Al İ. Masktıkı A. Saparǧaliev aşqan jaŋalyqty qaitalau ǧana. Bailyǧynyŋ arqasynda. Bıraq ol qarjysyn bosqa şaşyp jatqan joq. Ornymen. Öz elı Amerika üşın.
Osy künı är qazaq öz ruynan bi, batyr, şeşen, serı, baqsy ızdep sandalyp jür. Tapsa tapty, tappasa oidan şyǧarady. Sonan soŋ oǧan kesene soǧady ne eskertkış tūrǧyzady. Köşege esımın beruge küş salady. Jüzdegen kiız üi tıgıp, as beredı. Sonymen as ışıp, aiaq bosatady. Bes künnen keiın bärı ūmyt bolady. Osyndai mänsız, berekesız ıstıŋ soŋynda salpaqtap künın tekke ötkızıp jürgen qazaq qana.
Şetı joq, şegı joq toiǧa, as beruge, t.b. esepsız häm mänsız şaşylǧan qarjyny kerısınşe, daryndy jastyŋ bılım aluyn, şyǧarmaşylyq ızdenısın, ǧylymda aşqan jaŋalyǧynyŋ ıske asuyn jäi qazaǧyŋ da, bai qazaǧyŋ da jūmyla qoldap, igı ıske jūmsasa auyzbırlıktıŋ, ūlttyq sanaǧa köterıludıŋ önegelı ülgısı bolar edı. Bıraq İlon Masktei bolu qaida? Jalpy jäi qazaqtyŋ da, bai qazaqtyŋ da sanasy tüzelmei, qoǧam tüzelmesı anyq.
Jä, jaqsy. Sözdıŋ retıne qarai aityp jatqanymyz.
Fizik Aldan Saparǧalievtyŋ aşqan jaŋalyǧy – osy küngı bır vektorly magnit örısıne negızdelgen dvigatelderdı ūzaqqa barmai qoldanystan yǧystyryp şyǧaryp tastaityny ap-anyq bop otyr. Būl – älemdık ǧylymdaǧy teŋdessız jetıstık! Mūnyŋ bäsın tüsınu üşın äuelı aǧylşyn fizigı Maikl Faradeidıŋ ömırbaianyna, ǧylymdaǧy eŋbekterıne az-maz toqtalyp ötkendı jön kördık.
M. Faradei jäne onyŋ elektromagnittık induksiia qūbylysyn aşuy
Maikl Faradei 1791 jyly 22 qyrküiekte Angliianyŋ Niuington-Batts atalatyn qalasynda, kedei ot basynda, düniege kelgen. Balalyq şaǧy joqşylyqta ötedı. Osy sebepten Maikl on üş jasynda amalsyzdan mekteptegı oquyn tastaidy. Emigrant fransuz Ribo Teodiuldıŋ şaǧyn dükenıne kıtap tüpteuşı bop ornalasady. Maikl jūmysty bar yntasymen ısteidı. Kıtap oquǧa degen yqylylasy osy jerde bastalady. Ony äsırese, himiia men fizikaǧa qatysty eŋbekter qatty qyzyqtyrady. Maikl kıtaptarda baiandalǧan närselerdıŋ şyndyǧyna köz jetkızuge talaptanady. Soŋyratyn Maikldıŋ ömır jolynyŋ ǧylymǧa tübegeilı baǧyttaluyna osy jaǧdai basty sebep bolady.
Faradei 1810 jyly 19 jasynda filosofiia üiırmesıne qatysyp, astronomiia men fizikaǧa qatysty leksiialardy tyŋdaidy. Talqylanǧan türlı taqyryptar töŋıregınde öz pıkırın bıldırgen zerdelı Maikl ǧylymi orta ökılderınıŋ nazaryn özıne audara bastaidy.
Gemfri Devidıŋ fizika, himiia salalary boiynşa oqityn leksiiasyna da qatysady. Faradeidıŋ ǧylymǧa degen yqylasyn tanyǧan ǧalym ony öz laboratoriiasyna qyzmetke ornalastyrady.
