Qaýzamaq taqyrybymyzdyń keıipkeri – ǵalym Aldan aǵa Saparǵalıevty burynnan biletin em. Alǵash júzdesýim 1996 jyly Almatyda. Ǵylymı laboratorııada. Aǵaıyndarynyń sálemdemesin jetkizgenmin-di. Bes-on mınýt tildestik. Odan keıingi kórýim 2011 jyly Aqtóbege kelgen bir saparynda.
Birdi-ekili eńbegimen tanys edim. Sońǵy jyldary gazet betterinde, saıttarda ǵalym aǵanyń ǵylymı jańalyqtary jóninde maqalalar jarııalana bastady. Nazarymyzdy aýdardy. Ult ıgiligi úshin, kúlli adamzat úshin paıdasy orasan ol ashqan jańalyqty biz de áńgimeleıik, halyqqa jetkizeıik dedik. Bálkim, bul isimizdiń shańnyń tozańyndaı bolsa da onnyń birine paıdasy tıer degen úmitpen. Ǵalymnyń eńbekterin, ózge fızıkterdiń de kitaptaryn sholdyq. Baıan qylmaq oıymyzǵa shama-sharqymyzsha osylaısha daıyndyq júrgizdik...
Burynyraqta, qyryq jasymda, fızıkaǵa qatty qyzyǵýshylyǵym týǵan-dy. Buǵan sebep – ustazym, teńdessiz bıik tenor Ǵarıfolla ata Qurmanǵalıevtyń daýysynyń syry-tuǵyn. Soǵan baılanysty «Ǵarıfollanyń tańdaıy» atty maqala túzip ek. Osyny jazarda birshama eńbekterdi aqtardyq. Sonda ǵalym E. Jánibekovtyń «Ál-Farabıdiń fızıkalyq kózqarasy» degen eńbegi (Almaty, «Raýan», 1993) kóńilge aıryqsha oı túsirgen-tin. Sonan fızıka oqýlyǵynyń «Terbelister jáne tolqyndar» atalatyn bólimindegi taqyryptardy oqydyq. Rezonans, dybys tolqyndary, olardyń shaǵylyp, jańǵyryq shyǵarýy týrasyndaǵy, basqa da jaıttar jónindegi málimetterdi mektepten keıin, bálen jyldan soń jadymyzda qaıta jańǵyrttyq...
Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń úniniń bıik hám ádemi bolýynyń qupııasyn ashý úshin fızık bolý kerek dep ishteı oıǵa keldik. Biraq bul qııal kúıinde qaldy. Páterde júrdik. Balalar jas. Aılyq shaılyqqa ázer jetetin kez. Adymymyzdy uzatpady. Óstip kúnkóristiń kúıbeń tirligine amalsyzdan baılandyq. Bul jaǵdaı tek bizdiń emes, talaby bıik talaıdyń jolyn bógedi. Ýaqytyn urlady...
Munyń bári – ótti, ketti. Shaǵynǵanmen ornyna kelmesi anyq. Endi aıtpaǵymyzǵa kósheıik.
Ilon Mask 2019 jyly kóp vektorly (kóp baǵyttaǵy) magnıt órisine negizdelgen elektrodvıgateldiń laboratorııalyq modelin jasap shyǵardy Ońaı bolmasa kerek, jańa úlgige 4 mıllıonnan astam dollar jumsalypty. Amerıkandyqtar muny dúnıejúzilik sensaııa dep jarııalady. Onyń bul jańalyǵy óte joǵary baǵalanǵandyǵy sonshalyq, keıbir ǵalymdar Ilon Maskti elektrodvıgateldiń tuńǵysh úlgisin jasaǵan ataqty Faradeımen teńestirdi. Sebebi qazirgi qoldanystaǵy dvıgatelderden kólemi 4 esedeı kishi, 25 kg. Osy kúngi 100 kg dvıgateldiń qýatyn bere alady. Bul jeńil dvıgatelder búgingi tańda ushaqtar úshin óte tıimdi bop tur. Elektromobılder úshin de baǵasy aıryqsha. Sırek kezdesetin qymbat metaldardy qajetsinbeıdi deıdi. Ózindik quny arzan eken.
