Baǧzyda adam äuletın bır-bırıne qarama-qarsy ekı lagerdegı ruhtar qorşap tūr degen nanym-senım bolǧan. Olar ädette ızgı jäne kesırlı ruhtar. Adam osy ruhtardyŋ qaterınen qorǧanyp, saqtanu nemese meiırıne ie bolyp, qoldauyna jetudı közdep äreketter jasaǧan. Öz ıs-qimyldaryn sol ie-kielerge üilestıru, ündestıru maqsatynda är türlı yrym-tyiymdy oilap tauyp, tūrmysta qoldana bastaǧan.
Tyiym (tabu) bolatyn belgılı bır qaterden adamdy qorǧandyru, saqtandyru, sol arqyly tabiǧat pen äleumettık küşterdıŋ rizaşylyǧyn alu üşın jasaldy. Yrym men tyiymnyŋ mındetı bolaşaqty (ıstı) boljau, sättı nätijege jetu üşın aldyn ala jospar qūru, belgılı bır qaǧida-erejege baǧynudy şart etedı. Tyiym alǧaşqy qauym zamanynda magiialyq tüsınıkpen tındes bastalǧanymen uaqyt öte kele qoǧam damyǧan tūsta äleumettık zaŋi mänge ie bola bastaǧan. Endı adamdar ruhtardy emes, päk-künähar, aq-qara, obal-sauap kategoriiasyn alǧa tartqan. Tyiym – ol adam sözsız oryndauǧa tiıstı, talqylauǧa jatpaityn, qoǧamda qataŋ qalyptasqan, sıresken erejelerdıŋ jiyntyǧy. Ony adam bala kezden estıp, üirenıp-bılıp, öle-ölgenşe oryndauǧa tiıstı.
Al, yrym bolsa, jeke adamnyŋ nemese qauymnyŋ joru, boljau arqyly oryndauǧa tiıstı erejelerı. Būnda bolaşaqty boljau, joru funksiiasy basym. Halyqtyŋ ūǧymynda yrym ekı türlı bolady:
1. Jaqsy yrym. Mysaly: a) attyŋ esıneuı; ä) balanyŋ toŋqaiyp jol qarauy; b) sauysqannyŋ şyqylyqtauy.
2. Jaman yrym. Mysaly: a) jaq taianu; ä) qoldy artqa ūstau; b) tıze qūşaqtau.
Jalpy, yrymdy tabiǧat pen äleumettık küşter tarapynan jeke adam būljytpai oryndau üşın habardar etıp, sezdırıletın tūtqiyl signaldar, rämızdık äreketter jüiesı deuge bolady. Mysaly: 1. Jūldyz aqsa, ony körgen kısı «Menıŋ jūldyzym joǧary» dep aitu kerek; 2. Bala süt tısı tüsse, ony maiǧa orap «Jasyq tısımdı alyp, ötkır tısımdı ber» dep itke beruı kerek; 3. Üidıŋ ırgesıne it sarysa, qūt qūiylady; 4. Ertteulı tūrǧan at sılkınse, jyn-şaitandy ürkıtıp jatqany; 5. Tünde jolyŋda siyr jatsa, saparyŋ oŋ bolmaidy; 6.Oqpaq şaqyrsa, bie qūlyn tastaidy; 7. Aldyŋnan tülkı qaşsa, saparyŋ sättı bolady; 8. Sol qūlaǧyŋ şyŋyldasa, bıreu senı jamandap jatyr.
Yrymnyŋ kelesı bır türlerı – jeke adamnyŋ özı ısteuge tiıstı emes dep sanalǧanymen qauym tarapynan eskertılmese, iaki talap etılmese, oryndalmai qaluy yqtimal, bır ūşy tyiymmen tyǧyz bailanysyp jatqan yrymdar. Būnyŋ yrymǧa jatatyny, jeke adam abaisyzda «sony» ıstep otyrsa, qauymnyŋ jön-josyqty bıletın kısısı, «oǧan» tyiym salyp, sebebın jolai tüsındırıp, kısını saqtandyrady. Mysaly: jaq taianba. Demek, yrymnyŋ būl türı «jeke adam» – «tyiym salynǧan äreket» – «qauym müşesınıŋ joruy» degen üştıkke taban tıreidı. Tyiymdy adam būljytpai oryndauǧa tiıstı bolsa, yrym (ne jaqsy, ne jaman) jeke adam tarapynan (äreket pen söz arqyly) äbden körınıs tapqan soŋ, ony qauym müşesı joru, eskertu, tüsındıru türınde talqyǧa tüsıretın qūndylyq bolyp sanalady. Sonymen, yrym-tyiym jeke adam men qauymnyŋ kez-kelgen müşesınıŋ arasynda belsendı sūhbat, erıksız pıkır almasudy tudyryp, jedel retteletın äleumettık-psihologiialyq kategoriia.
