, ulttyq oıyndarymyzdy kúndelikti dáripteýimiz qajet. Osy maqsatta «Murager» baǵdarlamasyn 70-ke jýyq mektepte ashtyq.
– «Murager» baǵdarlamasy boıynsha dáris beretin ustazdardyń sapasyna qanshalyqty kóńil bólesizder?
– Jyl saıyn júzge jýyq muǵalimderdi on kúnge ortalyqqa jınap, biliktiligin shyńdap otyramyz. Olar ózara tájirıbe almasyp, ártúrli máselelerin talqylap jatady. Muny da sol sheteldik qordyń demeýshiligimen júzege asyramyz.
– Esińizde bolsa, baspasóz betterinde mekteptegi qońyraýlardy kúımen almastyrý máselesi birneshe ret kóterildi. Sizdiń pikirińiz qandaı?
– Qońyraý sabaqtyń bitkendigin bildiredi. Balalar ýlap-shýlap, júgirip syrtqa shyǵady. Al ne paıda? Tap qońyraýdy kúımen almastyrǵannan ulttyq rýhymyz oıanady degenge senbeımin. Kúıdi adamnyń boıyna tereń sińirip, onyń mán-mazmunyn uǵyndyrý kerek.
– Kúıdi estradaǵa salyp óndeýge qalaı qaraısyz?
– Eger shyǵarma buzylmaı, kásibı turǵyda sheber óndeýge tússe, men oǵan qarsy emespin. «Ulytaý» toby Mahambettiń – «Jumyr qylyshyn», Asylbek Eńsepov Qurmanǵazynyń «Adaıyn» sátti shyǵara bildi. Bul kúıler zamanǵa saı túrlenip, jas tolqynmen qaýyshty. Al endi dombyrany estrada kómegimen sheteldik shyǵarmalarǵa paıdalanýdy óz basym túsinbeımin. Kishkentaı balanyń ermegi sııaqty qoıyrtpaq dúnıe kimge kerek? Oǵan qarjy jumsap, ýaqytty esh ketirýdiń qajeti qansha? Men jalpy, ulttyq mádenıetti jastardyń boıyna sińirýde qandaı jol usynylsa da, eki qoldap qýattaımyn.
– Talantty jastarǵa áleýmettik turǵyda qoldaý kórsetile me?
– Eshqandaı qoldaý joq. Óziń mysaly, jaqsy jazyp júrgen qandaı jas jýrnalıstiń eńbeginiń elenip, úıli bolǵanyn aıta alasyń? Ónerde de solaı. Áıteýir kúnkóris úshin toı-tomalaq jaǵalaıdy. Olardyń odan da jetiskeni shamaly. Birjan sal, Aqan seriniń ánderin tyńdap otyrǵan toıshyl qaýymdy kórdiń be? Konert berý úshin qanshama qarjy qajet. Ol ózin-ózi aqtamaıdy da. Ásirese, ulttyq ónerdiń keshine halyqty jınaýdyń óz mashahaty bar.
– Ulttyq án-kúıdiń adam psıhologııasyna áseri qandaı?
– Bala óz tilinde sóılep, óz mádenıetinen nár almasa, densaýlyǵynyń nashar bolatynyn ǵalymdar dáleldedi. Jastardyń áljýazdanýynyń bir sebebi – ulttyq dilinen aıyrylýynan dep bilemin. Rok sııaqty shýly mýzyka qandaǵy krıstaldardy buzady eken. Bul – adamdy aspapty urǵyzyp, aıqaılatyp, psıhozǵa deıin jetkizedi. Qazaqtyń kúıi shabyttandyryp, rahattandyryp, ómirge qulshyndyra túsedi, tolqytyp, jandy terbetedi. Qazaq balasy 12 jasqa deıin tek ulttyq án men kúımen qulaqtanyp ósýi tıis. Sonda ol túbi altyn qazyǵyn izdep tabady.
Tosyn oı
Halyqtyń talǵamyn qalyptastyratyn buqaralyq aqparat quraldary. Ulttyq ónerge keshendi nasıhat jumysy qajet. Japondardyń jyl saıynǵy sýmo kúresiniń jeńimpazyn ulttyq batyr retinde ımperatordyń ózi qabyldaıdy. Bizde úzdik ánshi-jyrshyny, kúıshini jyl saıyn ákimniń ózi qabyldap, marapattasa, jaǵdaıyn jasasa, ol ónerpazdan qadirli eshkim bolmas edi. Tájikterde «makom kúnderi» degen bolady. Bir apta boıy Naýaı, Hafız jyrlarynyń negizindegi makom oryndalady. Oǵan Prezıdenttiń ózi qatysady. Barlyq telearnalary osy ulttyq sharany úzbeı efırden beredi.
Alashqa aıtar datym…
Qazaq jastary shetinen talantty. Qaı salaǵa salsa da, úlken jetistikterge qol jetkize alady. Biraq erinshektigin qoıýy kerek. «Jaraıdy» dep qol silteı salatyn jaman ádetimiz bar. Óz densaýlyǵyna kelgende de taqalǵan, tipti dert ábden asqynǵan shaqta bir-aq qozǵalady.
Arman ÁÝBÁKIR