Mundaı kóp vektorly dvıgateldiń eń alǵashqy laboratorııalyq modelin Ilon Maskten eki jyl buryn, 2017 jyly, qazaq ǵalymy fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor Aldan Saparǵalıev NATR tarapynan bólingen bolar-bolmas qarajatqa jasap shyǵarǵan-tyn (Memlekettik tirkeý nómiri 0115RK01001, ınv. nómeri 0217RK00764).
Al I. Masktiki A. Saparǵalıev ashqan jańalyqty qaıtalaý ǵana. Baılyǵynyń arqasynda. Biraq ol qarjysyn bosqa shashyp jatqan joq. Ornymen. Óz eli Amerıka úshin.
Osy kúni ár qazaq óz rýynan bı, batyr, sheshen, seri, baqsy izdep sandalyp júr. Tapsa tapty, tappasa oıdan shyǵarady. Sonan soń oǵan kesene soǵady ne eskertkish turǵyzady. Kóshege esimin berýge kúsh salady. Júzdegen kıiz úı tigip, as beredi. Sonymen as iship, aıaq bosatady. Bes kúnnen keıin bári umyt bolady. Osyndaı mánsiz, berekesiz istiń sońynda salpaqtap kúnin tekke ótkizip júrgen qazaq qana.
Sheti joq, shegi joq toıǵa, as berýge, t.b. esepsiz hám mánsiz shashylǵan qarjyny kerisinshe, daryndy jastyń bilim alýyn, shyǵarmashylyq izdenisin, ǵylymda ashqan jańalyǵynyń iske asýyn jáı qazaǵyń da, baı qazaǵyń da jumyla qoldap, ıgi iske jumsasa aýyzbirliktiń, ulttyq sanaǵa kóterilýdiń ónegeli úlgisi bolar edi. Biraq Ilon Maskteı bolý qaıda? Jalpy jáı qazaqtyń da, baı qazaqtyń da sanasy túzelmeı, qoǵam túzelmesi anyq.
Já, jaqsy. Sózdiń retine qaraı aıtyp jatqanymyz.
Fızık Aldan Saparǵalıevtyń ashqan jańalyǵy – osy kúngi bir vektorly magnıt órisine negizdelgen dvıgatelderdi uzaqqa barmaı qoldanystan yǵystyryp shyǵaryp tastaıtyny ap-anyq bop otyr. Bul – álemdik ǵylymdaǵy teńdessiz jetistik! Munyń básin túsiný úshin áýeli aǵylshyn fızıgi Maıkl Faradeıdiń ómirbaıanyna, ǵylymdaǵy eńbekterine az-maz toqtalyp ótkendi jón kórdik.
M. Faradeı jáne onyń elektromagnıttik ındýkııa qubylysyn ashýy
Maıkl Faradeı 1791 jyly 22 qyrkúıekte Anglııanyń Nıýıngton-Batts atalatyn qalasynda, kedeı ot basynda, dúnıege kelgen. Balalyq shaǵy joqshylyqta ótedi. Osy sebepten Maıkl on úsh jasynda amalsyzdan mekteptegi oqýyn tastaıdy. Emıgrant franýz Rıbo Teodıýldiń shaǵyn dúkenine kitap túpteýshi bop ornalasady. Maıkl jumysty bar yntasymen isteıdi. Kitap oqýǵa degen yqylylasy osy jerde bastalady. Ony ásirese, hımııa men fızıkaǵa qatysty eńbekter qatty qyzyqtyrady. Maıkl kitaptarda baıandalǵan nárselerdiń shyndyǵyna kóz jetkizýge talaptanady. Sońyratyn Maıkldiń ómir jolynyń ǵylymǵa túbegeıli baǵyttalýyna osy jaǵdaı basty sebep bolady.