Yrym-tyiymda zattar men qūbylystar belgılı qauymnyŋ tüsınıgı tūrǧysynan rämızdeledı de daǧdyly söz tırkesı arqyly körınıs tauyp, baǧzy miftık ūǧym jaŋaşa pışınge tüsıp jaŋǧyrtylady. Yrymda şyn mänısınde bolaşaqty boljau – basymdyqqa ie. Ol kündelıktı ömırde jiı ūşyraidy, kezdeisoq sipatta jäne auyz ekı tılde jiı qoldanylyp, adamdy adamdarmen qyzu qatynastyratyn qabıletke ie.
Qaitalap aitsaq, yrymnyŋ negızgı mänı – bolaşaqty boljau, boluǧa yqtimal qaterden adamdy aldyn ala saqtandyru, bır sözben aitqanda, jamanşylyqtan qūtqaru nemese oryndaluǧa tiıstı şarapatty köregendıkpen sezdırıp, quanyşqa keneldıru, sol qyzmetterı arqyly jeke adamnyŋ äleumettık-psihologiialyq ahualyn oŋaldyru.
Sonymen, yrym-tyiymdy qazaq folklorynda kezdesetın eŋ qysqa ärı eŋ ömırşeŋ janrdyŋ bırı dep tanimyz. Ol adamnyŋ kündelıktı tūrmys-tırşılıgınde tūtqiyldan körınıs tauyp, qaǧylez baqylauşylar tarabynan jariia etıletın, qoǧamdyq sanada baǧzyda qalyptasqan qasaŋ qaǧidalardyŋ tüiını, tüiırşıgı deuge bolady. Onyŋ ǧasyrlar keruenıne ötıp, bügıngı ūrpaqtyŋ zerdesıne ūia saluy – qysqa da ūşqyr, ūtqyr da tūtqyr sipatynda jatyr.
Yrym-tyiymdar kärıqūlaq estiiar jandar tarapynan baqylanyp, ünemı qadaǧalanyp otyratyn qasietke ie. Ol äleumettık-qoǧamdyq rettılıktı, tärtıptı qalyptastyruşy, ornyqtyruşy bıregei jüie. Bır sözben aitqanda, ony «zaŋǧa deiıngı zaŋ» dep baǧalauǧa bolady.
Ärbır yrymnyŋ özegınde bır zamandarda qoǧamda maŋyzdy röl atqarǧan ädet-ǧūryptardyŋ, salt-dästürlerdıŋ sarqyny, quatty qainar közı jatyr.
Yrymnyŋ negızgı erekşelıgı – ol öte-möte sebep-saldarly. Ony mifke jaqyndatyp tūrǧany däl osy sipaty. Bır sözben aitqanda, būnda qandai bır ärekettı «ıstese ne bolady?» nemese «olai ısteuge bolmaidy, onyŋ sebebı mynadai» degen etiologiialyq tüsınık oryn alady.
Yrym keide qandai bır şūǧyl äreketke bailanysty tuyndaidy. Oǧan qauym män berıp, bır mezet nazar audaru arqyly qarymta jauap (pıkır-tılek, közqaras, baǧa) bıldıredı. Mäselen, bıreu oqystan tüşkırse, oǧan köŋıl bölınıp, mynadai sözder aityluǧa tiıs:
- «Ber Täŋır, bes jüz jylqy,
Asyǧyp aittym, alty jüz jylqy,
Jetpei aittym, jetı jüz jylqy».
- «Järekımalla, jarylqa,
Qūnan qoidan qabyrǧa».
- «Aqtūş, aq siyrdyŋ sütın ış,
Aq süt berer saǧan küş!
Şym-şym möldır suǧa tüs,
Tūmau tise, qua tüs!».
