Baǵzyda adam áýletin bir-birine qarama-qarsy eki lagerdegi rýhtar qorshap tur degen nanym-senim bolǵan. Olar ádette izgi jáne kesirli rýhtar. Adam osy rýhtardyń qaterinen qorǵanyp, saqtaný nemese meıirine ıe bolyp, qoldaýyna jetýdi kózdep áreketter jasaǵan. Óz is-qımyldaryn sol ıe-kıelerge úılestirý, úndestirý maqsatynda ár túrli yrym-tyıymdy oılap taýyp, turmysta qoldana bastaǵan.
Tyıym (tabý) bolatyn belgili bir qaterden adamdy qorǵandyrý, saqtandyrý, sol arqyly tabıǵat pen áleýmettik kúshterdiń rızashylyǵyn alý úshin jasaldy. Yrym men tyıymnyń mindeti bolashaqty (isti) boljaý, sátti nátıjege jetý úshin aldyn ala jospar qurý, belgili bir qaǵıda-erejege baǵynýdy shart etedi. Tyıym alǵashqy qaýym zamanynda magııalyq túsinikpen tindes bastalǵanymen ýaqyt óte kele qoǵam damyǵan tusta áleýmettik zańı mánge ıe bola bastaǵan. Endi adamdar rýhtardy emes, pák-kúnáhar, aq-qara, obal-saýap kategorııasyn alǵa tartqan. Tyıym – ol adam sózsiz oryndaýǵa tıisti, talqylaýǵa jatpaıtyn, qoǵamda qatań qalyptasqan, siresken erejelerdiń jıyntyǵy. Ony adam bala kezden estip, úırenip-bilip, óle-ólgenshe oryndaýǵa tıisti.
Al, yrym bolsa, jeke adamnyń nemese qaýymnyń jorý, boljaý arqyly oryndaýǵa tıisti erejeleri. Bunda bolashaqty boljaý, jorý fýnkııasy basym. Halyqtyń uǵymynda yrym eki túrli bolady:
1. Jaqsy yrym. Mysaly: a) attyń esineýi; á) balanyń tońqaıyp jol qaraýy; b) saýysqannyń shyqylyqtaýy.
2. Jaman yrym. Mysaly: a) jaq taıaný; á) qoldy artqa ustaý; b) tize qushaqtaý.
Jalpy, yrymdy tabıǵat pen áleýmettik kúshter tarapynan jeke adam buljytpaı oryndaý úshin habardar etip, sezdiriletin tutqıyl sıgnaldar, rámizdik áreketter júıesi deýge bolady. Mysaly: 1. Juldyz aqsa, ony kórgen kisi «Meniń juldyzym joǵary» dep aıtý kerek; 2. Bala sút tisi tússe, ony maıǵa orap «Jasyq tisimdi alyp, ótkir tisimdi ber» dep ıtke berýi kerek; 3. Úıdiń irgesine ıt sarysa, qut quıylady; 4. Ertteýli turǵan at silkinse, jyn-shaıtandy úrkitip jatqany; 5. Túnde jolyńda sıyr jatsa, saparyń oń bolmaıdy; 6.Oqpaq shaqyrsa, bıe qulyn tastaıdy; 7. Aldyńnan túlki qashsa, saparyń sátti bolady; 8. Sol qulaǵyń shyńyldasa, bireý seni jamandap jatyr.
Yrymnyń kelesi bir túrleri – jeke adamnyń ózi isteýge tıisti emes dep sanalǵanymen qaýym tarapynan eskertilmese, ıakı talap etilmese, oryndalmaı qalýy yqtımal, bir ushy tyıymmen tyǵyz baılanysyp jatqan yrymdar. Bunyń yrymǵa jatatyny, jeke adam abaısyzda «sony» istep otyrsa, qaýymnyń jón-josyqty biletin kisisi, «oǵan» tyıym salyp, sebebin jolaı túsindirip, kisini saqtandyrady. Mysaly: jaq taıanba. Demek, yrymnyń bul túri «jeke adam» – «tyıym salynǵan áreket» – «qaýym múshesiniń jorýy» degen úshtikke taban tireıdi. Tyıymdy adam buljytpaı oryndaýǵa tıisti bolsa, yrym (ne jaqsy, ne jaman) jeke adam tarapynan (áreket pen sóz arqyly) ábden kórinis tapqan soń, ony qaýym múshesi jorý, eskertý, túsindirý túrinde talqyǵa túsiretin qundylyq bolyp sanalady. Sonymen, yrym-tyıym jeke adam men qaýymnyń kez-kelgen múshesiniń arasynda belsendi suhbat, eriksiz pikir almasýdy týdyryp, jedel retteletin áleýmettik-psıhologııalyq kategorııa.
