Abdýlhamıt Raıymbergenov: Bizde ulttyq baǵyttaǵy kez kelgen dúnıege samarqaýlyq seziledi

2247
Adyrna.kz Telegram

– «Mádenı mura» baǵdarla­masynyń aıasynda «Qazaqtyń myń kúıi», «Qazaqtyń myń áni» jobasy el-jurtty bir silkintip tastaǵany belgili. Biraq bul jaryq kórgen ánder men kúıler qarapaıym halyqqa qoljetimsiz bolyp otyrǵan kórinedi…
– Elimiz ánge de, kúıge de baı. Shyǵarma­shylyq tulǵalarymyz da jetkilikti. Ataýly jobaǵa ánder men kúıler iriktelip qana alyndy. Qanshama rýhanı qazynamyz qańtarylyp tur. Japondar ulttyq ónerdi damytýshylardy «Qyzyl kitapqa» engizip, arnaıy memleket qamqorlyǵyna ótkizedi eken. Jaǵdaı jasaǵannan keıin baryp, shyǵarmashylyq dúnıeleriniń álemdi tańǵaldyratyndaı bolýyn talap etedi. Biz qolóner sheberlerin naryqqa salyp qoıdyq. Ulttyq buıymdar qaıtip naryqqa beıimdeledi? Qazaqy tanymdaǵy, qoloner­diń qadirin biledi-aý deıtin aýyldaǵy jurt­tyń qaltasy qaǵylǵaly qaı zaman? Mádenı muralarymyzdan aıyrylsaq, eldigimizden ne qalady?
– Franýzdar búkil álemniń ónerlilerin ózderine jınap, óz mádenıetterin damytqan eken. Al biz nege óz elimizdegi ulttyq ónerdiń ókilderin eskermeımiz?
– Men mysaly, Parıjde 4-5 ret kon­ert berdim. ­Ózderi shaqyrtady, qarjy­landy­rady, jazyp alyp, zertteıdi. Rysbaı Ǵab­dıev, Maǵaýııa Hamzın, Qarshyǵa Ahme­dııarov tárizdi keremet kúıshiler baqılyq bolyp ketti. Sondaı el ishindegi myqty tul­ǵa­lar ortalyqtarda úntaspalaryn jazdy­ryp, shákirtter tárbıelese, nur ústine nur bolar edi. Ol úlken shyǵyndy da qajet etpeıdi. Quldyraǵan ekonomıkany qalpyna keltirýge bolmaıdy, al mádenıet joıylsa, onyń orny eshqashan qaıtyp tolmaıdy.
– Qazaq ónerpazdarynyń basy birikpeıtin tárizdi. Barlyǵy tize qosyp, «bir jaǵadan – bas, bir jeńnen qol shyǵarsa», búginde kóp másele óz sheshimin tapqan bolar ma edi? Qalaı oılaısyz?

– Óner adamdarynyń jan-jaqqa tarta­tyn­daı da eshnársesi qalǵan joq. Biz únemi ózimizdiń «ulttyq ónerdiń teatry bolsa» dep aıtyp júrmiz. Eger sen jyr, án, kúı tyń­daǵyń kelse, baratyn jeriń bar ma? Joq! Al ánshi-jyrshylar, kúıshiler kon­ert bereıin dese, shashetekten shyǵynǵa batady. Álgindeı ulttyq teatrymyzda bir kún Birjan sal, Aqan seri ánderine kezek berilse, kelesi kúni Qazanǵaptyń kúıleri oryndalsa, jyrshy-jyraýlardyń shyǵar­mashylyq keshteri bolsa, qandaı ǵajap. Ony tolyqtaı memleket qarjylandyrý kerek. Ondaı ortalyq bolmaǵannan keıin, qazaqtyń ónerin izdegen jurt qaıda bara­dy?

– Júıeli nasıhattyń joqtyǵy­nan aýyldaǵy el ulttyq ónerdiń altyn arqaýynan ajyrap qalǵandaı ma, qalaı?

– Ásirese, jastar jaǵy ulttyń mýzyka­synan maqurym boldy. Olar sheteldik ánshilerdi bilýi múmkin, al ózimizdegi nebir myqtylardyń bar ekeninen tipti de habar­syz kúıde júr.

– Bárine qolaıly, jurttyń naǵyz «kók jáshikke» telmiretin praım taım ýaqytta túkke qajeti joq túrik, koreı telehıkaıalary berilip jatady. Sonyń ornyna ultymyzǵa usynar qajetti tarıhı-mádenı habarlar uıymdastyrylsa ǵoı. Ulttyq qaýipsizdikti saqtaý sheka­rany shegendeýmen ǵana shektel­meı­di, rýhanı qundylyǵymyzdy dáripteý, ony jas býynnyń boıyna sińirý arqyly da júzege asady emes pe?

