ۇزاق جىل رەسەيدە ايماق باسشىسى بولعان امان تولەەۆتىڭ قايتىس بولعانىنا 2 جىلعا جۋىقتادى. ول تۋرالى ەل اعاسى، بەلگىلى كاسىپكەر مارات نابيەۆتىڭ ەستەلىگىن ۇسىنامىز.
الىس تا جاقىن تۇلعا. امان تولەەۆ تۋرالى ءدال وسىلاي ايتۋ كەرەك. قانى قازاق ءۇشىن ودان جاقىن جاندى تابۋ قيىن. ال قازاقستانرەسپۋبليكاسى ءۇشىن ودان الىس قايراتكەر تاعى جوق ەدى. امان عۇمارۇلىنىڭ ۇلتىمىزعا سونشالىق جاقىندىعىن ءوزىم سەزىندىم، ونىڭ ۇلگىلى ىستەرىنەن كوردىم. ال قازاقستان ءۇشىن نەگە الىس قايراتكەر بولىپ قالعانىن سول تۇستاعى ساياساتتان ىزدەۋ كەرەك.
ەندەشە، ءبارىن باسىنان باستايىن.
1992 جىلى ماعان ارقا، اقمولا وڭىرىندەگى بەلگىلى قايراتكەر سۆەتلانا جالماعامبەتوۆا حابارلاستى. انىعىندا بۇل كۇللى قازاقستانعا تانىس ەسىم. قالا مەن وبلىس اۋماعىنا شىعىپ، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە ەڭبەك ەتتى. سەنىم ارقالاعان سەناتور دا بولدى.
سۆەتلانا جاقياقىزى سول جولى تەلەفون ارقىلى: «مارات،ساعان مىنانداي تاپسىرما بەرسەم. مەن امان عۇمارۇلى تولەەۆپەن موسكۆاداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە بىرگە وقىپ ەدىم. ول كىسى قازىر رەسەيدە جۇمىسسىز قالدى. ەندى عانا موسكۆاعا شاقىرتىپ رەسەيدىڭ فەدەراتسيا كەڭەسىنە مە ەكەن، ءبىر جۇمىس بەرمەكشى. وسى كەزدە دەيىنگى باستان وتكەن ساياسي كۇرەسى جايىندا جازعان كىتابى بار. بىراق ونى شىعاراتىن اقشاسى جوق كورىنەدى» دەدى.
مەن جاعدايدى بىردەن ۇقتىم. جالماعامبەتوۆا تەگىننەن-تەگىن حابارلاسپاعانىن، وسى اقپاراتتى جەتكىزۋ ارقىلى-اق قولقا سالىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم. ارى قاراي ءسوزدى سوزعىزباي، «جارايدى» دەدىم.
ول كەزدە رەسەيدىڭ ءرۋبلى جاڭا شىققان. ورىستار ءبىزدى الداپ سوققان كەز. «الدىمەن ءبىز ءرۋبلدى ەنگىزىپ الايىق، سودان سوڭ سەندەردى جاڭا رۋبل ايماعىنا قوسامىز» دەدى دە، اياعىندا قازاقستاندى كەڭەستىڭ سابان اقشاسىنا قالدىرىپ كەتتى. ونىڭ ەندى رەسەيگە قاجەتى جوق. قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ ءاربىر ۇيىندە قاپشىق-قاپشىق بولىپ جاتتى.
مەن رەسەيدىڭ جاڭا ءرۋبلىن ديپلوماتقا نىعارلاپ سالىپ الدىم دا موسكۆاعا ۇشتىم. سۆەتلانا جاقياقىزى ماعان تولەەۆتىڭ كومەكشىسىنىڭ تەلەفونىن بەرگەن. سوعان حابارلاستىم. ول كەلدى. مەن اقشا تولى ديپلوماتتى ۇسىندىم دا: «مىناعان امان عۇمارۇلى ءوزىنىڭ كىتابىن شىعارسىن» دەدىم. كومەكشىسى «ءسىزدىڭ اتى-ءجونىڭىز بەن تەلەفونىڭىزدى جازىپ الايىن» دەدى. مەن «تۇك جازباڭىز. تەك مىنانى ايتىڭىز. ءبىز – قازاقتار تولەەۆتى ماقتان تۇتامىز. قازاقتىڭ اراسىنان شىققان امان عۇمارۇلى سياقتى ادام جوق. ويتكەنى رەسەيدىڭ پاتشالىق تاعىنا وتىرۋعا ۇمىتكەر ورىستان باسقا ۇلتتار اراسىندا ءبىزدىڭ قازاقتان شىقتى. ءبىز ول كىسىگە سونداي ريزامىز. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اتىن كوتەردى. سوندىقتان مەن تۋرالى ەشتەڭە جازباڭىز. مىنا قارجىنى اپارىپ بەرىڭىز، كىتابىن شىعارسىن» دەدىم. سوسىن بۇرىلدىم دا، كەتىپ قالدىم. ءوزىمدى وتە ءبىر جەڭىل سەزىندىم. تولەەۆتى اتا جۇرتى – بۇكىل قازاقتىڭ اتىنان قولداۋدى ءتاڭىر ماعان بۇيىرتقان ەكەن دەپ ويلادىم.
ارادا ءتورت جىل ءوتتى. مەن قوستاناي وبلىسىنداعى ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتىن الدىم. بۇل قازاقستانداعى ءىرى ءوندىرىس ورىندارى ساۋداعا تۇسە باستاعان 1996 جىل ەدى. كومبيناتتى ءوز قاراۋىما العاننان كەيىن اينالادان بيزنەس ارىپتەستەر قاراستىرا باستادىم. مۇندا تەمىر رۋداسى شىعادى، ونىڭ جەنتەگىن ساتۋىم كەرەك. بۇعان دەيىن قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنا بەرەتىن. ۋرال جاقتاعى ماگنيتوگورسكدەگى مەتالل كومبيناتتارىنا اپارادى. از-ازدان چەليابينسك مەن نيجنىي تاگيل كومبيناتتارى الادى ەكەن.