Yrym-tyıymda zattar men qubylystar belgili qaýymnyń túsinigi turǵysynan rámizdeledi de daǵdyly sóz tirkesi arqyly kórinis taýyp, baǵzy mıftik uǵym jańasha pishinge túsip jańǵyrtylady. Yrymda shyn mánisinde bolashaqty boljaý – basymdyqqa ıe. Ol kúndelikti ómirde jıi ushyraıdy, kezdeısoq sıpatta jáne aýyz eki tilde jıi qoldanylyp, adamdy adamdarmen qyzý qatynastyratyn qabiletke ıe.
Qaıtalap aıtsaq, yrymnyń negizgi máni – bolashaqty boljaý, bolýǵa yqtımal qaterden adamdy aldyn ala saqtandyrý, bir sózben aıtqanda, jamanshylyqtan qutqarý nemese oryndalýǵa tıisti sharapatty kóregendikpen sezdirip, qýanyshqa keneldirý, sol qyzmetteri arqyly jeke adamnyń áleýmettik-psıhologııalyq ahýalyn ońaldyrý.
Sonymen, yrym-tyıymdy qazaq folklorynda kezdesetin eń qysqa ári eń ómirsheń janrdyń biri dep tanımyz. Ol adamnyń kúndelikti turmys-tirshiliginde tutqıyldan kórinis taýyp, qaǵylez baqylaýshylar tarabynan jarııa etiletin, qoǵamdyq sanada baǵzyda qalyptasqan qasań qaǵıdalardyń túıini, túıirshigi deýge bolady. Onyń ǵasyrlar kerýenine ótip, búgingi urpaqtyń zerdesine uıa salýy – qysqa da ushqyr, utqyr da tutqyr sıpatynda jatyr.
Yrym-tyıymdar káriqulaq estııar jandar tarapynan baqylanyp, únemi qadaǵalanyp otyratyn qasıetke ıe. Ol áleýmettik-qoǵamdyq rettilikti, tártipti qalyptastyrýshy, ornyqtyrýshy biregeı júıe. Bir sózben aıtqanda, ony «zańǵa deıingi zań» dep baǵalaýǵa bolady.
Árbir yrymnyń ózeginde bir zamandarda qoǵamda mańyzdy ról atqarǵan ádet-ǵuryptardyń, salt-dástúrlerdiń sarqyny, qýatty qaınar kózi jatyr.
Yrymnyń negizgi ereksheligi – ol óte-móte sebep-saldarly. Ony mıfke jaqyndatyp turǵany dál osy sıpaty. Bir sózben aıtqanda, bunda qandaı bir áreketti «istese ne bolady?» nemese «olaı isteýge bolmaıdy, onyń sebebi mynadaı» degen etıologııalyq túsinik oryn alady.
Yrym keıde qandaı bir shuǵyl áreketke baılanysty týyndaıdy. Oǵan qaýym mán berip, bir mezet nazar aýdarý arqyly qarymta jaýap (pikir-tilek, kózqaras, baǵa) bildiredi. Máselen, bireý oqystan túshkirse, oǵan kóńil bólinip, mynadaı sózder aıtylýǵa tıis:
- «Ber Táńir, bes júz jylqy,
Asyǵyp aıttym, alty júz jylqy,
Jetpeı aıttym, jeti júz jylqy».
- «Járekimalla, jarylqa,
Qunan qoıdan qabyrǵa».
- «Aqtush, aq sıyrdyń sútin ish,
Aq sút berer saǵan kúsh!
Shym-shym móldir sýǵa tús,
Tumaý tıse, qýa tús!».