Miftık tanymda älem qarama-qarsy ekı jıkke jarylyp tūrady: jaqsy-jaman, adal-haram, ystyq-suyq, obal-sauap, şarapat-kesapat jäne t.b. Al, barlyq yrym osy keraǧar tüsınıkke taban tıreidı.
Yrym-tyiym türık-moŋǧol halyqtarynyŋ barlyǧynda kezdesedı. Ony äzerbaijandar «synama», qyrǧyzdar «yrym-darymdar», moŋǧoldar «ior», «seer», qalmaqtar «iori», tatarlar «yrym-işanular», «synamyştar» dep ataǧan.
Yrym-tyiymdar jeketoǧai ömır süre bermei keide maqal-mätelge de ainalyp ketedı. Sebebı, yrym-tyiym men maqal-mätel ekeuınde de halyqtyŋ ǧasyrlar boiy tabiǧat pen äleumettık qūbylystardy baqylauynda tuǧan nätijeler qorytyndylanady. Mäselen, «molaǧa qarai jügırme», «asty qorlama», «jylaǧanǧa külme» degen tyiymdar «Öletın bala molaǧa qarai jügıredı», «Asty qorlama qūstyrady, erdı qorlama sastyrady», «Külgen küle jetedı, ekı etegın türe jetedı» degen türde maqal-mätelge ainalǧanyn köruge bolady.
Sonymen bırge, keibır yrym-tyiymdar qarǧysqa da ainalady. Aitalyq, «qūr besıktı terbetpe» degen tyiym «qūr besıktı terbetıp qal!» pışınınde qarǧys söz bop aitylady. Tıptı ertegılerde keiıpker kese-köldeneŋ tyiymdarǧa (ädette üş ret) tap bolady, bıraq ony būzǧandyqtan şym-şytyryq şyrǧalaŋǧa tüsedı, demek körkem siujettıŋ dinamikalyq qarqynmen örbıp-örısteuıne bız taldap otyrǧan nysan türtkı bolady. Sonymen, yrym-tyiym jeke dara tūiyqtalyp qalmai folklorlyq san aluan basqa janrlardy da türlendırıp, närlendıre tüsuge sebepşı bolǧan.
Yrym-tyiym köbınde būiryq raida aitylady da keide aqyl-keŋeske de ūqsaidy, ras ol būl tūrǧydan maqal-mätelge jaqyndaǧanymen tüpkı mänınde eskertu, saqtandyru, boluǧa yqtimal qaterdıŋ aldyn-alu şarasy jatyr. Bır sözben aitqanda, maqal-mätelder kersınşe tarihta bolǧan, bastan keşken jaittardyŋ kuäsı ıspettı bolsa, yrym-tyiymda ünemı bolaşaq boljanady. Aitalyq, «Üi ien qalsa, tösektıŋ üstıne pyşaq qoiyp ket» degen yrym aqyl-keŋeske ūqsaidy. Al, tüpkı sebebın taratyp aitsaq, dästürlı tanymda ien üige, bos tösekke jyn-şaitan qonuy yqtimal, ondai ruh-ieler ötkır jüzdı saimandardan, pyşaqtan seskenedı, demek, yrymda pyşaq arqyly qasköi küştı quu magiiasy tūspaldanǧan.
Qoryta aitqanda, yrym-tyiym qazaq magiialyq folkloryndaǧy şaǧyn janrlyq tür retınde endı anyqtalyp otyr. Bügınge deiın bırsypyra mätınder jinaqtalǧanymen arnaiy zerttele qoimaǧan osy şaǧyn janrlyq türdıŋ halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgınde köterıp kele jatqan jügı orasan auyr ekendıgı baiqalady.
Ädette keibır yrymdardyŋ toby dereu joramal jasauǧa itermelep, psihologiialyq ahualǧa türtkı bolady. Bır sözben aitqanda, ol taza praktikalyq qyzmet atqaratyn janr. Yrym-tyiymdarǧa A.Dandis, E.G.Pavlova sekıldı ǧalymdar saralau jasaǧan. Bız qazaq yrym-tyiymdaryn özındık erekşelıgıne sai tömendegıdei ekı topqa bölemız:
I. Belgı-dabyl qaǧuşy yrym-tyiymdar. (Maqsaty – bolaşaqty boljau).
II. Erejeleuşı — yrym -tyiymdar (Maqsaty – magiialyq).
I. Belgı-dabyl qaǧuşy yrym-tyiymdar adamnyŋ şarasynan tys, tabiǧattyŋ-taǧdyrdyŋ ükımı sekıldı sezıledı. Aitalyq, «böbek toŋqaiyp jol qarasa, alystan jolauşylap tuysqan keledı», «tılıŋdı tıstep alsaŋ, üiıŋe aşyqqan qonaq keledı», «oŋ qabaǧyŋ tartsa, quanasyŋ», «qoi yŋyranyp ūiyqtasa, qys jaily bolady», «sauysqan şyqylyqtasa, alystan habar alasyŋ» jäne t.b.