بىراق وسىنىڭ ءبارى ازدىق ەتتى. بىزگە ليساكوۆسكىنىڭ وندىرىستىك قۋاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن رۋدانى الاتىن جاڭا ارىپتەستەر كەرەك. وسى تۇستا الدىمەن ويعا تۇسكەنى كەمەروۆ وبلىسىنىڭ ىرگەلى مەتاللۋرگيا كومبيناتتارى ەدى. وندا باتىس ءسىبىر جانە كۋزنەتسك مەتاللۋرگيا كومبيناتتارى بار بولاتىن. تۋرا وسى كەزدە كەمەروۆ وبلىسىنىڭ سايلاۋشىلارى امان تولەەۆتى وزدەرىنىڭ گۋبەرناتورى ەتىپ سايلاعان.
ليساكوۆسكىدە وتىردىم دا سۆەتلانا جاقياقىزىنا تەلەفون سوقتىم. «سۆەتلانا جازياقىزى، ەرتەدە امان عۇمارۇلىنا كومەكتەسىپ ەدىم عوي. كىتابىن شىعاراتىن كەزدە. ەندى ول كىسىنىڭ ماعان كومەگى كەرەك بولىپ تۇر. مەن مىناۋ ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتىن الدىم. ونى ەستىگەن شىعارسىز. قازاقتىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ ۇلكەن ءوندىرىستىڭ قۇلاعىن قولىما ۇستادىم. ماعان قازىر تەمىر رۋداسىنىڭ جەنتەگىن ساتۋ كەرەك. ءسىز تولەەۆكە حابارلاسساڭىز ءجون بولار ەدى. مەن الداعى دۇيسەنبى كۇنى سول جاققا بارماقپىن. مەن تولەەۆ قابىلداسا ەكەن». وسىنى ايتتىم.
ءبىرازدان سوڭ جالماعامبەتوۆا ءوزى بايلانىسقا شىقتى. «دۇيسەنبىدە امان عۇمارۇلى ءسىزدى كۇتەدى» دەدى. ليساكوۆسكىدەن اتتانىپ، استانا – پاۆلودار – ناۆوسيبيرسك ارقىلى كەمەروۆوعا جولعا شىقتىم . نوۆوسيبيسكىگە جاقىنداپ كەلە بەرگەندە ءبىزدى توقتاتتى. دجيپتا جۇرگىزۋشىم مەن وققاعارىم بار. ۇشەۋ ەدىك. ءبىزدى توقتاتتى. كولىكتىڭ تەرەزەسىن اشىپ «مەن اعاما سالەم بەرۋگە بارا جاتىرمىن» دەدىم. «قانداي اعا؟» دە سۇرايدى رەسەيلىك ميليتسيونەر. «اعام امان تولەەۆ» دەگەنىم سول، الگى جولداعى ميليتسيا قولىن شەكەسىنە قويىپ، چەست بەرگەنى. ارى قاراي زاۋلاي بەردىك.
كەمەروۆوعا كىرە بەرگەندە تاعى توقتاتتى. «مىنالارعا نە كورىنگەن؟ قازاقستاندىق ءنومىرى بار اۆتوكولىكتى توقتاتۋعا تاپسىرما العان با؟» دەگەن وي كەلدى باسىما. بۇل جولى سۇراقتارى باسقاشا بولدى. «ءسىز نابيەۆ مىرزاسىز با؟» دەپ سۇرادى. «ءيا». ولار مەنى قوناق ۇيگە باستاپ اپارۋعا تاپسىرما العان ەكەن.
توبەسىندەگى قىزىل-كوك شامىن اينالدىرا جارقىلداتىپ قوناق ۇيگە باستاپ كەلدى. ءبىز ءالى بۇل قالانى بىلمەيمىز عوي. وندا مەنىڭ اتىما دەپ بىرنەشە ليۋكستەرىن دايىنداپ قويىپتى. اقشاسىن قويماي ءوزىم تولەدىم. بىرەۋگە كىرىپتار بولعاندى ەشقاشان ۇناتپايمىن. باسقالاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن داعدىم جوق.
تاڭەرتەڭ جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن ساعات 8:00-دە ماعان تولەەۆتىڭ كومەكشىسى تەلەفون سوقتى. ايەل ادام ەكەن. سىپايى تۇردە «ءسىز نابيەۆ مىرزاسىز با؟» دەپ سۇرادى. «ءيا» دەدىم. ءوزىنىڭ امان عۇمارۇلىنىڭ كومەكشىسى ەكەنىن، اتى-ءجونىن ايتقان سوڭ «امان عۇمارۇلى ءسىزدى ساعات 12:45-تە كۇتەدى» دەدى. «جارايدى» دەسەم دە قاتتى ويلانىپ قالدىم. ءبىز ءوزى كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالاتىن حالىقپىز عوي. كەز-كەلگەن مەكەمەنىڭ قىزمەتكەرلەرى ساعات 13:00-دە تۇسكى اسقا ۇزىلىسكە شىعادى. گۋبەرناتوردىڭ ول كەستەنى وتە قاتاڭ ساقتايتىنى تۇسىنىكتى. سوندا مىنا 15 مينۋتتا وعان نەنى ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ ۇلگەرەمىن؟
ماعان بولگەن ۋاقىتى كوڭىلىمە قونباعانمەن قابىلداۋىنا باردىم. تۋرا 12:45-تە ىشتەن ءبىر ادام شىقتى دا، كومەكشىسى مەنى كىرگىزدى. تولەەۆ كوڭىلدى ەكەن. امانداسقان سوڭ مەنەن العاشقى سۇراعانى:
- مارات، اكەي ءتىرى مە؟
- شۇكىر، ءتىرى! –دەدىم.