Mıftik tanymda álem qarama-qarsy eki jikke jarylyp turady: jaqsy-jaman, adal-haram, ystyq-sýyq, obal-saýap, sharapat-kesapat jáne t.b. Al, barlyq yrym osy keraǵar túsinikke taban tireıdi.
Yrym-tyıym túrik-mońǵol halyqtarynyń barlyǵynda kezdesedi. Ony ázerbaıjandar «synama», qyrǵyzdar «yrym-darymdar», mońǵoldar «ıor», «eer», qalmaqtar «ıorı», tatarlar «yrym-ıshanýlar», «synamyshtar» dep ataǵan.
Yrym-tyıymdar jeketoǵaı ómir súre bermeı keıde maqal-mátelge de aınalyp ketedi. Sebebi, yrym-tyıym men maqal-mátel ekeýinde de halyqtyń ǵasyrlar boıy tabıǵat pen áleýmettik qubylystardy baqylaýynda týǵan nátıjeler qorytyndylanady. Máselen, «molaǵa qaraı júgirme», «asty qorlama», «jylaǵanǵa kúlme» degen tyıymdar «Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi», «Asty qorlama qustyrady, erdi qorlama sastyrady», «Kúlgen kúle jetedi, eki etegin túre jetedi» degen túrde maqal-mátelge aınalǵanyn kórýge bolady.
Sonymen birge, keıbir yrym-tyıymdar qarǵysqa da aınalady. Aıtalyq, «qur besikti terbetpe» degen tyıym «qur besikti terbetip qal!» pishininde qarǵys sóz bop aıtylady. Tipti ertegilerde keıipker kese-kóldeneń tyıymdarǵa (ádette úsh ret) tap bolady, biraq ony buzǵandyqtan shym-shytyryq shyrǵalańǵa túsedi, demek kórkem sıýjettiń dınamıkalyq qarqynmen órbip-óristeýine biz taldap otyrǵan nysan túrtki bolady. Sonymen, yrym-tyıym jeke dara tuıyqtalyp qalmaı folklorlyq san alýan basqa janrlardy da túrlendirip, nárlendire túsýge sebepshi bolǵan.
Yrym-tyıym kóbinde buıryq raıda aıtylady da keıde aqyl-keńeske de uqsaıdy, ras ol bul turǵydan maqal-mátelge jaqyndaǵanymen túpki máninde eskertý, saqtandyrý, bolýǵa yqtımal qaterdiń aldyn-alý sharasy jatyr. Bir sózben aıtqanda, maqal-mátelder kersinshe tarıhta bolǵan, bastan keshken jaıttardyń kýási ispetti bolsa, yrym-tyıymda únemi bolashaq boljanady. Aıtalyq, «Úı ıen qalsa, tósektiń ústine pyshaq qoıyp ket» degen yrym aqyl-keńeske uqsaıdy. Al, túpki sebebin taratyp aıtsaq, dástúrli tanymda ıen úıge, bos tósekke jyn-shaıtan qonýy yqtımal, ondaı rýh-ıeler ótkir júzdi saımandardan, pyshaqtan seskenedi, demek, yrymda pyshaq arqyly qaskóı kúshti qýý magııasy tuspaldanǵan.
Qoryta aıtqanda, yrym-tyıym qazaq magııalyq folkloryndaǵy shaǵyn janrlyq túr retinde endi anyqtalyp otyr. Búginge deıin birsypyra mátinder jınaqtalǵanymen arnaıy zerttele qoımaǵan osy shaǵyn janrlyq túrdiń halqymyzdyń turmys-tirshiliginde kóterip kele jatqan júgi orasan aýyr ekendigi baıqalady.