Faradeı 1810 jyly 19 jasynda fılosofııa úıirmesine qatysyp, astronomııa men fızıkaǵa qatysty lekııalardy tyńdaıdy. Talqylanǵan túrli taqyryptar tóńireginde óz pikirin bildirgen zerdeli Maıkl ǵylymı orta ókilderiniń nazaryn ózine aýdara bastaıdy.
Gemfrı Devıdiń fızıka, hımııa salalary boıynsha oqıtyn lekııasyna da qatysady. Faradeıdiń ǵylymǵa degen yqylasyn tanyǵan ǵalym ony óz laboratorııasyna qyzmetke ornalastyrady.
1813 jyly Hemfrı Devı Eýropaǵa saparlaıdy, sonda ol Maıkl Faradeıdi de ertip ketedi. Jas jigit Jozef Lýı Geı-Lıýssak, Andre-Marı Amper, Alessandro Volta esimdi ataqty ǵalymdarmen betpe-bet júzdesedi. 1815 jyly Londonǵa oralǵasyn professor Maıkldy ózine kómekshi qyp jumysqa alady.
Faradeı ǵylymdaǵy alǵashqy kitabyn 1816 jyly shyǵarǵan. Hımııa salasy boıynsha jarııalaǵan eńbegi 1819 jyly qyryqtyń ústinde bolady.
1820 jyly Maıkl Koroldik ınstıtýtta tehnıkalyq jetekshi laýazymyn alady. Bir jyldan keıin ǵalym hımııany ýaqytsha ysyryp qoıyp, ýaqytyn fızıkany meńgerýge arnaıdy. Sondaǵy máselelerge nazar salady.
Dat ǵalymy Hans Ersted jylý berýge, jaryq, dybys shyǵarýǵa múmkindigi bar elektr energııasy magnıttik kúshti de týdyrýy kerek qoı degen oıǵa keledi. Buǵan 1820 jyly tájirıbe ústinde tolyq kóz jetkizip, fızıka ǵylymyna «elektromagnıt» termınin engizedi. Ashyńqyrap aıtqanda, togy bar ótkizgishterdiń magnıt órisin týǵyzatynyn paıymdaıdy. Muny óziniń «Opyty, otnosıaıesıa k deıstvııý elektrıcheskogo konflıkta na magnıtnýıý strelký» delinetin eńbeginde baıandaǵan (Qarańyz: Golın G. M., Fılonovıch S. R. Klassıkı fızıcheskoı naýkı (s drevneıshıh vremen do nachala XX v.): Sprav. posobıe. – M.: Vyssh. shk., 1989. Str. 308-311).
Hans Ersted 1777 jyly týyp, 1851 jyly baqı bolǵan. Kopengagen ýnıversıtetinde oqyp, 1797 jyly «farmaevt» mamandyǵyn alyp shyǵady. 1799 jyly fılosofııa ǵylymdarynyń doktory dárejesin qorǵaıdy. 1806 jyly oǵan osy oqý orynynda «professor» ǵylymı ataǵy beriledi.
1815 jyldan ǵumyrynyń sońyna sheıin Dat koroldik qoǵamynyń hatshysy hám 1829 jyldan bastap Kopengagendegi polıtehnıka mektebiniń dırektory qyzmetin atqarady. Ersted hımııa men fızıka salasy boıynsha túrli zertteýler júrgizedi.
Faradeı osy Erstedtiń jańaǵy tujyrymdalǵan dáleline keri «óz kezeginde magnıt órisi de elektr togyn týdyra ala ma?» degen suraqqa jaýap izdeı bastaıdy. Osyny naqtylaý úshin Maıkl túrli tájirıbeler jasaıdy, izdenisiniń aqyr sońynda, 1831 jyly «elektromagnıttik ındýkııa» atalatyn qubylysty anyqtaıdy (Qarańyz: Faradeı M. Eksperımentalnye ıssledovanııa po elektrıchestvý. Tom II. (Perevod s anglııskogo A.V. Iakovlevoı. Komentarıı ı redakııa chlen-korrespondenta Akademıı naýk SSSR prof. T.P. Krava): – Lenıngrad, Izdatelstvo Akademıı naýk SSSR. 1951. Str. 183-392).