ۇستەلىندە دايىنداپ قويعان كىتابى بار ەكەن. باياعى مەن قارجىسىن تولەپ شىعارتقان كىتاپ قوي. سوعان اكەمە ارناپ قولتاڭباسى مەن تىلەگىن جازدى. ۇيدە ءالى ساقتاۋلى تۇر. «اسكەن نابيەۆيچۋ! سپاسيبو زا تاكوگو سىنا!» البەتتە، قايتىپ كەلگەن سوڭ اكەيدىڭ قولىنا تاپسىردىم عوي.
تولەەۆ ءالى كەلگەن شارۋامدى سۇراعان جوق. مەن تىقىرشي باستادىم. سويتسەم:
- ال ءجۇر، تۇسكى تاماق ىشەيىك،- دەگەنى.
بۇل مەن ويلاماعان ۇسىنىس ەدى. بۇلاي قۇرمەتتەيدى دەپ كۇتكەن جوقپىن. ءوزىنىڭ ارنايى تاماق ىشەتىن، قوناقتاردى سىيلاپ جىبەرەتىن داستارقانى بار ەكەن. داياشى ءبىرىنشى تاماق ورىستىڭ بورششىنان باستاپ اكەلىپ جاتىر. ءبىر كەزدە اراق قۇيدى.
بىردەن:
- مەن اراق ىشپەيمىن،- دەدىم. نەگە ەكەنىن ىشكىم كەلمەدى. بالكىم، قانشا دەگەنمەن ءبىز بولەك كەتكەن سوڭ رەسەيدىڭ باسقا مەملەكەت بولىپ كەتكەنىن ەسكەردىم بە ەكەن؟!
تولەەۆ بولسا ويىمدى وقىپ وتىرعان سياقتى، تاعى كۇلە قاراپ:
-مارات باسقامەن ىشپەسەڭ دە، مەنىمەن ءبىر رەت ءىشىپ قويۋىڭا بولار؟- دەگەنى.
سوندا ويلاندىم. «مىنانداي كىسىمەن ەندى قاشان كەزدەسەرىم بەلگىسىز. ءبىر اۋىز ءسوزىن جەرگە قالدىرمايىن. قازىر ىشپەسەم كەيىن وكىنىپ جۇرەرمىن». ورىستىڭ ادەتىمەن ءۇش ريۋمكادان ىشتىك. تاماقتان سوڭ:
- كەتتىك،- دەدى.
قايتادان كابينەتىنە كەلدىك. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ:
- ال، مارات، كەلگەن شارۋاڭدى ايت،- دەدى.
بايقاپ قاراعاندا وسىنىڭ بارىندە تەرەڭ قازاقى تاربيە جاتقان جوق پا! اتا-بابانىڭ سالتى وسىنداي ەمەس پە ەدى! قازاقتىڭ قاي اۋىلىنىڭ ۇلكەنى بولسىن باسقا جاقتان كەلگەن جاندى جاقسىلاپ كۇتەدى. بارى تايىن، جوعى قويىن سويىپ تاستايدى. قارنىن تويعىزىپ، اتىن وتقا قويعىزىپ بارىپ، شارۋاسىن سۇرايتىن. رەسەيدە قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىندا جالعىز وتىرىپ، وسى بايىرعى بابالاردىڭ سالتىن ساقتاعان تولەەۆكە سول كەزدە كەرەمەت ريزا بولىپ ەدىم. ال ريزالىقتىڭ كوكەسىن اعامىز سودان كەيىن دە كورسەتكەن.
مەن ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتىن العانىمدى ايتتىم. قازاقستاننىڭ وندىرىسىنەن حاباردار ەتتىم. مەتاللۋرگيا كومبيناتتارى از. رۋداعا سۇرانىس كوپ ەمەس.
- ماعان تەمىر كەنىنىڭ جەنتەگىن وتكىزۋ كەرەك ەدى. ءسىز باسقاراتىن وبلىستا ۇلكەن ەكى مەتاللۋرگيا كومبيناتى بار. سولارمەن ارىپتەس بولىپ، كونتسەنترات وتكىزسەم دەگەن ويىم بار. بار شارۋام وسى،- دەدىم.
- مارات، وندا ءبىر-ەكى كۇن كۇتىپ، سارسەنبىگە دەيىن قالا تۇراسىڭ با؟- دەپ سۇرادى بەتىمە قاراپ.
- ءبىر-ەكى كۇنىڭىز نە، بۇيىمتايىم ورىندالاتىن بولسا، ءبىر-ەكى اپتا جاتۋعا پەيىلدىمىن عوي،- دەدىم.
امان تولەەۆ الدىنداعى ءبىر باتىرمانى باستى دا، ارعى جاققا تاپسىرما بەردى.
- سارسەنبى كۇنگە ساعات 10:00-گە جينالىس بولادى. مىنا ادامدار شاقىرىلسىن. باتىس ءسىبىر مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ باسشىلارى، كۋزنەتسك مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ باسشىلارى. ءارى ولاردى باسقارۋعا العان كومپانيالار مەڭگەرۋشىلەرى. وبلىستىڭ ونەركاسىپ جونىندە جاۋاپتى باسشىلارى.