1813 jyly Hemfri Devi Europaǧa saparlaidy, sonda ol Maikl Faradeidı de ertıp ketedı. Jas jıgıt Jozef Lui Gei-Liussak, Andre-Mari Amper, Alessandro Volta esımdı ataqty ǧalymdarmen betpe-bet jüzdesedı. 1815 jyly Londonǧa oralǧasyn professor Maikldy özıne kömekşı qyp jūmysqa alady.
Faradei ǧylymdaǧy alǧaşqy kıtabyn 1816 jyly şyǧarǧan. Himiia salasy boiynşa jariialaǧan eŋbegı 1819 jyly qyryqtyŋ üstınde bolady.
1820 jyly Maikl Koroldık institutta tehnikalyq jetekşı lauazymyn alady. Bır jyldan keiın ǧalym himiiany uaqytşa ysyryp qoiyp, uaqytyn fizikany meŋgeruge arnaidy. Sondaǧy mäselelerge nazar salady.
Dat ǧalymy Hans Ersted jylu beruge, jaryq, dybys şyǧaruǧa mümkındıgı bar elektr energiiasy magnittık küştı de tudyruy kerek qoi degen oiǧa keledı. Būǧan 1820 jyly täjıribe üstınde tolyq köz jetkızıp, fizika ǧylymyna «elektromagnit» terminın engızedı. Aşyŋqyrap aitqanda, togy bar ötkızgışterdıŋ magnit örısın tuǧyzatynyn paiymdaidy. Mūny özınıŋ «Opyty, otnosiaşiesia k deistviiu elektricheskogo konflikta na magnitnuiu strelku» delınetın eŋbegınde baiandaǧan (Qaraŋyz: Golin G. M., Filonovich S. R. Klassiki fizicheskoi nauki (s drevneişih vremen do nachala XX v.): Sprav. posobie. – M.: Vysş. şk., 1989. Str. 308-311).
Hans Ersted 1777 jyly tuyp, 1851 jyly baqi bolǧan. Kopengagen universitetınde oqyp, 1797 jyly «farmasevt» mamandyǧyn alyp şyǧady. 1799 jyly filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory därejesın qorǧaidy. 1806 jyly oǧan osy oqu orynynda «professor» ǧylymi ataǧy berıledı.
1815 jyldan ǧūmyrynyŋ soŋyna şeiın Dat koroldık qoǧamynyŋ hatşysy häm 1829 jyldan bastap Kopengagendegı politehnika mektebınıŋ direktory qyzmetın atqarady. Ersted himiia men fizika salasy boiynşa türlı zertteuler jürgızedı.
Faradei osy Erstedtıŋ jaŋaǧy tūjyrymdalǧan dälelıne kerı «öz kezegınde magnit örısı de elektr togyn tudyra ala ma?» degen sūraqqa jauap ızdei bastaidy. Osyny naqtylau üşın Maikl türlı täjıribeler jasaidy, ızdenısınıŋ aqyr soŋynda, 1831 jyly «elektromagnittık induksiia» atalatyn qūbylysty anyqtaidy (Qaraŋyz: Faradei M. Eksperimentalnye issledovaniia po elektrichestvu. Tom II. (Perevod s angliiskogo A.V. Iаkovlevoi. Komentarii i redaksiia chlen-korrespondenta Akademii nauk SSSR prof. T.P. Kravsa): – Leningrad, İzdatelstvo Akademii nauk SSSR. 1951. Str. 183-392).