Būlarda bolaşaqty boljau, joru saryny basym. Atalǧan yrym-tyiymdar adamnyŋ erkınen, qalauynan tys, kezdeisoq, tosyn jaǧdaida tuyndaidy.
II. Erejeleuşı-yrym-tyiymdarda adamǧa aqyl-keŋes berıledı de, onda «ne jaqsylyqtyŋ, ne jamandyqtyŋ» belgı-işarasy jatqany anyq baiqalady. Mysaly, «torǧaidyŋ jūmyrtqasyn jarǧan balanyŋ betıne sekpıl tüsedı», «jienın ūrǧan adamnyŋ qoly qaltyrauyq bolyp qalady», «tılı jai şyqqan balaǧa itaiaqtan su ışkızu kerek», «aspanǧa aiaǧyŋdy köterme», «adamǧa sūq sausaǧyŋdy kezeme», t.b. Būnda bolaşaqty boljau sipaty älsıregenımen ne jaqsy, ne jamandyqqa türtkı bolyp tūrǧany – oŋai aŋǧarylady, demek magiialyq airyqşa basymdyqqa ie. Mysaly: «üige kırgen jylanǧa aq qūiyp şyǧaru kerek», «qasqyrdyŋ atyn atauǧa bolmaidy», «säbidıŋ auzyna kielı adam tükırse, ol myqty azamat bolady», «mūrynyŋnan qan aǧa berse, attyŋ şaşasyn tūtatsaŋ tyiylady», «küiez ūstasa, sūlu qyzdyŋ artynan sälem salsaŋ jazylady», «börınıŋ taramysyn tūtatsaŋ, ūrynyŋ qol-aiaǧy tartylady» jäne t.b.
Erejeleuşı-yrym-tyiym sonymen bırge tyiymmen (tabu) tyǧyz ūştasyp tūrady. Aitalyq, «aiaǧyŋdy kökke köterme», «bosaǧany kerme», «bas kiımıŋdı bögde adamǧa berme», «otqa tükırme», «küldı baspa», «maldy basqa ūrma», «äkeŋ tırı bolsa, kädege tartylǧan basty kesuge qaqyŋ joq».
Erejeleuşı – yrym-tyiymdar äsıre sebep-saldarly bolady. Al belgı-dabyl beruşı yrym-tyiymdar äsıre boljaǧyş keledı. Aitalyq, «mysyq aǧaşty tyrnasa, qarly-būrqasyn bolady», «aiǧyr talassa, jylqy tülıgı ösedı», «qoi küzde örısten auyzyna şöp tıstep qaitsa, qysta jūt bolady». Būl toptaǧy yrym-tyiymdar halyqtyŋ ūzaq jyldar tabiǧatty baqylauynan, ömır-tırşılıktı tanuynan tuǧandyqtan belgılı därejede ǧylymi dälelderge jaqyn bolady da, şynşyldyq qasietı küşeiıp, magiialyq (nanym-senımdık) sipaty älsıreidı. Al, erejeleuşı – yrym-tyiymdarda magiia zor qyzmet atqarady. Aitalyq, «aq jauyn tyiylmasa, kenje balalardyŋ dambalyn şeşıp, aspanǧa artyn körsetıp, toŋqaitu kerek», «qozy-laqtyŋ enın qūmyrsqanyŋ ınıne tastasaŋ, mal qaulap ösedı», «balanyŋ aiaǧy syrqyrap auyrsa, qarystasaŋ jazylady», «aiaǧy auyr äiel balyqtyŋ etın jeuge bolmaidy, sebebı näreste mylqau bolyp qalady», «jūma künı köşuge bolmaidy, sebebı tüie tulap qazanyŋ synady, qatynyŋ öledı», «auǧa balyq tüspei qoisa, äieldıŋ dambalyn jylymnyŋ abaǧyna (ūşyna) bailau kerek, sonda oljaǧa batasyŋ» t.b.