Faradeıdiń jasaǵan tájirbıesine de az-kem bógeleıik. Oqyrmanǵa uǵynyqty bolýy úshin buǵan mektep oqýlyqtarynda (Fızıka. 10-synypqa arnalǵan oqýlyq. Almaty, 2019 jyl, 163-bet) jeńil tilmen baıandalǵan sóılemderdi usynaıyq, búı delingen onda: «Faradeıdiń jasaǵan negizgi tájirıbeleriniń bireýi sonshalyqty qarapaıym... Ol úshin turaqty magnıt, sezgish galvanometr, ushtary galvanometrge jalǵanatyn ishi qýys ılındr tárizdi katýshka (oraýysh.-B.K.) nemese jaı ǵana tuıyq kontýr kerek. Eger magnıtti kontýrdyń ishine engizetin bolsaq, ne odan sýyratyn bolsaq, onda galvanometr tilshesiniń aýytqıtynyn, ıaǵnı, kontýrda toktyń paıda bolýyn baıqaı alasyzdar. Al eger kontýrǵa qatysty magnıt qozǵalmasa, onda toktyń eshqandaı belgisin kóre almaısyzdar.
Kontýrda paıda bolatyn tokty ındýkııalyq tok dep ataıdy. Faradeıdiń paıymdaýynsha, ındýkııalyq tok magnıttiń kontýrǵa qatysty qozǵalysy kezinde ǵana paıda bolady. Al eger magnıt pen kontýrdyń ózara ornalasýy ózgermese, onda tizbekte ındýkııalyq tok paıda bolmaıdy» (Qarańyz, 2-sýrette: Faradeıdiń galvanometrmen jasaǵan tájirıbesi. Obrazovka.ru saıtynan alyndy).
Osy tájirıbeden soń mynadaı ǵylymı toqtamǵa kelgen:
a) ındýkııalyq tok magnıttiń tuıyq kontýrǵa nemese ishi qýys ılındr tárizdi oraýyshqa qatysty qozǵalysy sátinde ǵana paıda bolady (ındýkııa – latyn tilinde «baǵyttaý» degen maǵynada.-B.K.);
á) ındýkııalyq toktyń mólsheri magnıt aǵynynyń ózgerý jyldamdyǵymen anyqtalady.
M. Faradeı osylaısha magnıt órisinen elektr órisin de týdyrýǵa bolatynyn ıaǵnı, elektromagnıttik ındýkııa qubylysyn jan-jaqty zerttep, dáleldep shyǵady.
Aǵylshyn fızıgi M. Faradeıdiń álemdik ǵylymda ashqan jańalyǵy – bir vektorly (bir baǵyttaǵy) magnıt órisine negizdelgen teorııa-tyn. Bul mektep qabyrǵasynda osy kezge sheıin oqytylyp keledi.
Faradeı tujyrymdap dáleldegen, 200 jyldan beri turmystyń, óndiristiń barlyq salalarynda paıdalanylyp kele jatqan bir baǵyttaǵy magnıt órisin túbegeıli ózgertip, kóp baǵyttylyqqa burý teorııasyn jasap, naqtylap shyqqan qazaq ǵalymy Aldan Saparǵalıevtyń álemdik deńgeıdegi ǵylymı jańalyqtaryn baıandaýǵa kósheıik endi.
A. Saparǵalıev ashqan jańalyqtardyń álemdik ǵylymdaǵy artyqshylyqtary
Qazaq ǵalymy A. Saparǵalıev oılap tapqan jańa dvıgateldiń basty ereksheligi – joǵaryda aıtqanymyzdaı, onyń kóp vektorly (kóp baǵyttaǵy) magnıt órisinde bolýy. Bul jaǵdaıat osy ýaqytqa deıin belgisiz bop kelgen-tuǵyn Jańa dvıgateldegi basty jańalyq – kóp vektorly magnıt órisinde. Bir vektorly magnıt órisin osydan 200 jyl buryn M.Faradeı ashqany mektep oqýlyǵynan belgili. Osy ýaqytqa deıin, ıaǵnı Saparǵalıevqa deıin kóp vektorly magnıt órisi belgisiz bop keldi.