Faradeidıŋ jasaǧan täjırbiesıne de az-kem bögeleiık. Oqyrmanǧa ūǧynyqty boluy üşın būǧan mektep oqulyqtarynda (Fizika. 10-synypqa arnalǧan oqulyq. Almaty, 2019 jyl, 163-bet) jeŋıl tılmen baiandalǧan söilemderdı ūsynaiyq, büi delıngen onda: «Faradeidıŋ jasaǧan negızgı täjıribelerınıŋ bıreuı sonşalyqty qarapaiym... Ol üşın tūraqty magnit, sezgış galvanometr, ūştary galvanometrge jalǧanatyn ışı quys silindr tärızdı katuşka (orauyş.-B.K.) nemese jai ǧana tūiyq kontur kerek. Eger magnittı konturdyŋ ışıne engızetın bolsaq, ne odan suyratyn bolsaq, onda galvanometr tılşesınıŋ auytqitynyn, iaǧni, konturda toktyŋ paida boluyn baiqai alasyzdar. Al eger konturǧa qatysty magnit qozǧalmasa, onda toktyŋ eşqandai belgısın köre almaisyzdar.
Konturda paida bolatyn tokty induksiialyq tok dep ataidy. Faradeidıŋ paiymdauynşa, induksiialyq tok magnittıŋ konturǧa qatysty qozǧalysy kezınde ǧana paida bolady. Al eger magnit pen konturdyŋ özara ornalasuy özgermese, onda tızbekte induksiialyq tok paida bolmaidy» (Qaraŋyz, 2-surette: Faradeidıŋ galvanometrmen jasaǧan täjıribesı. Obrazovka.ru saitynan alyndy).
Osy täjıribeden soŋ mynadai ǧylymi toqtamǧa kelgen:
a) induksiialyq tok magnittıŋ tūiyq konturǧa nemese ışı quys silindr tärızdı orauyşqa qatysty qozǧalysy sätınde ǧana paida bolady (induksiia – latyn tılınde «baǧyttau» degen maǧynada.-B.K.);
ä) induksiialyq toktyŋ mölşerı magnit aǧynynyŋ özgeru jyldamdyǧymen anyqtalady.
M. Faradei osylaişa magnit örısınen elektr örısın de tudyruǧa bolatynyn iaǧni, elektromagnittık induksiia qūbylysyn jan-jaqty zerttep, däleldep şyǧady.
Aǧylşyn fizigı M. Faradeidıŋ älemdık ǧylymda aşqan jaŋalyǧy – bır vektorly (bır baǧyttaǧy) magnit örısıne negızdelgen teoriia-tyn. Būl mektep qabyrǧasynda osy kezge şeiın oqytylyp keledı.
Faradei tūjyrymdap däleldegen, 200 jyldan berı tūrmystyŋ, öndırıstıŋ barlyq salalarynda paidalanylyp kele jatqan bır baǧyttaǧy magnit örısın tübegeilı özgertıp, köp baǧyttylyqqa būru teoriiasyn jasap, naqtylap şyqqan qazaq ǧalymy Aldan Saparǧalievtyŋ älemdık deŋgeidegı ǧylymi jaŋalyqtaryn baiandauǧa köşeiık endı.
A. Saparǧaliev aşqan jaŋalyqtardyŋ älemdık ǧylymdaǧy artyqşylyqtary
Qazaq ǧalymy A. Saparǧaliev oilap tapqan jaŋa dvigateldıŋ basty erekşelıgı – joǧaryda aitqanymyzdai, onyŋ köp vektorly (köp baǧyttaǧy) magnit örısınde boluy. Būl jaǧdaiat osy uaqytqa deiın belgısız bop kelgen-tūǧyn Jaŋa dvigateldegı basty jaŋalyq – köp vektorly magnit örısınde. Bır vektorly magnit örısın osydan 200 jyl būryn M.Faradei aşqany mektep oqulyǧynan belgılı. Osy uaqytqa deiın, iaǧni Saparǧalievqa deiın köp vektorly magnit örısı belgısız bop keldı.
Būl – ǧylymdaǧy teŋdessız jaŋalyq!
Ǧalymnyŋ būl jaŋalyǧy tömendegıdei qazaqstandyq jäne älemdık patenttermen bekıtılgen: Sapargaliev A. A., KZ 32377; WO 2015137790 A3, 12.11.2015, Sapargaliyev A.A.; 3. WO 2016153328 A3, 15.12.2016, Sapargaliyev A.A. 4. WO 2016195465 A1, 8.12.2016, Sapargaliyev A.A.