ول كەزدە باتىس ءسىبىر مەتاللۋرگيا كومبيناتىن اتاقتى «الفا بانك» باسقارۋعا العان بولاتىن. ەكىنشى كومبيناتتىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەنى ەسىمدە قالماپتى. ولار دا ساۋساعىنىڭ ۇشىنان ۇستاتپايتىن مىقتىلار ەكەنى بەلگىلى عوي.
جينالىس ۋاقىتىن جانە كىمدەر كەلەتىنىن بەلگىلەگەن سوڭ ماعان قاراپ:
- مارات، مەندە وبلىس گۋبەرناتورىنىڭ رەزيدەنتسياسى بار. قوناق ءۇيدى تاستاپ، كەتكەنشە سوندا جاتاسىڭ،- دەدى.
مەن:
- امان عۇمارۇلى، رەنجىمەڭىز، مەن وندا بارمايمىن،- دەدىم. -ءبارى قاس قاقپاي ءسىزدى اڭدىپ جۇرگەندەرى انىق. قاي جەردەن ءسۇرىندىرۋدى ويلايدى. مىنە، قازاق باۋىرى كەلدى، وعان جاعداي جاسادى، مەملەكەتتىڭ، سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا ۇستالاتىن رەزيدەنتسياسىن بەرىپ قويدى دەگەن ءسوز شىعادى. ونىڭ قاجەتى قانشا؟ قوناق ۇيدە جاتىرمىن. ادامدارىم دا سوندا. ەركىن ءجۇرىپ-تۇرمىز. ارتىق سوزدەن ءسىز دە، ءبىز دە اۋلاقپىز عوي.
بەتىمە قارادى دا:
- مارات، سەن اقىلدى ەكەنسىڭ!- دەپ ءسۇيسىندى. ءارى قاراي ءسال ويلانىپ وتىرىپ:
- مارات، سەنىڭ جۇمىس ىستەۋگە قۇلشىنعانىڭدى قۇپتايمىن. ناقتى ەكونوميكاسىن كوتەرمەي، بىردە-ءبىر مەملەكەت دامي المايدى. قازاقستاندا ءوندىرىستى كوتەرۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى. ال، جولىڭ بولسىن! سارسەنبىدە كەلەسىڭ.
سارسەنبى كۇنى ساعات 10-عا ون مينۋت قالعاندا كەلىپ وتىردىم. جيىنعا ءۇش مينۋت قالعاندا تولەەۆ كابينەتىنەن شىقتى دا ادەتىمەن:
- مارات، كەتتىك،- دەدى.
ءماجىلىس زالىنا كىردىك. وندا ەكى كومبيناتتىڭ باس ديرەكتورلارى مەن ورىنباسارلارى، باس ينجەنەر، باس تەحنولوگ، باس بۋحگالتەر، كومبيناتتى باسقارۋعا العان كومپانيالاردىڭ وبلىستاعى وكىلدەرى، نە كەرەك ءتورت كوزدەرى تۇگەل كەلگەن ەكەن. شامامەن ەلۋ شاقتى ادام. بالكىم، ودان دا كوپ شىعار.
توردە باياعى كەڭەس كەزىندەگىدەي قىزىل شۇبەرەكپەن قاپتالعان ۇستەل تۇر. 1996 جىل بولىپ، كەڭەس وداعى تارقاعالى بەس جىل وتسە دە بۇل جاقتا قىزىل تۇسپەن قوشتاسپاعان ەكەن دەپ ىشىمە ءتۇيىپ قويدىم. ۇستەلدىڭ ورتاسىنداعى تابليچكاعا «كەمەرەۆو وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى امان گۋماروۆيچ تۋلەەۆ» دەپ جازىپ قويىپتى. ءبىر جاعىنا جينالىس حاتشىسىنىڭ اتى-ءجونى جازىلعان. ەكىنشى جاعىنداعى ماعان ارنالعان تابليچكاعا «حوزياين ليساكوۆسكوگو گورنو-وبوگاتيتەلنوگو كومبيناتا مارات اسكەنوۆيچ نابيەۆ» دەپ جازىلىپتى. ءيا، ارتىق-كەمى جوق «قوجايىن» دەگەن. ۇشەۋمىز وتىردىق.
جينالىس باستالعان سوڭ تولەەۆ تۇردى دا سويلەپ كەتتى. انالاردى تۋرا باستان ۇرعانداي ەتىپ، جۇمىستارىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. مىنانشا براك كەتكەن، مىنانشا مۇمكىندىك يگەرىلمەگەن. وبلىس بيۋدجەتىنە ءتۇسۋى ءتيىس مىنانداي سالىقتاردان مىنانشا قارجى كەلمەگەن. قانشاما تسيفردى ايتىپ جاتىر، ال قولىندا تيتىمدەي دە قاعاز جوق. ايتىپ جاتقان تسيفرلارىنىڭ دالدىگى سونداي، ەشبىرىن انالار جوققا شىعارا المايدى. قۇدايعا شۇكىر، مەن وزىمدەگى وندىرىستەرگە قاتىستى ءبىراز تسيفرلاردى جاتقا ايتا الامىن عوي، بىراق انانى ەستىگەندە تولەەۆتىڭ مىقتىلىعىنا ءتانتى بولدىم.
ءارى قاراي ءاربىر كومبيناتتىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان جاعدايدى اينادان كورىپ وتىرعانداي تالقىلاۋعا كىرىستى. انا تسەحتا انانداي اپات بولدى، مىنا تسەحقا مىنانداي جاڭا تەحنولوگيا ءالى قويىلماعان. مىنا وندىرىستە جۇمىسشىلارعا مىنانشا ايدان بەرى جالاقى تولەنبەگەن. باسقارۋشى كومپانيا شارت بويىنشا موينىنا العان مىنانداي جاعدايلار جاسالماعان. ءوندىرىس كولەمى مىنانشاعا قىسقارىپ كەتكەن. كومبيناتتار دامۋ ورنىنا تۇرالاپ قالعان. ەكى جاقتىڭ دا بىت-شىتىن شىعارىپ سويلەپ جاتىر.