Bul – ǵylymdaǵy teńdessiz jańalyq!
Ǵalymnyń bul jańalyǵy tómendegideı qazaqstandyq jáne álemdik patenttermen bekitilgen: Sapargalıev A. A., KZ 32377; WO 2015137790 A3, 12.11.2015, Sapargaliyev A.A.; 3. WO 2016153328 A3, 15.12.2016, Sapargaliyev A.A. 4. WO 2016195465 A1, 8.12.2016, Sapargaliyev A.A.
Jáne de Amerıkada bir emes eki jerde synaqtan ótip, bul patentterdiń aqıqattyǵy is júzinde rastalǵan.
Ǵalym kóp vektorly magnıt órisi týraly jańalyqty patenttep, buǵan negizdelgen alǵashqy dvıgateldiń laboratorııalyq modelin tuńǵysh ret jasaýmen shektelmegen, bul dvıgateldiń túr-túriniń kompıýtrlik modelderin quryp, qasıetterin zerttegen. Kópke málim, qazirgi dvıgatelderdiń kólemin kishireıtken saıyn onyń paıdaly áser kofııenti azaıa beredi. Jańa dvıgatelde kerisinshe, kishireıtken saıyn paıdaly áser kofııenti kóbeıe beredi.
Qazirgi kompıýterlerdiń múmkindigi óte zor, osyǵan súıengen jáne qatty deneniń suıyq pen gazdaǵy qozǵalysynyń zańdylyqtaryn jaqsy biletin ǵalym, jańa turpatty dvıgateldi ushaqtarǵa kompıýter arqyly «qondyryp kórgende» mynadaı erekshelikti ańdaǵan: ushaqtyń kólemin belgili bir deńgeıden arttyrǵanda ǵana emes, kishireıtkende de onyń jyldamdyǵy kemıtin kórinedi. Jańa dvıgateldi bes oryndyqty ushaqqa qondyrǵanda eń úlken jyldamdyqqa ıe bola alatynyn anyqtaǵan.
Kompıýterlik úlgilerdiń júzdegen túrin tynymsyz zertteý barysynda óz dvıgateliniń taǵy bir artyqshylyǵyn anyqtaıdy. Tikushaqtarda negizgi úlken vıntten (zyryldaýyqtan) kishirek bir vınttiń tikushaqtyń quıryq jaǵyna ornalastyrylatyny málim. Bul vınttiń basty mindeti aınaldyrýshy momenttiń (krýtıaıı moment) ushyp kele jatqan tikushaqty kóldeneńnen aınaldyryp jiberýinen (aýnap ketýden) saqtaıdy. Saqtaǵanymen munyń kemshiligi zor, birinshiden, úlken shyǵyn, ekinshiden, jyldamdyqty eki esege deıin shekteıdi. Al jańa turpatty dvıgatel aınaldyrýshy momentti kompensaııalaıtyndyqtan kishi vınttiń keregi joq bop qalady. Bul bir jaǵynan, kishi vıntke ketetin shyǵyndy únemdeýge, eń bastysy – jyldamdyqty eki esege deıin arttyrýǵa múmkindik beredi.
Keı oqyrman buǵan senimsizdik bildirýi de múmkin «quıryǵynda zyryldaýyǵy joq tikushaqtar da bar ǵoı» dep. Qaısybirinde atalǵan vınttiń oryny aýystyrylyp, úlken vınttiń janyna ornalastyrylatynyn da eske sala keteıik. Anyǵy, qazirgi tikushaqtardyń qaýipsizdigi osy kishkentaı zyryldaýyqqa bek tańylǵan eken. Al professor A. Saparǵalıev teorııasyn jasaǵan dvıgatel bul vıntke telingen táýeldilikti joıyp, kókte ushý sátindegi amandyqty ózi-aq senimdi atqaryp shyǵatyn kórinedi.