Jäne de Amerikada bır emes ekı jerde synaqtan ötıp, būl patentterdıŋ aqiqattyǧy ıs jüzınde rastalǧan.
Ǧalym köp vektorly magnit örısı turaly jaŋalyqty patenttep, būǧan negızdelgen alǧaşqy dvigateldıŋ laboratoriialyq modelın tūŋǧyş ret jasaumen şektelmegen, būl dvigateldıŋ tür-türınıŋ kompiutrlık modelderın qūryp, qasietterın zerttegen. Köpke mälım, qazırgı dvigatelderdıŋ kölemın kışıreitken saiyn onyŋ paidaly äser kofisientı azaia beredı. Jaŋa dvigatelde kerısınşe, kışıreitken saiyn paidaly äser kofisientı köbeie beredı.
Qazırgı kompiuterlerdıŋ mümkındıgı öte zor, osyǧan süiengen jäne qatty denenıŋ sūiyq pen gazdaǧy qozǧalysynyŋ zaŋdylyqtaryn jaqsy bıletın ǧalym, jaŋa tūrpatty dvigateldı ūşaqtarǧa kompiuter arqyly «qondyryp körgende» mynadai erekşelıktı aŋdaǧan: ūşaqtyŋ kölemın belgılı bır deŋgeiden arttyrǧanda ǧana emes, kışıreitkende de onyŋ jyldamdyǧy kemitın körınedı. Jaŋa dvigateldı bes oryndyqty ūşaqqa qondyrǧanda eŋ ülken jyldamdyqqa ie bola alatynyn anyqtaǧan.
Kompiuterlık ülgılerdıŋ jüzdegen türın tynymsyz zertteu barysynda öz dvigatelınıŋ taǧy bır artyqşylyǧyn anyqtaidy. Tıkūşaqtarda negızgı ülken vintten (zyryldauyqtan) kışırek bır vinttıŋ tıkūşaqtyŋ qūiryq jaǧyna ornalastyrylatyny mälım. Būl vinttıŋ basty mındetı ainaldyruşy momenttıŋ (krutiaşii moment) ūşyp kele jatqan tıkūşaqty köldeneŋnen ainaldyryp jıberuınen (aunap ketuden) saqtaidy. Saqtaǧanymen mūnyŋ kemşılıgı zor, bırınşıden, ülken şyǧyn, ekınşıden, jyldamdyqty ekı esege deiın şekteidı. Al jaŋa tūrpatty dvigatel ainaldyruşy momenttı kompensasiialaityndyqtan kışı vinttıŋ keregı joq bop qalady. Būl bır jaǧynan, kışı vintke ketetın şyǧyndy ünemdeuge, eŋ bastysy – jyldamdyqty ekı esege deiın arttyruǧa mümkındık beredı.
Kei oqyrman būǧan senımsızdık bıldıruı de mümkın «qūiryǧynda zyryldauyǧy joq tıkūşaqtar da bar ǧoi» dep. Qaisybırınde atalǧan vinttıŋ oryny auystyrylyp, ülken vinttıŋ janyna ornalastyrylatynyn da eske sala keteiık. Anyǧy, qazırgı tıkūşaqtardyŋ qauıpsızdıgı osy kışkentai zyryldauyqqa bek taŋylǧan eken. Al professor A. Saparǧaliev teoriiasyn jasaǧan dvigatel būl vintke telıngen täueldılıktı joiyp, kökte ūşu sätındegı amandyqty özı-aq senımdı atqaryp şyǧatyn körınedı.
Mūnyŋ taǧy bır artyqşylyǧyn aita keteiık. Faradeidıŋ bır vektorly magnit örısıne negızdelgen qazırgı dvigatelder üilerge ystyq, salqyn su aidaityn nasostarda ornatylǧan. Kündelıktı qoldanystaǧy tūrmys zattarynda da paidalanylady. Atap aitsaq, jeldetkış, toŋazytqyş, t.b. A. Saparǧaliev teoriiasyn jasap, synaqtan ötkızılgen qūral būlarǧa bıraz özgerıster äkelıp otyr. Mysaly, şaŋ sorǧyşqa ornatylsa ondaǧy dvigateldıŋ kölemı kışıreiıp, tūrmys qūralynyŋ syrtqy pışını de şaǧyndala tüsedı deidı.