تىڭداپ وتىرىپ سونداي ريزا بولدىم. ءبىزدىڭ جالعىز قازاق ءتىزىلىپ وتىرعان بۇكىل ورىستىڭ باسىن جەرگە سالبىراتتى.سونشاما دەرەكتى ءدال كەلتىرىپ، دالەلدى سويلەگەنىنە تاڭ قالدىم. ءسوزىنىڭ ءبارىن قالاي جۇيەلەپ العان! بىرىنەن سوڭ ءبىرى كىرپىش قالاعانداي، شىنجىر جاساعانداي جالعاسىپ جاتىر.
اياعىنا كەلگەندە بىلاي:
- سەندەرگە ءبىر اي ۋاقىت بەرەمىن. وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن ءبىر ايدا جوندەمەسەڭدەر، باسقارۋشى كومپانيالاردان سوت ارقىلى كومبيناتتاردى قايتارامىن دا، باسقا ادامدارعا تاپسىرامىن. ولار سەندەردەن ارتىق جۇمىس ىستەمەسە، كەم جۇمىس ىستەمەيدى،- دەپ تۇجىردى.
ودان سوڭ:
- مىنە، كورشىمىز قازاقستاننان ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتىنىڭ قوجاسى مارات نابيەۆ كەلىپ وتىر. كەننىڭ جەنتەگىن سودان الاتىن بولاسىڭدار،- دەدى.
سالىستىرىپ كورسەك، ءبىزدىڭ وبلىس اكىمدەرىنىڭ ەشبىرى مۇنداي تياناقتى شەشىم شىعارا المايدى عوي. بىزدىكىلەر «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىن اياسىندا مىنانى قاراستىرىپ كورۋدى سۇرايمىز» دەپ كوش-قۇلاش سوزدەردى جازىپ بەرەدى، بىراق ناقتى ءتۇيىندى شەشىمدى شىعارمايدى. ءارى جازاتىن سيالارى دا بىرنەشە ءتۇستى بولادى. ونىڭ سىرىن وزدەرى مەن باعىنىشتىلارى عانا بىلەدى. وسىدان كەيىن بىزدەگى ءوندىرىستىڭ نەگە دامىماي وتىرعانى تۇسىنىكتى ەمەس پە!
جينالىس بىتكەن سوڭ ەكى كومبيناتتىڭ باسشىلىعىن كەزەك قابىلدايتىن بولدى. مەنى قاسىنا ەرتىپ كابينەتىنە كىردىك. ءوزى كرەسلوسىنا وتىردى. مەنى ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇستەلىنە جالعاسقان شاعىن ۇستەلشەنىڭ باسىنا وتىردى. انالار كابينەتتىڭ قاپتالىنداعى ورىندىقتارعا وتىردى. الدىمەن كۋزنەتسك مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ باسشىلارى كىرىپتى.
- ەرتەڭ ساعات 9-دا سەندەرگە نابيەۆ مىرزا بارادى. قانشا كەن جەنتەگىن الاتىندارىڭدى قاراستىرىڭدار. مۇمكىندىگىنشە الاتىن بولىڭدار. باعاسىن تومەندەتپەي، قالىپتى ەتىپ بەلگىلەڭدەر. ول رەنجىمەيتىن بولسىن. تۇسىندىڭىزدەر مە؟- دەدى.
كومبينات باسشىسى:
- تۇسىندىك!- دەدى.
- وندا نابيەۆ مىرزانى جاقسىلاپ تاماقتاندىرىپ، باتىس ءسىبىر كومبيناتىنا دەيىن جەتكىزىپ سالاسىڭدار،- دەدى تولەەۆ.
ولار كەتتى. ەندى ەكىنشىلەرى كىردى. ولارعا دا جاڭاعى تاپسىرمانى بەردى. تەك وزگەرتكەنى «ەرتەڭ تۇستەن كەيىن بارادى» دەگەن عانا. ولار دا «تۇسىندىك» دەدى. وسىمەن گۋبەرناتوردىڭ جينالىسى دا، كومبينات باسشىلارىن قابىلداۋى دا اياقتالدى. ءماز بولىپ مەن كەتتىم.
ەرتەسىندە بەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ قوناق ءۇيدىڭ الدىنا دجيپ كەلىپ تۇردى. ءبىز – جۇرگىزۋشىم ولەگ، وققاعارىم بويى ەكى مەتر سەرگەي ۇشەۋىمىز ءوز دجيپىمىزبەن ارتىنان ەردىك. باسقارۋشى كومپانيا وكىلىنەن باستاپ كومبيناتتىڭ باس ديرەكتورى، ونىڭ ورىنباسارلارى، باس ينجەنەرى، باس تەحنولوگى، زاڭگەرلەرى، فينانسيستەرى ءبارى 15 شاقتى ادام ەسىك الدىندا ءتىزىلىپ تۇر. ءبارىمىز كابينەتكە كىردىك. مەن ءوز ءونىمىمىزدىڭ سەرتيفيكاتىن بەردىم.
- مارات اسكەنۇلى، ءسىزدىڭ كەن جەنتەگىن بىلەمىز،- دەپ ءسوزىن باستادى كۋزنەتسك مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى. -ونىڭ قۇرامىندا ءبىر پايىز فوسفور بار. فوسفور مەتالدىڭ مورت سىنعىشتىعىنا سەبەپ بولادى. ءبىز نەگىزىنەن رەلس شىعارامىز. وندا فوسفور مۇلدە بولماۋى كەرەك. بىزدە رەلستەن باسقا دا مەتالل ونىمدەر بار. ونىڭ قۇرامىندا فوسفور جۇرە بەرەدى. سوندىقتان ءبىر جىلعا جارتى ميلليون توننا الايىق دەپ وتىرمىز.