Munyń taǵy bir artyqshylyǵyn aıta keteıik. Faradeıdiń bir vektorly magnıt órisine negizdelgen qazirgi dvıgatelder úılerge ystyq, salqyn sý aıdaıtyn nasostarda ornatylǵan. Kúndelikti qoldanystaǵy turmys zattarynda da paıdalanylady. Atap aıtsaq, jeldetkish, tońazytqysh, t.b. A. Saparǵalıev teorııasyn jasap, synaqtan ótkizilgen qural bularǵa biraz ózgerister ákelip otyr. Mysaly, shań sorǵyshqa ornatylsa ondaǵy dvıgateldiń kólemi kishireıip, turmys quralynyń syrtqy pishini de shaǵyndala túsedi deıdi.
Ǵalymnyń ashqan taǵy bir tyń jańalyǵy – massaspektromerııa salasyna qatysty. Buǵan Ýıkıpedııa ashyq enıklopedııasynda mynadaı anyqtama berilgen: «Mass-Spektroskopııa (mass-spektrometrııa, mass-spektrlik taldaý) – zatty onyń quramyna kiretin atomdar men molekýlalardyń masssalaryn jáne bulardyń sanyn anyqtaý jolymen zertteý ádisi».
Oqyrmandarǵa túsinikti bolý úshin massa-analızatordyń jalpy nobaıynyń shemasyn nazarǵa usynyp otyrmyz.
Alǵashqy – zarıadtalǵan usaq bólshekterdiń ushý ýaqytyna negizdelgen magnıtsiz massa-analızatordyń laboratorııalyq modeli (TOFMS) burynǵy KazGÝ, qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Ulttyq ýnıversıtette A. Saparǵalıevtyń laboratorııasynda jasalǵan-dy. (Ǵylymı-zertteý jumysynyń qorytyndy esebi: Ushý ýaqytyna negizdelgen magnıtsiz mass-spektrometrdiń ıon ótkizgishtigin jasaý. № GR 01900024867. Inv.№02910040374, 38 b.) Osy salanyń mamany A.Saparǵalıev álem boıynsha birinshi bolyp zarıadtalǵan bólshekterdi turaqty elektromagnıt órisinde keńistik jáne ýaqyt boıynsha fokýsteýdiń jalpy teorııasyn 1975-80 jyldary jasap, ártúrli ǵylymı basylymdarda jarııalady. 1980 jyly tamam bolǵan dıssertaııany sovet kezindegi ulttyq teńsizdikterge baılanysty 1989 jyly ózge respýblıkadan baryp qorǵady.
Qazaq ǵalymy negizin qalaǵan qazirgi eń jetilgen TOFMS massa-analızatordyń aıyrǵyshtyǵy 45000 (AQSh). Osy quralmen zertteýler jasaǵan úsh ǵalym 2002 jyly Nobel syılyǵyn ıelendi, attaryn atap, tústerin tústeıik, olar: Djon Fenn, Koıt Tanaka, Kýrt Vıýtrıh.
Bárimizge belgili tabıǵı metaldar qosylystar túrinde jer qyrtystarynda, taý jynystarynda, teńiz ben muhıt sýlarynda kezdesedi. Ajyratylý úshin bular áýeli zarıadtalady. Osy sebepten massa-analızatorda ornalasqan magnıtter olardy (mys, kúmis, altyn, t.b.) massasyna qaraı bir-birinen aıyryp, bólektep shyǵarady.
Osy kúngi paıdalanýdaǵy TOFMS massa-analızatordyń metaldardy qospalardan taza kúıinde aıyryp alý múmkindigi báribir shekteýli, jartysy qaldyqtyń quramynda qalatyn kórinedi.
Al fızık ǵalym A. Saparǵalıev teorııasyn jasap qoıǵan massa-analızator quraly (100000) qaldyqtyń quramynda mysaly, kúmistiń ne hromnyń, t.b. juqanasyn da qaldyrmaıdy eken.
Osy tusta qarapaıym oqyrman úshin «massa-analızator» sózine túsinikteme berip ótkenniń esh artyqtyǵy bolmas.