Ádette keıbir yrymdardyń toby dereý joramal jasaýǵa ıtermelep, psıhologııalyq ahýalǵa túrtki bolady. Bir sózben aıtqanda, ol taza praktıkalyq qyzmet atqaratyn janr. Yrym-tyıymdarǵa A.Dandıs, E.G.Pavlova sekildi ǵalymdar saralaý jasaǵan. Biz qazaq yrym-tyıymdaryn ózindik ereksheligine saı tómendegideı eki topqa bólemiz:
I. Belgi-dabyl qaǵýshy yrym-tyıymdar. (Maqsaty – bolashaqty boljaý).
II. Erejeleýshi — yrym -tyıymdar (Maqsaty – magııalyq).
I. Belgi-dabyl qaǵýshy yrym-tyıymdar adamnyń sharasynan tys, tabıǵattyń-taǵdyrdyń úkimi sekildi seziledi. Aıtalyq, «bóbek tońqaıyp jol qarasa, alystan jolaýshylap týysqan keledi», «tilińdi tistep alsań, úıińe ashyqqan qonaq keledi», «oń qabaǵyń tartsa, qýanasyń», «qoı yńyranyp uıyqtasa, qys jaıly bolady», «saýysqan shyqylyqtasa, alystan habar alasyń» jáne t.b.
Bularda bolashaqty boljaý, jorý saryny basym. Atalǵan yrym-tyıymdar adamnyń erkinen, qalaýynan tys, kezdeısoq, tosyn jaǵdaıda týyndaıdy.
II. Erejeleýshi-yrym-tyıymdarda adamǵa aqyl-keńes beriledi de, onda «ne jaqsylyqtyń, ne jamandyqtyń» belgi-ısharasy jatqany anyq baıqalady. Mysaly, «torǵaıdyń jumyrtqasyn jarǵan balanyń betine sekpil túsedi», «jıenin urǵan adamnyń qoly qaltyraýyq bolyp qalady», «tili jaı shyqqan balaǵa ıtaıaqtan sý ishkizý kerek», «aspanǵa aıaǵyńdy kóterme», «adamǵa suq saýsaǵyńdy kezeme», t.b. Bunda bolashaqty boljaý sıpaty álsiregenimen ne jaqsy, ne jamandyqqa túrtki bolyp turǵany – ońaı ańǵarylady, demek magııalyq aıryqsha basymdyqqa ıe. Mysaly: «úıge kirgen jylanǵa aq quıyp shyǵarý kerek», «qasqyrdyń atyn ataýǵa bolmaıdy», «sábıdiń aýzyna kıeli adam túkirse, ol myqty azamat bolady», «murynyńnan qan aǵa berse, attyń shashasyn tutatsań tyıylady», «kúıez ustasa, sulý qyzdyń artynan sálem salsań jazylady», «bóriniń taramysyn tutatsań, urynyń qol-aıaǵy tartylady» jáne t.b.
Erejeleýshi-yrym-tyıym sonymen birge tyıymmen (tabý) tyǵyz ushtasyp turady. Aıtalyq, «aıaǵyńdy kókke kóterme», «bosaǵany kerme», «bas kıimińdi bógde adamǵa berme», «otqa túkirme», «kúldi baspa», «maldy basqa urma», «ákeń tiri bolsa, kádege tartylǵan basty kesýge qaqyń joq».
Erejeleýshi – yrym-tyıymdar ásire sebep-saldarly bolady. Al belgi-dabyl berýshi yrym-tyıymdar ásire boljaǵysh keledi. Aıtalyq, «mysyq aǵashty tyrnasa, qarly-burqasyn bolady», «aıǵyr talassa, jylqy túligi ósedi», «qoı kúzde óristen aýyzyna shóp tistep qaıtsa, qysta jut bolady». Bul toptaǵy yrym-tyıymdar halyqtyń uzaq jyldar tabıǵatty baqylaýynan, ómir-tirshilikti tanýynan týǵandyqtan belgili dárejede ǵylymı dálelderge jaqyn bolady da, shynshyldyq qasıeti kúsheıip, magııalyq (nanym-senimdik) sıpaty álsireıdi. Al, erejeleýshi – yrym-tyıymdarda magııa zor qyzmet atqarady. Aıtalyq, «aq jaýyn tyıylmasa, kenje balalardyń dambalyn sheship, aspanǵa artyn kórsetip, tońqaıtý kerek», «qozy-laqtyń enin qumyrsqanyń inine tastasań, mal qaýlap ósedi», «balanyń aıaǵy syrqyrap aýyrsa, qarystasań jazylady», «aıaǵy aýyr áıel balyqtyń etin jeýge bolmaıdy, sebebi náreste mylqaý bolyp qalady», «juma kúni kóshýge bolmaıdy, sebebi túıe týlap qazanyń synady, qatynyń óledi», «aýǵa balyq túspeı qoısa, áıeldiń dambalyn jylymnyń abaǵyna (ushyna) baılaý kerek, sonda oljaǵa batasyń» t.b.