مەن شىنىن ايتقاندا ءبىر ءجۇز مىڭ تونناعا دا كەلىسەر ەدىم. مىناۋ ويلاعانىمنان بەس ەسە ارتىق. ودان ءارى باس ديرەكتور وزدەرى ساتىپ الماق باعانى ايتتى. كەن جەنتەگىنىڭ تونناسىنا 13 دوللاردان بەرمەكشى. مەن ءبىر تونناسىن ون دوللاردان ساتا السام دەپ كەلگەنمىن عوي. ءبىزدىڭ كومبيناتتىڭ بانكتەگى رەكۆيزيتتەرىن سۇرادى. دايىن قاعازىمدا ءبارى بار. قولدارىنا ۇستاتتىم.
جوعارىدا بەرىلگەن ۋادەلەر انىق كورسەتىلگەن شارتتى جاساۋ ءۇشىن زاڭگەر، فينانس دەگەندەي باسقالاردى بوساتتىق. ديرەكتور ەندى دەمالىس بولمەسىن شاقىردى. ورىس اراقسىز جۇرگەن بە؟ نەبىر قىمبات شولمەكتەردى شىعارىپ جاتىر. جارايدى دەپ 5 گرامىن ءىشتىم. ءبىر جارىم ساعاتتا كوممەرتسيالىق ديرەكتورى، زاڭگەرلەرى، ەكونوميستەرى، ەسەپشىلەرى جانە باسقاسى تۇگەل قولدارىن قويعان شارتتى دايىن ەتىپ اكەلدى. ەندى كومبيناتتىڭ بانكەت زالىنا باردىق.
- مەنى باتىس ءسىبىر مەتاللۋرگيا كومبيناتى كۇتىپ وتىر،- دەدىم.
- مارات اسكەنوۆيچ، ولار بىزبەن حابارلاستى. تۋرا وسىنداي شارتتى دايىنداپ قويادى. ءسىز اسىقپاڭىز،- دەپ بايەك بولىپ جاتىر باس ديرەكتور. بانكەت زالىندا تۇسكى اس ىشتىك. تاعى 5 گرامنان الىپ قويۋعا تۋرا كەلدى.
تاماقتانىپ بولعان سوڭ كومبيناتتىڭ ءدجيپى ءبىزدىڭ الدىمىزعا ءتۇسىپ، كەلەسى باتىس ءسىبىر مەتاللۋرگيا كومبيناتىنا كەلدىك. بۇل جاقتا دا ەسىك الدىندا ءتىزىلىپ تۇر. بارىمەن امانداستىم. باعاناعى سياقتى. بۇلار رەكۆيزيتىمدى انا جاقتان سۇراتىپ، شارتتى دايىنداپ قويىپتى. تەك باس ديرەكتورى قورقا-قورقا «ءبىز بەس ءجۇز مىڭ توننا الا المايتىن ەدىك، ءۇش ءجۇز مىڭ توننا الساق قايتەدى» دەيدى. باعا الگىندەگىدەي – تونناسى 13 دوللاردان. قول قويدىق. ەندى «شارتتى جۋايىق» دەيدى باس ديرەكتورى. «مەن ىشۋگە ەمەس، ىسكەرلىك ساپارمەن كەلدىم» دەسەم دە قويمادى. قالىپتاسقان داستۇرلەرى، اتتاپ كەتە المايسىڭ.
مىنە، وسىلاي امان عۇمارۇلى تولەەۆتىڭ ارقاسىندا 800 مىڭ توننا كەن جەنتەگىن ساتاتىن شارتتار جاساتتىم. ول كىسىنىڭ ىسكەرلىگىن كوردىم. وندىرىستەگى مەنمىن دەگەن مىقتىلاردىڭ مىسىن باساتىن ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىنە تاڭ قالدىم. ولاردان قورىقپايتىن باتىرلىعى ءتانتى ەتتى.
تولەەۆ بىزگە – قازاقستانعا پرەزيدەنت بولعاندا ءبىز باقىتتى حالىققا، دامىعان ۇلتقا اينالار ەدىك. ويتكەنى ەشكىمنەن ەشتەڭە ۇرلاماعان، ءوزىنىڭ ايلىعىنا عانا ءومىر سۇرگەن ادام.
بىرنەشە ايدان سوڭ رەسەيدە دەفولت بولىپ، رۋبل قۇلادى. ونى الەم قارجىگەرلەرى «قارا بەيسەنبى» دەپ اتايدى. سول «قارا بەيسەنبىدەن» سوڭ ول جاققا كىرە المادىق. باسىندا ءبىراز ءونىم وتكىزدىك. تولىق 800 مىڭ توننانى الىپ ۇلگەرمەدى.
بيلىك ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتىن مەنەن كۇشپەن تارتىپ الىپ جاتقاندا زايىبىم بايان تەلەفونمەن امان تولەەۆكە حابارلاسىپ كومەگىن سۇراپتى. «مارات نابيەۆتى قورعايتىن ءماتىن جازىڭدار. مەن قولىمدى قويىپ بەرەيىن» دەپتى تولەەۆ. وعان كونەتىن بايان با. «بىزگە ءوز سوزىڭىزدەن، ءوز قولىڭىزبەن جازىلعان ءماتىن كەرەك» دەپتى. كەشىكپەي كەمەروداعى تولەەۆتەن مەنى قورعاعان جەدەلحات كەلدى. ونى گازەتكە جاريالادىق.