«Analızator» ataýy grektiń sózinen engen. Maǵynasy «jikteý», «taldaý» degendi bildiredi. Qospadaǵy keıbir zattardyń bar joǵyn anyqtaıtyn aspap. Mundaǵy «massa» sóziniń anyqtamasy bylaı: «Materııanyń ınerııalyq jáne gravıtaııalyq qasıetin anyqtaıtyn fızıkalyq shama».
«Inerııa» termıniniń de maǵynasyn qysqasha tartyp aıtyp keteıik: denege ózge bir dene áser etpegen nemese soǵylyspaǵan bolsa ol óz jyldamdyǵyn saqtaıdy, osy qubylysty «ınerııa» dep ataıdy.
«Gravıtaıa» dep massasy (fızıkalyq shama) bar kez kelgen deneler arasyndaǵy ózara tartylysty aıtady.
Qaıtalap aıtamyz, bulaı táptishteýimizdiń sebebi ǵalym A. Saparǵalıev ashqan jańalyq oqyrmanǵa uǵynyqty bolsyn degen nıetten-di.
Massa-analızatorlar qazirgi ýaqytta organıkalyq emes zattardy ǵana zertteýmen shektelip otyr, munyń ústine osy kúngi eń jetik delinetin TOFMS «PegasusGC-HRT» óte qymbat (450 myń. doll. AQSh) ári úlken, aýyr. Organıkalyq zatty, tiri tabıǵatty zertteý úshin onyń aıyrǵyshtyǵy kemi 100000 bolýy qajet. Biraq bul turǵydaǵy máseleni de A. Saparǵalıev sheship tastaǵan edi. Osy ǵylymı jetistikterin kýálandyratyn qolynda Amerıkanyń, Eýropanyń jáne álemdik patentteri bar (Patentter: Sapargaliyev Y.A., Sapargaliyev A. A. US 8,598,516 B2; EP 2615622 A22; Sapargaliyev A. A., WO 2014/126449 A1; Sapargaliyev A. A., Miet A. Q. WO 2015/012671 A1; Sapargaliyev A. A., WO 2015/057042 A2; t.b.).
Ǵalym A. Saparǵalıev usynyp otyrǵan aıyrǵyshtyǵy 100000-nan asatyn jańa massa-analızatordyń qolǵa ustap júrýge yńǵaıly portfel tárizdisin de jasaýǵa ábden bolady eken. Bul – ekologııalyq monıtorg pen analızder jasaýda, tipti dári-dármekterdiń, tamaq ónimderiniń sapasyn tekserýde, medıınalyq dıagnostıka salasynda taptyrmas ámbebap qural ekeni teorııalyq turydan jan-jaqty dáleldengen.
Adam balasynyń áýelgi baqyty – deniniń saýlyǵy. Olaı bolsa, ǵylymdaǵy A. Saparǵalıev ashqan bul tyń jańalyqtyń medıınada elektromagnıttik órispen emdeýde, núktelik farmaevtik áser etýde atqarar qyzmeti, tıgizer paıdasy orasan eken. Sonymen qatar adamdardy bakterıologııalyq, hımııalyq, jarylǵysh, esirtki jáne basqa qaýipterden qorǵaýda da múmkindigi óte zor deıdi.
Ǵalym Aldan Saparǵalıevtyń jasaǵan qondyrǵysy – sý tasqynynan qorǵanýda da taptyrmas qural ekeni belgili bop otyr.
Ókinishke qaraı, atalǵan quraldy jasaýǵa qarajat jaǵy qolbaılaý bop turǵan kórinedi.
Sózimizdiń sońynda Aldan Saparǵalıev týraly málimet berip, oqyrmanǵa tanystyra ketelik.
Ol 1944 jyly Aqtóbe oblysy Shalqar aýdanynda dúnıege kelgen. 1966 jyly Qazaq ulttyq ýnıversıtetin támamdap (qazirgi ál-Farabeı atyndaǵy), fızıka mamandyǵyn alyp shyǵady. Osy kezde jańadan ashylyp jatqan Aqtóbe pedagogıkalyq ınstıtýtyna oqytýshylyq qyzmetke ornalasyp, úsh jyl teorııalyq fızıkadan sabaq beredi.
