2020 jyly 24 qaraşada Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» jarlyqqa qol qoidy. Sodan berı atalǧan komissiia qūrylyp, saiasi quǧyn-cürgın qūrbandaryn aqtau jūmystaryn jürgızdı. Komissiia öz jūmysyn 2023 jyly aiaqtady.
HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jūmystaryna 425 ǧalym, zertteuşıler men sarapşylar qatysty. Olardyŋ 260-tan astamy öŋırlık komissiialarǧa tartyldy. Olar respublika boiynşa 60 memlekettık jäne vedomstvolyq mūraǧattarda jūmys ıstedı.
Jūmys nätijesı boiynşa qoldanystaǧy zaŋnama aiasynda 311 myŋnan astam saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary aqtaldy. 2,6 millionnan astam qūjat pen materialdan qūpiia belgısı alynyp tastaldy. Alaida, qazırgı taŋda komissiianyŋ atqarǧan jūmysy halyqqa qalai därıptelude?
Būl turaly Qaraǧandy oblystyq ǧylymi tehnikalyq qūjattama jönındegı arhiv basşysy, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia müşesı, tarihşy Temırǧali Arşabekov aityp berdı.
“Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönınde komissiianyŋ jūmysy kürdelı, ärine. Sebebı, jabyq jäne aşyq qorlarmen jūmys ısteuge mümkındık berıldı. Jabyq qor – prokuraturadaǧy, basqa da ışkı organdarmen jūmys atqaru bolatyn. Bır ǧana Qaraǧandy lagerınıŋ (KarLag)özınde 1 millionǧa juyq adamǧa jeke ıs aşylǧan eken. Iаǧni, 1 millionǧa juyq adam jazasyn ötedı. Jazasyn ötegenderdıŋ eŋ köbı 58-bap, iaǧni “Otanyn satqandarǧa” arnalǧan bappen sottalǧan.
Komissiianyŋ atqarǧan nätijesınde 2022 jyly 33 tom ülken jinaq şyqty. 2023 jyly Almaty qalasynda tarih jäne etnologiia bastamasymen 45 tom basyldy. Sonymen qatar, är oblysta, aimaqtarda būl jinaqtarǧa kırmei qalǧan, taǧy da qosymşa är öŋırdıŋ bilıkşılıgıne bailanysty, özındık jinaqtar şyqty. Būl öte ülken eŋbek.
Sonymen qatar, 331 adam aqtaldy. Älı de bolsa, aqtalatyn tūlǧalar bar. Būl endı ışkı ıster organdarynyŋ ısı. Ony tolyqtai zerttep, nätijesın şyǧarady. Öitkenı, ol kezde “Otanyn satqandarmen” qosa, ärtürlı baptar öte köp bolatyn. Bıraq barlyǧy jalpy tızımde tūr”, - dedı tarihşy.
Sonymen qatar, Temırǧali Arşabekov atqarylǧan jūmys nätijesı tek jinaq bolyp qalmauy keregın aitty.
“Qazırgı kezeŋde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn nasihattau jūmysy älı alda tūr. Tek jinaqtaumen şektelıp qana qoimaidy. Men ataǧan ekı jyldyŋ jinaqtarynyŋ barlyǧy kıtaphana, oqu oryndaryna taratyldy. Barlyǧyna qoljetımdı.
Sonymen qatar, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary turaly atalǧan jinaqtarmen toqtap, 31 mamyrda ǧana eske alyp qoimau kerek. Būl ärı qarai zerttele beru qajet. 2-3 jyldyŋ kölemınde bärı tolyq zertteldı dep aita almaimyz. Saiasi quǧyn-sürgınnen bölek, aştyq mäselesı öte özektı. Öitkenı, 3,5 mln halyq qaida kettı? Aştyqtyŋ zardaby qalai boldy? Būl turaly ǧylymi jinaq şyqty. Alaida, älı de bolsa naqtylai tüsetın tūstary köp. Sonyŋ ışınde aitar edım: 1930-jyldardaǧy būryn eşqaida jariialanbaǧan, arab qarpımen jazylǧan jazba qūjattar, hattar, ötınışter men esepter bar. Būl tolyq Qazaqstan kölemınde qolǧa alynǧan joq. Bız Qaraǧandy boiynşa qolǧa alyp, zerttep jatyrmyz. Qazır ekı audannyŋ qūjattary audaryldy. Keleşekte ǧylymi jinaqqa ainaldyramyz. Alaida, būl tek bır ǧana aimaqta atqarylmau kerek. Qazaqstannyŋ baryq aimaǧyndaǧy ǧalymdar bılek sybanyp kırısuı qajet. Öitkenı, būl — tarih. Al tarih eşqaşan ūmytylmauy kerek”, - dedı Qaraǧandy oblystyq ǧylymi tehnikalyq qūjattama jönındegı arhiv basşysy Temırǧali Arşabekov.
“Adyrna” ülttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