«مارات باۋىرىمدى قولدايمىن» دەگەنى انشەيىن قۇر ءسوز ەمەس ەكەن. كەن-بايىتۋ كومبيناتىنىڭ شۋى باسىلعان كەزدە ءوزى تەلەفون سوقتى. «مارات، كۋزباسسقا كەل. مەن ساعان قازاقستانداعىدان مىقتى زاۋىت بەرەيىن. سونى باسقار»، - دەدى.
امال قانشا، باس تارتتىم. اتا-انا، باۋىر-قارىنداستارىم، الىس-جاقىن اعايىندارىم مەنىڭ قاراۋىمدا. ونىڭ ءبارىن تاستاپ اقشا ءۇشىن كەتە بەرۋگە ار-ۇياتىم جىبەرمەيدى. قازاقتا «يت – تويعان جەرىنە، ەر – تۋعان جەرىنە» دەيدى. ونىڭ ۇستىنە «وزگە ەلدە سۇلتان بوعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەنى تاعى بار. مەنىڭ جاعدايىما تۇسىنىستىكپەن قاراۋىن سۇراپ، جاناشىرلىعى ءۇشىن العىسىمدى ايتىپ، قالا بەردىم.
مەنى باسىما كۇن تۋعاندا قولتىعىمنان دەمەگەنى سياقتى تولەەۆ ءوزىنىڭ كانديداتۋراسىن رەسەي پرەزيدەنتتىگىنە ۇسىنعان سايىن مەن دە قولداۋ جەدەلحاتىن جىبەرىپ ءجۇردىم. باسقا مەملەكەتتىڭ سايلاۋ ناۋقانىنا ارالاسۋدى زاڭ كوتەرمەيدى عوي. ايتپەسە، قاسىنا بارىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋگە پەيىلدى ەدىم.
ول بايىپتى، ءىستى بىلەتىن، ەل الدىندا ءوز ارەكەتتەرىنە جالتارماي جاۋاپ بەرە الاتىن باسشى بولدى. رەسەيگە پرەزيدەنت بولىپ سايلانا قالسا، ول مەملەكەتتى كۇشەيتىپ، نىعايتىپ، كوررۋپتسيادان تازالاپ شىعۋعا باتىلدىعى دا، قايراتى دا كامىل جەتەتىن.
مەنىڭ بيزنەسىم قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىندا قالىپتاستى. ۋرال ماشينا جاساۋ زاۋىتىنان باستاپ رەسەيدە بيزنەس ارىپتەستەرىم كوپ بولدى. سوندىقتان ول جاققا ءجيى ات باسىن تىرەيتىنمىن. بىردە شەكارانىڭ ار جاعىندا جول ءجۇرىپ كەلە جاتسام راديودان تولەەۆ سويلەپ جاتىر. تاڭەرتەڭگى ۋاقىت.
وتكەن جەتىدە كەمەروۆو وبلىسى بويىنشا وسىنداي-وسىنداي كاسىپورىندار اشىلدى. ول مەكەمەلەردەن بيۋدجەتكەوسىنشاما مولشەردە سالىق تۇسەدى. وسىنشاما ادامعا جۇمىس ورنى بولادى. وندا مىنانداي ونىمدەر مەن بۇيىمدار شىعارىلادى. بۇلار وبلىسىمىزعا قاجەت، ەندى سىرتتان ساتىپ اكەلمەيمىز. ءارى قاراي بىزدە مىنانداي كاسىپورىنداردى ىسكە قوسۋ كوزدەلگەن. بىراق ولار ۋاقتىلى اشىلماي جاتىر. بۇعان مىنانداي جاۋاپتى ادامدار كىنالى دەپ ءبارىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق ايتىپ جاتتى. تاعى تاڭ قالدىم.
راديوداعى ءسوزىنىڭ سوڭىندا الداعى اپتاعا مىنالاردى كوزدەپ وتىرمىز دەپ، جەتى كۇن ىشىندە ىستەلەتىن جۇمىستارىن تولىق جوسپارلاپ بەردى. بۇلار تۋرالى اپتانىڭ سوڭىندا ەسەپ بەرەمىن دەپ ءسوزىن اياقتادى. ال حالىقپەن وسىلاي اشىق جۇمىس ىستەيتىن باسشى قازاقستاندا بولدى ما؟ بولمادى، ءالى دە بولا قايعان جوق. اپتا تۇرماق، جىلىنا ءبىر ەسەپ بەرمەيدى. ال الدا-جالدا ەسەپ بەرە قالسا، سوزدەرى تۇگەل وتىرىككە قۇرالادى.
نەگىزى ونىڭ قازاقستانعا كەلگىسى، ۇلتىنا قىزمەت ەتكىسى كەلگەنى انىق. 1995 جىلى تامىز ايىندا قازاقستاندا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعانى ءمالىم. مەن سول كەزدەگى پرەزيدەنتكە ۇكىمەت باسشىسى اكەجان قاجىگەلديننەن كەيىن ەكىنشى بولىپ كىردىم. ءبىر سەبەت گۇل الىپ، قۇتتىقتاۋعا كەلگەنىم عوي. نازارباەۆ وتە قۋانىپ وتىر ەكەن. مەن كونستيتۋتسيا وزگەرگەنىنەن كەلىپ-كەتەر نە بار، سونشا قۋانعانى نەسى دەپ ويلادىم. اركىم ءوزىنىڭ بۇرىنعى تىرلىگىن ىستەي بەرمەي مە؟! نەگە قۋانعانى ماعان سول كەزدە تۇسىنىكسىز ەدى.