– Álbette, solaı. Lezde-aq dástúrimiz­den aıyrylyp qalatyn túrimiz bar. Kezinde Naýshanyń kúılerin joǵaltyp aldyq. Búginde júıeli túrde el ishindegi ánder men kúılerdi izdep, zerttep, olardy aınalysqa engizip jatqandar joqqa tán. Mádenı mura­larymyz kózden bulbul ushqan soń, erteń kimge ókpe artamyz?

– Osy baǵytta ashylǵan «Máde­nıet» telearnasy da aýyl-aı­maq­tarda múlde kórsetpeıdi…

– Aýyl túgil, qalanyń ózinde ol telea­r­nany kórý múmkindigine ıe bolatyndar neken-saıaq. Bizde ulttyq baǵyttaǵy kez kelgen dúnıege samarqaýlyq seziledi.

– Reseı baǵdarlamalaryn kóshirýge kelgende aldyna jan salmaıtyn qazaq telearnalary tól ónerimizge kelgende nege Shyqbermes Shyǵaıbaıdyń kebin kıedi?

– Ulttyq qundylyqqa baılanysty baǵ­dar­lamalar «reıtıngi tómen» degen jeleý­men jabylyp jatady. Sóıtip, kúni-túni jastardy jeliktiretin arzanqol dúnıeler nazarǵa usynylady. Másele tek suranysta desek, efırdi erotıkalyq ónimdermen tol­tyrýymyz qajet pe? Turaqty nasıhat­ta­lyp, óz kórermeni qalyptaspasa, qaıtip suranys bolady? Suranysty ǵana oılasaq, bolashaǵymyzǵa balta shappaımyz ba?

Kezinde Júsipbek Elebekov, Ǵarıfolla Qurmanǵalıevterdiń óneri tele-radıo arqyly elge erkin tarap otyrdy. Olardyń sodan tulǵalyq qasıeti qalyptasty. Búginde sybyzǵyda, jetigende, sherterde oınaıtyn  myqty kúıshilerdiń shyǵatyn sahnasy, óner kórsetetin ortasy joq. Eldiń betkeus­tar Qurmanǵazy orkestriniń ózi kózden de, kóńilden de kete bastady.

Kúımen kómke­riletin baǵdarlamalardy estýden qaldyq. Jańalyqtardyń ishinen kishkene úzindisi berilgen Táttimbettiń «Sarjaı­laýyn» jurt júrek túbinde, kóńil túkpirinde saqtap, boıǵa sińirmeıdi deısiz be?

– Bir ǵana Birjan saldyń 80-ge shamalas áni bar eken. Qazaqtaǵy qanshama uly kompozıtorlardyń shyǵarmalary túgendelmeı de, zerdelenbeı de keledi.

– Osy máselelerdiń barlyǵy meni qan­sha jyldan beri tolǵandyryp júr. Qa­zaq­tyń balalaryn birinshi synyptan bastap án-kúıge baýlýdyń «Murager» atty baǵdar­la­masyn qolǵa alǵan edik. Munda balany qalaı dombyra tartýǵa, sýyryp salyp aıty­sýǵa, jyr jyrlaýǵa jyldam beıimdeýge bolatyny jan-jaqty qarastyryldy. Án-kúılerdiń shyǵý tarıhy da baıandalady onda. Qazir osy baǵdarlama negizinde elimizde 10  myńnan astam bala tálim alý­da. Onyń ózin sheteldik qoǵamdyq uıymdar­dyń demeýshiligimen atqarýdamyz. Áıtken­men, bul bastamany mektep baǵdarlamasyna engize almaı otyrmyz. Mektep standartyna kirmegennen keıin erteń «Muragerge» ty­ıym salyp tastasa qaıtemiz? Búkil oqý­lyq­tary men ádistemeleri jazyldy. Alǵashqy nátıjelerin berip te jatyr. Keıbir mektepterden 500-1000 balaǵa deıin shyqty. Olardyń barlyǵy dombyrashy bolmaı-aq qoısyn, qandaı salanyń qula­ǵyn ustasa da, ulttyq ónerimiz ómirlerine rýhanı azyq bolady ǵoı. Ol sol jobamen oqytylǵan balalardyń tyńdaýshysy joq. Bizdiń ónerimizdiń myqty bolatyn sebebi – tyńdaýshynyń sapasy joǵary boldy. Jaqsy tyńdaýshysy bar oryndaýshy ózin-ózi shyńdaý ústinde júredi. Syn-eskertpeniń arqasynda sheberligin jetildiredi.