Sonymen birge, yrym-tyıymnyń shekteýshilik jáne qoldaýshylyq (maquldaýshylyq) negizgi eki fýnkııasy bar ekenin baıqaımyz. Aıtalyq, tómendegi yrym-tyıymdar shekteýshilik qyzmet atqarady: «kók shópti julma», «kem-ketikke kúlme», «maldy basqa urma», «úlkenniń jolyn kespe», «qara qosqa qamshy alyp kirme» t.b. Al, kelesi yrym-tyıymdarda maquldaýshy saryndar ústem: «dastarqandaǵy nannyń qoqymyn jeseń, baı bolasyń», «qarııadan bata alsań, jolyń ashylady», «juma kúni ıis shyǵaryp, shelpek taratsań, arýaqtar rıza bolady», «sársenbininiń sátti kúni toı jasa» t.b. Shekteýshilik qyzmet atqaratyn yrym-tyıymdarda abaısyzda kıe-kesirge urynbaýdy saqtandyrsa, maquldaýshy topta tylsym kúshtiń rızashylyǵyna bólený amalyn kózdeıdi. Jastarǵa tálim-tárbıe berý, úlgi-ónege kórsetý jaǵy da júzege asady.
Álbette, belgi-dabyl berýshi toptaǵy yrym-tyıymdardaǵy jaıttar negizinen adamnyń qalaýynan tys bolyp jatady. Mysaly, «oń qabaǵyń tartsa, qýanasyń», «minip kele jatqan atyń esinese, jol bolady, pysqyrsa sor bolady», «kún qyzaryp batsa, erteńgisin ystyq bolady», «jylannyń aıaǵyn kórseń, baqytqa kenelesiń», «shańyraqqa baıǵyz qonyp shaqyrsa, zaýal bolady». Demek, bunda taǵdyrdyń – tabıǵattyń úkimi, kıeli kúshterdiń ústemdigi eleýli oryn alady da adam tulǵasy sharasyz baǵynýshy keıipte kórinis tabady. Kerisinshe erejeleýshi – yrym-tyıymda adam belsendi áreket (magııalyq sharalar) jasaý arqyly sharapatqa jetý tuspaldanady, demek halyqtyń izgilikti arman-ańsary kórinis tabady deýge bolady. Mysaly, «moıyn-omyrtqanyń sińirin jese, qyz balanyń shashy uzyn bolady», «tańdaı jeseń, ánshi bolasyń», «úlkenderdiń qolyna sý quısań, aq batasy tıedi», «úıdi adyraspanmen alastasań, pále-qala qashady», «alys saparǵa shyqqanda sábıdiń «ıt kóılegin» qoıynyńa salyp júrseń, jolyń bolady» t.b. Árıne, bul yrym-tyıymdarda «uqsastyq-uqsastyq týdyrady» degen magııalyq joralǵy mańyzdy ról atqaryp tur.
Túıindep aıtqanda, usaq-túıek sekildi bylaıǵy kózge eleýsiz kórinetin yrym-tyıym degen shaǵyn da qysqa janrdyń kóterip turǵan júgi eresen zor. Shyntýaıtynda, «Alpamys», «Qobylandy» sekildi kólemdi epostardy kún saıyn jyrlamaıtynymyz da, tyńdamaıtynymyzda belgili, al túrli yrym-tyıymdarǵa saǵat saıyn tap bolyp jatatynymyz ómir shyndyǵy. Kommýnıstik kezeńde keritartpa ádetke jatqyzylyp, kúresinge ıterilgenimen yrym-tyıymdar jas urpaqty ádeptilikke, ınabattylyqqa, ımandylyqqa árdaıym shaqyratyn, ári etnomádenı bet-beınemizdi qalyptastyrýshy, qadaǵalaýshy qundy qural ekendigi ǵylymı turǵydan dáleldenip otyr.
Aqedil TOIShANULY,
fılologııa ǵylymynyń kandıdaty