كەيىن بارىپ ءبىلدىم، قابىلدانعان كونستيتۋتسيادا كىمدە-كىم كەيىنگى 15 جىلدا قازاقستاندا تۇرماسا، ول پرەزيدەنتتىككە سايلانا المايدى دەپ جازىلعان ەكەن عوي. نازارباەۆ سوندا امان تولەەۆتى قازاقستانعا مەملەكەت باسشىسى ەتپەۋ ءۇشىن قوستىرعان ەكەن. وسىنداي ايلامەن جولى كەسىلگەن جالعىز تولەەۆ ەمەس كورىنەدى. نازارباەۆقا قولايلى كونستيتۋتسيادا قازاقستاندا تۋماعان ادام پرەزيدەنت بولا المايتىنى كورسەتىلگەن. وسىلايشا كەلەسى حالىق سۇيەتىن قايراتكەر، رەسەيدىڭ ومبى وبلىسىندا تۋعان بالتاش تۇرسىنباەۆتىڭ ەلىمىزدى باسقارۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋدى زاڭداستىرا قويىپتى.
ءبارىبىر حالىقتىڭ سۇيىكتىسى بولۋ امان تولەەۆتىڭ ماڭدايىنا جازىلعان باقىت ەكەن. ول كەمەرەۆو وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى بولۋ ءۇشىن سايلاۋعا تۇسكەندە 98-99 پروتسەنتكە دەيىن داۋىس الاتىن. سونى ءوزى 93-94 پايىزعا دەيىن تۇسىرتەتىن. ول – وزىنە جينالعان داۋىستى ازايتتىرعان جالعىز قايراتكەر. بىزدە شە؟ نازارباەۆ از داۋىس جيناپ، جەتپەي قالعانىن قولدان قوستىرىپ ءجۇردى، تولەەۆ بولسا كوپ داۋىسىن ازايتتىراتىن.
تولەەۆ تۋرالى ويلاعاندا، ونى كەزىندەگى الاش قايراتكەرلەرىمەن سالىستىرامىن. حح عاسىر باسىندا الاش قوزعالىسىن قۇرعانداردىڭ «قاراقان باسىم ءۇشىن ەمەس، حالقىم ءۇشىن» دەگەن مۇددەسى حح عاسىر سوڭى مەن ءححى عاسىر باسىنداعى امان عۇمارۇلىنىڭ مۇددەسىمەن تولىق سايكەس كەلەدى.
كۋزباسستاعى كەزدەسۋدەن كەيىن تولەەۆتى ەكىنشى رەت كوردىم. 1997, الدە 1998 جىلى ماسكەۋ مەرى يۋري لۋجكوۆ، تاتارستان پرەزيدەنتى مينتەمير شايميەۆ، باشقۇرتستان پرەزيدەنتى راحيموۆ بارلىعى استانانىڭ تويىنا كەلدى. كوكشەتاۋ جاققا شىعاتىن تۇستا يپپودروم بولدى. توي سالتاناتى سوندا جالعاسقان. يپپودرومدا مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مەيمانداردىڭ ءاربىرىنىڭ اتىن اتاپ، سالتاناتقا قاتىسقانىن حابارلايدى عوي. لۋجكوۆ، شاميەۆ، راحيموۆتارعا از عانا، ايتەۋىر قۇرمەت ءۇشىن قول شاپالاقتانىپ جاتتى. «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كەمەروۆو وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى امان عۇمارۇلى تولەەۆ» دەپ حابارلانعاندا حالىق قالاي قول شاپالاقتادى دەيسىڭ! نازارباەۆتىڭ كوزى باقىرايىپ، تەڭەپ ايتقاندا بانكا بولىپ كەتتى. حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى دەگەن عاجاپ ەدى.
سول كۇنى امان عۇمارۇلىن قوناق ەتۋگە داستارقان دايىنداتتىم. «اعا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءتورىنىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولىڭىز» دەپ شاقىردىم. ول كەزدە ماسكەۋ، تاتارستان، باشقۇرتستان جانە كەمەروۆ وبلىسىنىڭ، ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارىن كۇتۋگە ءبىر-ءبىر مينيسترلىكتى جاۋاپتى ەتىپ قويىپتى. تولەەۆكە قارجى مينيسترلىگى بەكىتىلگەن ەكەن. ناتاليا كورجوۆا دەگەن دوداباس كەلىنشەك قارجى ءمينيسترى امان عۇمارۇلىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى شىقپايدى. ءتىپتى قۇشاقتاپ قويادى.
- مارات، كوردىڭ بە، مەنى بۇل ءبىر مينۋتقا بوساتپايدى،- دەپ كۇلدى اعامىز. - بۇل جولى ەش رەتى بولار ەمەس. كەلەسى جولى سەن ءۇشىن ارنايى استاناعا كەلەرمىن.
اتتەڭ، ول تۇستاعى رەسپۋبليكانىڭ رەسمي باسشىلىعى امان قازاقستاندا توبە كورسەتۋىن قالامادى. وزدەرى امان عۇمارۇلى سياقتى ادال دا ءادىل، تازا دا تۇنىق جۇمىس ىستەي المايتىن بولعاندىقتان، ونىڭ ۇلگىسىن ناسيحاتتاۋعا ءۇنسىز تىيىم سالدى. كوزگە كورىنبەيتىن قورشاۋ ورناتتى. ونىڭ ءبارىن سەزگەن، تۇيسىنگەن عاجاپ قابىلەتتى، ىزگى جاندى اعامىز كىرىپتار بولىپ كەلۋگە ارنالسا كەرەك.
سوندىقتان امان تولەەۆ قازاق ءۇشىن الىس تا جاقىن تۇلعا بولىپ ماڭگىلىككە قالدى.
مارات نابيەۆ