– «Murager» baǵdarlamasynda qazaqtyń dombyradan basqa da aspaptary qamtylǵan ba?

– Onda qazaqtyń ǵana emes, túrki, shy­ǵys halyqtarynyń, tipti Eýropanyń mýzy­kalyq aspaptary oryn alǵan. Opera, sım­fo­nııa, úndi bıi sııaqty ónerdiń san salasy da túsin­diriledi. Bári de balanyń jas erek­sheligine, qabyldaý deńgeıine baılanysty oqyty­lady. Psıhologııalyq turǵydan da jiti esep­telgen.

– Qaıtkende atqaminerler qazaq ónerine janashyrlyqpen qaraıtyn bolady?

– El-jurt, buqaralyq aqparat quralda­ry arqyly keleli talqylaýlar uıymdas­tyr­­ǵanda ǵana is alǵa basady. Áıtpese, laýa­­zymdy tulǵalardyń esiginen syǵalaý­dyń ózi muńǵa aınalǵan zaman emes pe?

– «Kókil» mektebiniń irgetasyn ózińiz qalaǵanyńyz málim. Osy mektep jaıynda az-kem maǵlumat bere ketseńiz.

– 1995 jyly Almatydaǵy alǵashqy jekemenshik qazaq mektebi retinde quryldy. Mektepte negizinen jalpy bilim beredi. Balanyń qazaqshasynyń durys qalypta­sýyna kóp kúsh jumsalady. Sonymen qatar, oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabilet­terin damytýda beıneleý ónerine arnalǵan ortalyq, án aıtýǵa  arnalǵan stýdııa jumys isteıdi.  Jáne de rıtmıka zalynda balalar bı  úırenýmen aınalysady. Mýzyka sabaǵy «Murager» baǵdarlamasy negizinde júr­giziledi. Oqýshylar án-kúı sabaǵynda hal­qymyzdyń ánshileriniń, jyrshylarynyń, kúıshileriniń shyǵarmalaryn tájirıbe júzinde dombyramen oryndap úırenedi.

– Mektebińizdiń qasynan qurylǵan ansambl de bar emes pe edi?

– «Kókil» ansambli ártúrli qalalyq, respý­blıkalyq, qala berdi, halyqaralyq konkýrstarǵa qatysyp, júlderi oryndarǵa ıe bolyp keledi. Álemniń kóptegen elderin aralap, konertter qoıyp qaıtty.

– Qazirgi kezde qandaı shyǵarmashylyq jumyspen aınalysýdasyz? Sondaı-aq zertteýshilik qyryńyzdy tanytatyn súbeli dúnıelerińizdi atap ótseńiz.

– Bir kezderi ózim aspırantýrasyn biti­rip, dáris oqyǵan Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq mýzykalyq konservatorııada sońǵy bir-eki jyl kóleminde qaıtadan sa­baq berip júrmin. Qazanǵaptyń shyǵarma­shy­­lyǵyn zerttep, «Aqjeleń» degen kúı jına­ǵyn qurastyrǵan bolatynmyn. Qazaq­tyń qo­by­zynan bastap, kóptegen mýzykalyq as­pap­taryn qamtıtyn «Kúı – qaınar» de­gen eńbek jaz­ǵan edim. Jazǵan oqýlyqtarym men ǵylymı maqalalarym da birshama bolyp qaldy. Franýz tilinde qazaq óneri týraly Parıj­den bir kitap shyǵardym.

– Qazaqta dombyradan ózge aspap joq tárizdi. Bul – ózge ulttyq mýzykalyq aspaptary­myzdyń nasıhaty tómendiginen be?

– Osy kúni ózge aspaptardy bylaı qoı­ǵan­da, dombyranyń ózin estý muńǵa aına­lyp qaldy. Qobyz, jetigen, sybyzǵy, sazsyrnaı, sherter jáne taǵy basqa aspap­tarymyzdy estıtin qulaq bar ma? Mádenı muraǵa baı halyqpyz. Babalardan jetken aýyz ádebıetimizdi, sheshendik sózderimizdi,  jyr-dastandarymyzdy, ánde­rimiz ben kúılerimizdi, ulttyq oıyndarymyzdy kúndelikti dáripteýimiz qajet. Osy maqsatta «Murager» baǵdarlamasyn 70-ke jýyq mektepte ashtyq.

– «Murager» baǵdarlamasy boıynsha dáris beretin ustazdardyń sapasyna qanshalyqty kóńil bólesizder?

–  Jyl saıyn júzge jýyq muǵalimderdi on kúnge ortalyqqa jınap, biliktiligin shyńdap otyramyz. Olar ózara tájirıbe almasyp, ártúrli máselelerin talqylap jatady. Muny da sol sheteldik qordyń demeýshiligimen júzege asyramyz.