Sonymen bırge, yrym-tyiymnyŋ şekteuşılık jäne qoldauşylyq (maqūldauşylyq) negızgı ekı funksiiasy bar ekenın baiqaimyz. Aitalyq, tömendegı yrym-tyiymdar şekteuşılık qyzmet atqarady: «kök şöptı jūlma», «kem-ketıkke külme», «maldy basqa ūrma», «ülkennıŋ jolyn kespe», «qara qosqa qamşy alyp kırme» t.b. Al, kelesı yrym-tyiymdarda maqūldauşy saryndar üstem: «dastarqandaǧy nannyŋ qoqymyn jeseŋ, bai bolasyŋ», «qariiadan bata alsaŋ, jolyŋ aşylady», «jūma künı iıs şyǧaryp, şelpek taratsaŋ, aruaqtar riza bolady», «särsenbınınıŋ sättı künı toi jasa» t.b. Şekteuşılık qyzmet atqaratyn yrym-tyiymdarda abaisyzda kie-kesırge ūrynbaudy saqtandyrsa, maqūldauşy topta tylsym küştıŋ rizaşylyǧyna bölenu amalyn közdeidı. Jastarǧa tälım-tärbie beru, ülgı-önege körsetu jaǧy da jüzege asady.
Älbette, belgı-dabyl beruşı toptaǧy yrym-tyiymdardaǧy jaittar negızınen adamnyŋ qalauynan tys bolyp jatady. Mysaly, «oŋ qabaǧyŋ tartsa, quanasyŋ», «mınıp kele jatqan atyŋ esınese, jol bolady, pysqyrsa sor bolady», «kün qyzaryp batsa, erteŋgısın ystyq bolady», «jylannyŋ aiaǧyn körseŋ, baqytqa kenelesıŋ», «şaŋyraqqa baiǧyz qonyp şaqyrsa, zaual bolady». Demek, būnda taǧdyrdyŋ – tabiǧattyŋ ükımı, kielı küşterdıŋ üstemdıgı eleulı oryn alady da adam tūlǧasy şarasyz baǧynuşy keiıpte körınıs tabady. Kerısınşe erejeleuşı – yrym-tyiymda adam belsendı äreket (magiialyq şaralar) jasau arqyly şarapatqa jetu tūspaldanady, demek halyqtyŋ ızgılıktı arman-aŋsary körınıs tabady deuge bolady. Mysaly, «moiyn-omyrtqanyŋ sıŋırın jese, qyz balanyŋ şaşy ūzyn bolady», «taŋdai jeseŋ, änşı bolasyŋ», «ülkenderdıŋ qolyna su qūisaŋ, aq batasy tiedı», «üidı adyraspanmen alastasaŋ, päle-qala qaşady», «alys saparǧa şyqqanda säbidıŋ «it köilegın» qoiynyŋa salyp jürseŋ, jolyŋ bolady» t.b. Ärine, būl yrym-tyiymdarda «ūqsastyq-ūqsastyq tudyrady» degen magiialyq joralǧy maŋyzdy röl atqaryp tūr.
Tüiındep aitqanda, ūsaq-tüiek sekıldı bylaiǧy közge eleusız körınetın yrym-tyiym degen şaǧyn da qysqa janrdyŋ köterıp tūrǧan jügı eresen zor. Şyntuaitynda, «Alpamys», «Qobylandy» sekıldı kölemdı epostardy kün saiyn jyrlamaitynymyz da, tyŋdamaitynymyzda belgılı, al türlı yrym-tyiymdarǧa saǧat saiyn tap bolyp jatatynymyz ömır şyndyǧy. Kommunistık kezeŋde kerıtartpa ädetke jatqyzylyp, küresınge iterılgenımen yrym-tyiymdar jas ūrpaqty ädeptılıkke, inabattylyqqa, imandylyqqa ärdaiym şaqyratyn, ärı etnomädeni bet-beinemızdı qalyptastyruşy, qadaǧalauşy qūndy qūral ekendıgı ǧylymi tūrǧydan däleldenıp otyr.
Aqedıl TOIŞANŪLY,
filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