Ǧalymnyŋ aşqan taǧy bır tyŋ jaŋalyǧy – massaspektromeriia salasyna qatysty. Būǧan Uikipediia aşyq ensiklopediiasynda mynadai anyqtama berılgen: «Mass-Spektroskopiia (mass-spektrometriia, mass-spektrlık taldau) – zatty onyŋ qūramyna kıretın atomdar men molekulalardyŋ masssalaryn jäne būlardyŋ sanyn anyqtau jolymen zertteu ädısı».
Oqyrmandarǧa tüsınıktı bolu üşın massa-analizatordyŋ jalpy nobaiynyŋ shemasyn nazarǧa ūsynyp otyrmyz.
Alǧaşqy – zariadtalǧan ūsaq bölşekterdıŋ ūşu uaqytyna negızdelgen magnitsız massa-analizatordyŋ laboratoriialyq modelı (TOFMS) būrynǧy KazGU, qazırgı äl-Farabi atyndaǧy Ūlttyq universitette A. Saparǧalievtyŋ laboratoriiasynda jasalǧan-dy. (Ǧylymi-zertteu jūmysynyŋ qorytyndy esebı: Ūşu uaqytyna negızdelgen magnitsız mass-spektrometrdıŋ ion ötkızgıştıgın jasau. № GR 01900024867. İnv.№02910040374, 38 b.) Osy salanyŋ mamany A.Saparǧaliev älem boiynşa bırınşı bolyp zariadtalǧan bölşekterdı tūraqty elektromagnit örısınde keŋıstık jäne uaqyt boiynşa fokusteudıŋ jalpy teoriiasyn 1975-80 jyldary jasap, ärtürlı ǧylymi basylymdarda jariialady. 1980 jyly tamam bolǧan dissertasiiany sovet kezındegı ūlttyq teŋsızdıkterge bailanysty 1989 jyly özge respublikadan baryp qorǧady.
Qazaq ǧalymy negızın qalaǧan qazırgı eŋ jetılgen TOFMS massa-analizatordyŋ aiyrǧyştyǧy 45000 (AQŞ). Osy qūralmen zertteuler jasaǧan üş ǧalym 2002 jyly Nobel syilyǧyn ielendı, attaryn atap, tüsterın tüsteiık, olar: Djon Fenn, Koit Tanaka, Kurt Viutrih.
Bärımızge belgılı tabiǧi metaldar qosylystar türınde jer qyrtystarynda, tau jynystarynda, teŋız ben mūhit sularynda kezdesedı. Ajyratylu üşın būlar äuelı zariadtalady. Osy sebepten massa-analizatorda ornalasqan magnitter olardy (mys, kümıs, altyn, t.b.) massasyna qarai bır-bırınen aiyryp, bölektep şyǧarady.
Osy küngı paidalanudaǧy TOFMS massa-analizatordyŋ metaldardy qospalardan taza küiınde aiyryp alu mümkındıgı bärıbır şekteulı, jartysy qaldyqtyŋ qūramynda qalatyn körınedı.
Al fizik ǧalym A. Saparǧaliev teoriiasyn jasap qoiǧan massa-analizator qūraly (100000) qaldyqtyŋ qūramynda mysaly, kümıstıŋ ne hromnyŋ, t.b. jūqanasyn da qaldyrmaidy eken.
Osy tūsta qarapaiym oqyrman üşın «massa-analizator» sözıne tüsınıkteme berıp ötkennıŋ eş artyqtyǧy bolmas.
«Analizator» atauy grektıŋ sözınen engen. Maǧynasy «jıkteu», «taldau» degendı bıldıredı. Qospadaǧy keibır zattardyŋ bar joǧyn anyqtaityn aspap. Mūndaǧy «massa» sözınıŋ anyqtamasy bylai: «Materiianyŋ inersiialyq jäne gravitasiialyq qasietın anyqtaityn fizikalyq şama».