– Esińizde bolsa, baspasóz betterinde mekteptegi qońyraýlardy kúımen almastyrý máselesi birneshe ret kóterildi. Sizdiń pikirińiz qandaı?

– Qońyraý sabaqtyń bitkendigin bildi­re­di. Balalar ýlap-shýlap, júgirip syrtqa shyǵady. Al ne paıda? Tap qońyraýdy kúımen almastyrǵannan ulttyq rýhymyz oıanady degenge senbeımin. Kúıdi adamnyń boıyna tereń sińirip, onyń mán-mazmunyn uǵyndyrý kerek.

– Kúıdi estradaǵa salyp óndeýge qalaı qaraısyz?

– Eger shyǵarma buzylmaı, kásibı turǵy­da sheber óndeýge tússe, men oǵan qarsy emespin. «Ulytaý» toby Mahambettiń – «Ju­myr qylyshyn», Asylbek Eńsepov Qurmanǵazynyń «Adaıyn» sátti shyǵara bildi. Bul kúıler zamanǵa saı túrlenip, jas tolqynmen qaýyshty. Al endi dombyrany estrada kómegimen sheteldik shyǵarmalarǵa paıdalanýdy óz basym túsinbeımin. Kish­ken­taı balanyń ermegi sııaqty qoıyrtpaq dúnıe kimge kerek? Oǵan qarjy jumsap, ýaqytty esh ketirýdiń qajeti qansha? Men jalpy, ulttyq mádenıetti jastardyń boıyna sińirýde qandaı jol usynylsa da, eki qoldap qýattaımyn.

– Talantty jastarǵa áleýmettik turǵyda qoldaý kórsetile me?

– Eshqandaı qoldaý joq. Óziń mysaly, jaqsy ja­zyp júrgen qandaı jas jýrnalıs­tiń eńbeginiń elenip, úıli bolǵanyn aıta ala­syń? Ónerde de solaı. Áıteýir kúnkóris úshin toı-tomalaq jaǵalaıdy. Olardyń odan da jetiskeni shamaly. Birjan sal, Aqan seriniń ánderin tyńdap otyrǵan toıshyl qaýymdy kórdiń be? Konert berý úshin qanshama qarjy qajet. Ol ózin-ózi aqtamaıdy da. Ásirese, ulttyq ónerdiń keshine halyqty jınaýdyń óz mashahaty bar.

– Ulttyq án-kúıdiń adam psıhologııasyna áseri qandaı?

– Bala óz tilinde sóılep, óz mádenıetinen nár almasa, densaýlyǵynyń nashar bola­tynyn ǵalymdar dáleldedi. Jastardyń áljýazdanýynyń bir sebebi – ulttyq dilinen aıyrylýynan dep bilemin. Rok sııaqty shýly mýzyka qandaǵy krıstaldardy buzady eken. Bul – adamdy aspapty urǵy­zyp, aıqaılatyp, psıhozǵa deıin jetkizedi. Qazaqtyń kúıi shabyttandyryp, rahattan­dyryp, ómirge qulshyndyra túsedi, tolqy­typ, jandy terbetedi. Qazaq balasy 12 jasqa deıin tek ulttyq án men kúımen qulaqtanyp ósýi tıis. Sonda ol túbi altyn qazyǵyn izdep tabady.

Tosyn oı

Halyqtyń talǵamyn qalyptastyratyn buqaralyq aqparat quraldary. Ulttyq ónerge keshendi nasıhat jumysy qajet. Japondardyń jyl saıynǵy sýmo kúresiniń jeńimpazyn ulttyq batyr retinde ımperatordyń ózi qabyldaıdy. Bizde úzdik ánshi-jyrshyny, kúıshini jyl saıyn ákimniń ózi qabyldap, marapattasa, jaǵdaıyn jasasa, ol ónerpazdan qadirli eshkim bolmas edi. Tájikterde «makom kúnderi» degen bolady. Bir apta boıy Naýaı, Hafız jyrlarynyń negizindegi makom oryndalady. Oǵan Prezıdenttiń ózi qatysady. Barlyq telearnalary osy ulttyq sharany úzbeı efırden beredi.

Alashqa aıtar datym…

Qazaq jastary shetinen talantty. Qaı salaǵa salsa da, úlken jetistikterge qol jetkize alady. Biraq erinshektigin qoıýy kerek. «Jaraıdy» dep qol silteı salatyn jaman ádetimiz bar. Óz densaýlyǵyna kelgende de taqalǵan, tipti dert ábden asqynǵan shaqta bir-aq qozǵa­la­dy.


Arman ÁÝBÁKIR

Pikirler