تاريحي ەسىمدەردى قويۋدى ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋىمەن بايلانىستارعان عالىمدار موڭعولدار اراسىنداعى كىسى اتتارىن زەرتتەپ، ءۇش تومدىق ەڭبەكتى جارىققا شىعاردى. وعان 2 جىل ۋاقىت كەتكەن.
موڭعوليادا شىڭعىس حان مۇراسى ينستيتۋتى 2022-2024 جىلدار ارالىعىندا ورتاعاسىرلىق موڭعول تىلىندەگى ادام اتتارىن زەرتتەپ، ونىڭ قورىتىندىسى ءۇش تومدىق ەڭبەكتى جارىققا شىعاردى. Cوعان وراي موڭعوليا ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «ورتاعاسىرلىق موڭعول ەسىمدەرىن زەرتتەۋ» اتتى جيناقتىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى.
35 اۆتوردىڭ 39 ماقالاسى
«ورتاعاسىرلىق موڭعول ەسىمدەرىن زەرتتەۋ» جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا زەرتتەۋ ادىستەمەسى مەن ناتيجەلەرى ۇسىنىلعان، ەكىنشى تومدا بۇل تاقىرىپتى زەرتتەگەن شەتەلدىك جانە وتاندىق عالىمداردىڭ ماقالالارى جيناقتالعان، ال ءۇشىنشى تومدا 12 ۇيىمنان 5 ەلدىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ باياندامالارى قىسقاشا نۇسقادا جاريالانعان.
ەڭبەكتىڭ ەكىنشى تومدا ورتاعاسىرلىق موڭعول ەسىمدەرىن زەرتتەۋگە ارنالعان 120-دان استام جۇمىس، سونىڭ ىشىندە 35 اۆتوردىڭ 39 ماقالاسى قامتىلعان. ەتنوگرافيا، تاريح، لينگۆيستيكا جانە مادەنيەتتانۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەر اكادەميالىق ونلاين دەرەكقورلاردان جانە ىزدەۋ جۇيەلەرىنەن جينالعان.
موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كونە تاريح ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى گ.ءالتانسۇح زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە توقتالا كەلە، زەرتتەۋدىڭ ماقساتى – موڭعول حالىقتارىنىڭ، اسىرەسە «موڭعولداردىڭ قۇپيا تاريحىندا» اتالعان حالىق اتاۋلارىنىڭ قۇرىلىمىن، ماعىناسىن، فورماسىن زەرتتەۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
تەمۋجيندەر، قايداسىڭ؟
1990 جىلدان بەرى موڭعوليادا ۇلتتىق سانانىڭ جانە تاريحقا دەگەن ماقتانىشتىڭ قايتا جاڭعىرۋى بايقالىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە جاڭا تۋعان سابيلەرگە كونە موڭعول ەسىمدەرىن قويۋعا قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋىنا سەبەپ بولدى. بالالارىنا تەمۋجين، ۇۇلەن، ەسۇحەي، حاسار سىندى ايگىلى حانداردىڭ، باتىرلاردىڭ ەسىمدەرىن قويۋ ادەتكە اينالعان. الايدا تاريحي ەسىمدەر ءجيى ءارتۇرلى جازىلعاننان، ولاردىڭ ماعىناسى مەن سيمۆوليكاسى بەلگىسىز بولىپ قالادى. وسىعان بايلانىستى، تاريحي ەسىمدەردىڭ قۇرىلىمىن، سيمۆوليكاسىن جانە ايتىلۋىن زەرتتەۋ قاجەت بولدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «موڭعولداردىڭ قۇپيا تاريحىندا» 400-دەن استام اتاۋدى تۇرىك، مانجۋ، تۋنگۋس تىلدەرىنەن ەنگەن دەپ تۇسىندىرەدى.
زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، بۇل ەسىمدەردىڭ 80-90 پايىزى موڭعولدارعا ءتان دەلىنەدى. سونداي-اق، زەرتتەۋ ورتا عاسىرلاردا موڭعول ەسىمدەرىنىڭ الەم بويىنشا قالاي تارالعانى جانە سول ەسىمدەردى كورەيادا، قىتايدا، باتىس جانە شىعىس ەۋروپادا قالاي قولدانعانى تۋرالى مالىمەت بەردى.
موڭعول ەسىمدەرى ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە يە. ولار كۇن، اي، جۇلدىز، گۇل، جاپىراقتارعا جانە وسىمدىكتەرگە بايلانىستى قويىلماعان جانە ولار كوپ سوزدەن تۇرماعان. ورتاعاسىرلارداعى موڭعول حالىقتارىنىڭ ەسىمدەرىن زەرتتەۋ سول كەزدەگى دۇنيەتانىم مەن مادەنيەتتى كورسەتەدى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىندە موڭعول تىلىندە ەسىمدەر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ەجەلگى تۇبىرلەرگە ارنايى جالعاۋلار قوسۋ ارقىلى قالىپتاسقان لينگۆيستيكالىق جانە ەسىم جۇيەسىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى. ماسەلەن، حوتۋن، ۋگە، تەمۋن جانە تەگۋ دەگەن تۇبىرلەرگە -لەي جانە -دەي جالعاۋلارىن قوسۋ ارقىلى ۋگەدەي (وگەدەي) جانە ۋگەلەي (ۇگەلەي) ەسىمدەرى پايدا بولعان.