«İnersiia» terminınıŋ de maǧynasyn qysqaşa tartyp aityp keteiık: denege özge bır dene äser etpegen nemese soǧylyspaǧan bolsa ol öz jyldamdyǧyn saqtaidy, osy qūbylysty «inersiia» dep ataidy.
«Gravitasia» dep massasy (fizikalyq şama) bar kez kelgen deneler arasyndaǧy özara tartylysty aitady.
Qaitalap aitamyz, būlai täptışteuımızdıŋ sebebı ǧalym A. Saparǧaliev aşqan jaŋalyq oqyrmanǧa ūǧynyqty bolsyn degen nietten-dı.
Massa-analizatorlar qazırgı uaqytta organikalyq emes zattardy ǧana zertteumen şektelıp otyr, mūnyŋ üstıne osy küngı eŋ jetık delınetın TOFMS «PegasusGC-HRT» öte qymbat (450 myŋ. doll. AQŞ) ärı ülken, auyr. Organikalyq zatty, tırı tabiǧatty zertteu üşın onyŋ aiyrǧyştyǧy kemı 100000 boluy qajet. Bıraq būl tūrǧydaǧy mäselenı de A. Saparǧaliev şeşıp tastaǧan edı. Osy ǧylymi jetıstıkterın kuälandyratyn qolynda Amerikanyŋ, Europanyŋ jäne älemdık patentterı bar (Patentter: Sapargaliyev Y.A., Sapargaliyev A. A. US 8,598,516 B2; EP 2615622 A22; Sapargaliyev A. A., WO 2014/126449 A1; Sapargaliyev A. A., Miet A. Q. WO 2015/012671 A1; Sapargaliyev A. A., WO 2015/057042 A2; t.b.).
Ǧalym A. Saparǧaliev ūsynyp otyrǧan aiyrǧyştyǧy 100000-nan asatyn jaŋa massa-analizatordyŋ qolǧa ūstap jüruge yŋǧaily portfel tärızdısın de jasauǧa äbden bolady eken. Būl – ekologiialyq monitorg pen analizder jasauda, tıptı därı-därmekterdıŋ, tamaq önımderınıŋ sapasyn tekserude, medisinalyq diagnostika salasynda taptyrmas ämbebap qūral ekenı teoriialyq tūrydan jan-jaqty däleldengen.
Adam balasynyŋ äuelgı baqyty – denınıŋ saulyǧy. Olai bolsa, ǧylymdaǧy A. Saparǧaliev aşqan būl tyŋ jaŋalyqtyŋ medisinada elektromagnittık örıspen emdeude, nüktelık farmasevtık äser etude atqarar qyzmetı, tigızer paidasy orasan eken. Sonymen qatar adamdardy bakteriologiialyq, himiialyq, jarylǧyş, esırtkı jäne basqa qauıpterden qorǧauda da mümkındıgı öte zor deidı.
Ǧalym Aldan Saparǧalievtyŋ jasaǧan qondyrǧysy – su tasqynynan qorǧanuda da taptyrmas qūral ekenı belgılı bop otyr.
Ökınışke qarai, atalǧan qūraldy jasauǧa qarajat jaǧy qolbailau bop tūrǧan körınedı.
Sözımızdıŋ soŋynda Aldan Saparǧaliev turaly mälımet berıp, oqyrmanǧa tanystyra ketelık.
Ol 1944 jyly Aqtöbe oblysy Şalqar audanynda düniege kelgen. 1966 jyly Qazaq ūlttyq universitetın tämamdap (qazırgı äl-Farabei atyndaǧy), fizika mamandyǧyn alyp şyǧady. Osy kezde jaŋadan aşylyp jatqan Aqtöbe pedagogikalyq institutyna oqytuşylyq qyzmetke ornalasyp, üş jyl teoriialyq fizikadan sabaq beredı.