A. Saparǵalıev kóp uzamaı ǵylymǵa birjolata bet burady. 1973 jyly «Teorııalyq fızıka» mamandyǵy boıynsha kandıdattyq dıssertaııasyn qorǵaıdy. Munan soń fızıkalyq elektronıka onyń ishinde «kvanttyq elektronıka» mamandyǵy boıynsha doktorlyq dıssertaııasyn jazady. Muny 1989 jyly Harkov qalasynda qorǵap shyǵady.
A. Saparǵalıev – Qazaqstandaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń arnaıy bólimin basqarǵan elektronıka salasynyń ataqty mamany, akademık Venıamın Kelmannyń shákirti.
1975-80 jyldary akademık V.Kelman bastaǵan qazaqstandyq elektronıka salasynyń mamandary – E. Iakýshev pen A. Saparǵalıev zarıadtalǵan bólshekter aǵynynyń elektr jáne magnıt órisiniń sıngýlıarlyq núktelerindegi birinshi jáne ekinshi túri aımaǵyndaǵy qozǵalysyn basqarýdyń teorııasyn jasaıdy. Osy jumystary dúnıejúzine tanylady. Bul – budan buryn V. Zvorykın, atom bombasyn jasaýshy L. Arımovıch sekildi ǵalymdar aınalysqan zertteýler edi, biraq nátıjesiz aıaqtalǵan-tyn.
Aldan Saparǵalıev ár jyldary ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılıalynyń dırektory jáne ǵylymı jetekshisi, kafedra meńgerýshisi, burynǵy SSSR-dyń elektronıka salasy boıynsha jabyq áskerı jumystarynyń jetekshisi, QR Ǵylym Akademııasy – Ǵylym mınıstrliginiń memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlamalarynyń jetekshisi bolyp eńbek etken.
Professor Aldan Saparǵalıev Qazaqstanda keshýildep qalǵan elektronıka salasyn jandandyrý úshin birinshi bolyp radıofızıka jáne elektronıka mamandyqtary boıynsha oqý baǵdarlamasynyń memlekettik bilim berý standartyn jasady. Sondaı-aq, 1990 jyly – ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde, al 2001 jyly L. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde fızıkalyq elektronıka, radıofızıka jáne elektronıka mamandyqtary boıynsha oqý proesin uıymdastyrdy, elimizde osy sala boıynsha mamandar daıarlaýǵa zor úlesin qosty.
Mine, ǵalym Aldan Saparǵalıev – ómir joly ónegeli osyndaı daryndy adam.
Táýelsizdik alǵannan keıin, sońǵy 30 jylda Qazaqstanda ǵylymǵa durys kóńil bólinbedi. Kerisinshe, Odaq boıynsha áleýeti úshinshi orynda turǵan Ǵylym Akademııasy jabyldy. Izdenispen ashylǵan talaı jańalyqtar Qazaqstanda iske aspady. Sońǵy jyldary ǵylymǵa qaıta nazar aýdarylyp jatyr, áıtse de eskiden qalǵan enjarlyqtyń áli de saqtalyp qalǵany ańdalady. Osynyń saldarynan óz elimizde, óz jerimizde A. Saparǵalıev jasaǵan teorııanyń álemdik ǵylymdaǵy teńdessiz bási bıik jańalyq ekeni ázir uǵynylar emes.
Biraq «Úmitsiz – shaıtan». Áli de kesh emes, memlekettiń nazary túser degen oıdamyz.
Qazaqstannyń damýy, aldyńǵy qatarly elderdiń birine aınalýy – otandyq ǵylymnyń ósip-órkendeýine tikeleı baılanysty. Buǵan – ár qazaq tamsanyp, armandap qaraıtyn AQSh, Germanııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa, Izraıl, Qytaı sııaqty, t.b. ozyq memleketter naqty dálel.
Bóribaı Kárten
Aqtóbe qalasy