A. Saparǧaliev köp ūzamai ǧylymǧa bırjolata bet būrady. 1973 jyly «Teoriialyq fizika» mamandyǧy boiynşa kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaidy. Mūnan soŋ fizikalyq elektronika onyŋ ışınde «kvanttyq elektronika» mamandyǧy boiynşa doktorlyq dissertasiiasyn jazady. Mūny 1989 jyly Harkov qalasynda qorǧap şyǧady.
A. Saparǧaliev – Qazaqstandaǧy Iаdrolyq fizika institutynyŋ arnaiy bölımın basqarǧan elektronika salasynyŋ ataqty mamany, akademik Veniamin Kelmannyŋ şäkırtı.
1975-80 jyldary akademik V.Kelman bastaǧan qazaqstandyq elektronika salasynyŋ mamandary – E. Iаkuşev pen A. Saparǧaliev zariadtalǧan bölşekter aǧynynyŋ elektr jäne magnit örısınıŋ singuliarlyq nüktelerındegı bırınşı jäne ekınşı türı aimaǧyndaǧy qozǧalysyn basqarudyŋ teoriiasyn jasaidy. Osy jūmystary düniejüzıne tanylady. Būl – būdan būryn V. Zvorykin, atom bombasyn jasauşy L. Arsimovich sekıldı ǧalymdar ainalysqan zertteuler edı, bıraq nätijesız aiaqtalǧan-tyn.
Aldan Saparǧaliev är jyldary äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı filialynyŋ direktory jäne ǧylymi jetekşısı, kafedra meŋgeruşısı, būrynǧy SSSR-dyŋ elektronika salasy boiynşa jabyq äskeri jūmystarynyŋ jetekşısı, QR Ǧylym Akademiiasy – Ǧylym ministrlıgınıŋ memlekettık ǧylymi-tehnikalyq baǧdarlamalarynyŋ jetekşısı bolyp eŋbek etken.
Professor Aldan Saparǧaliev Qazaqstanda keşuıldep qalǧan elektronika salasyn jandandyru üşın bırınşı bolyp radiofizika jäne elektronika mamandyqtary boiynşa oqu baǧdarlamasynyŋ memlekettık bılım beru standartyn jasady. Sondai-aq, 1990 jyly – äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde, al 2001 jyly L. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde fizikalyq elektronika, radiofizika jäne elektronika mamandyqtary boiynşa oqu prosesın ūiymdastyrdy, elımızde osy sala boiynşa mamandar daiarlauǧa zor ülesın qosty.
Mıne, ǧalym Aldan Saparǧaliev – ömır joly önegelı osyndai daryndy adam.
Täuelsızdık alǧannan keiın, soŋǧy 30 jylda Qazaqstanda ǧylymǧa dūrys köŋıl bölınbedı. Kerısınşe, Odaq boiynşa äleuetı üşınşı orynda tūrǧan Ǧylym Akademiiasy jabyldy. Izdenıspen aşylǧan talai jaŋalyqtar Qazaqstanda ıske aspady. Soŋǧy jyldary ǧylymǧa qaita nazar audarylyp jatyr, äitse de eskıden qalǧan enjarlyqtyŋ älı de saqtalyp qalǧany aŋdalady. Osynyŋ saldarynan öz elımızde, öz jerımızde A. Saparǧaliev jasaǧan teoriianyŋ älemdık ǧylymdaǧy teŋdessız bäsı biık jaŋalyq ekenı äzır ūǧynylar emes.
Bıraq «Ümıtsız – şaitan». Älı de keş emes, memlekettıŋ nazary tüser degen oidamyz.
Qazaqstannyŋ damuy, aldyŋǧy qatarly elderdıŋ bırıne ainaluy – otandyq ǧylymnyŋ ösıp-örkendeuıne tıkelei bailanysty. Būǧan – är qazaq tamsanyp, armandap qaraityn AQŞ, Germaniia, Japoniia, Oŋtüstık Koreia, İzrail, Qytai siiaqty, t.b. ozyq memleketter naqty dälel.
Börıbai Kärten
Aqtöbe qalasy
