قاۋزاماق تاقىرىبىمىزدىڭ كەيىپكەرى – عالىم الدان اعا ساپارعاليەۆتى بۇرىننان بىلەتىن ەم. العاش جۇزدەسۋىم 1996 جىلى الماتىدا. عىلىمي لابوراتوريادا. اعايىندارىنىڭ سالەمدەمەسىن جەتكىزگەنمىن-ءدى. بەس-ون مينۋت تىلدەستىك. ودان كەيىنگى كورۋىم 2011 جىلى اقتوبەگە كەلگەن ءبىر ساپارىندا.
ءبىردى-ەكىلى ەڭبەگىمەن تانىس ەدىم. سوڭعى جىلدارى گازەت بەتتەرىندە، سايتتاردا عالىم اعانىڭ عىلىمي جاڭالىقتارى جونىندە ماقالالار جاريالانا باستادى. نازارىمىزدى اۋداردى. ۇلت يگىلىگى ءۇشىن، كۇللى ادامزات ءۇشىن پايداسى وراسان ول اشقان جاڭالىقتى ءبىز دە اڭگىمەلەيىك، حالىققا جەتكىزەيىك دەدىك. بالكىم، بۇل ءىسىمىزدىڭ شاڭنىڭ توزاڭىنداي بولسا دا وننىڭ بىرىنە پايداسى تيەر دەگەن ۇمىتپەن. عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن، وزگە فيزيكتەردىڭ دە كىتاپتارىن شولدىق. بايان قىلماق ويىمىزعا شاما-شارقىمىزشا وسىلايشا دايىندىق جۇرگىزدىك...
بۇرىنىراقتا، قىرىق جاسىمدا، فيزيكاعا قاتتى قىزىعۋشىلىعىم تۋعان-دى. بۇعان سەبەپ – ۇستازىم، تەڭدەسسىز بيىك تەنور عاريفوللا اتا قۇرمانعاليەۆتىڭ داۋىسىنىڭ سىرى-تۇعىن. سوعان بايلانىستى «عاريفوللانىڭ تاڭدايى» اتتى ماقالا ءتۇزىپ ەك. وسىنى جازاردا بىرشاما ەڭبەكتەردى اقتاردىق. سوندا عالىم ە. جانىبەكوۆتىڭ «ءال-ءفارابيدىڭ فيزيكالىق كوزقاراسى» دەگەن ەڭبەگى (الماتى، «راۋان»، 1993) كوڭىلگە ايرىقشا وي تۇسىرگەن-ءتىن. سونان فيزيكا وقۋلىعىنىڭ «تەربەلىستەر جانە تولقىندار» اتالاتىن بولىمىندەگى تاقىرىپتاردى وقىدىق. رەزونانس، دىبىس تولقىندارى، ولاردىڭ شاعىلىپ، جاڭعىرىق شىعارۋى تۋراسىنداعى، باسقا دا جايتتار جونىندەگى مالىمەتتەردى مەكتەپتەن كەيىن، بالەن جىلدان سوڭ جادىمىزدا قايتا جاڭعىرتتىق...
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءۇنىنىڭ بيىك ءھام ادەمى بولۋىنىڭ قۇپياسىن اشۋ ءۇشىن فيزيك بولۋ كەرەك دەپ ىشتەي ويعا كەلدىك. بىراق بۇل قيال كۇيىندە قالدى. پاتەردە جۇردىك. بالالار جاس. ايلىق شايلىققا ازەر جەتەتىن كەز. ادىمىمىزدى ۇزاتپادى. ءوستىپ كۇنكورىستىڭ كۇيبەڭ تىرلىگىنە امالسىزدان بايلاندىق. بۇل جاعداي تەك ءبىزدىڭ ەمەس، تالابى بيىك تالايدىڭ جولىن بوگەدى. ۋاقىتىن ۇرلادى...
مۇنىڭ ءبارى – ءوتتى، كەتتى. شاعىنعانمەن ورنىنا كەلمەسى انىق. ەندى ايتپاعىمىزعا كوشەيىك.
يلون ماسك 2019 جىلى كوپ ۆەكتورلى (كوپ باعىتتاعى) ماگنيت ورىسىنە نەگىزدەلگەن ەلەكترودۆيگاتەلدىڭ لابوراتوريالىق مودەلىن جاساپ شىعاردى وڭاي بولماسا كەرەك، جاڭا ۇلگىگە 4 ميلليوننان استام دوللار جۇمسالىپتى. امەريكاندىقتار مۇنى دۇنيەجۇزىلىك سەنساتسيا دەپ جاريالادى. ونىڭ بۇل جاڭالىعى وتە جوعارى باعالانعاندىعى سونشالىق، كەيبىر عالىمدار يلون ماسكتى ەلەكترودۆيگاتەلدىڭ تۇڭعىش ۇلگىسىن جاساعان اتاقتى فارادەيمەن تەڭەستىردى. سەبەبى قازىرگى قولدانىستاعى دۆيگاتەلدەردەن كولەمى 4 ەسەدەي كىشى، 25 كگ. وسى كۇنگى 100 كگ دۆيگاتەلدىڭ قۋاتىن بەرە الادى. بۇل جەڭىل دۆيگاتەلدەر بۇگىنگى تاڭدا ۇشاقتار ءۇشىن وتە ءتيىمدى بوپ تۇر. ەلەكتروموبيلدەر ءۇشىن دە باعاسى ايرىقشا. سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات مەتالداردى قاجەتسىنبەيدى دەيدى. وزىندىك قۇنى ارزان ەكەن.
مۇنداي كوپ ۆەكتورلى دۆيگاتەلدىڭ ەڭ العاشقى لابوراتوريالىق مودەلىن يلون ماسكتەن ەكى جىل بۇرىن، 2017 جىلى، قازاق عالىمى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور الدان ساپارعاليەۆ ناتر تاراپىنان بولىنگەن بولار-بولماس قاراجاتقا جاساپ شىعارعان-تىن (مەملەكەتتىك تىركەۋ ءنومىرى 0115رك01001, ينۆ. نومەرى 0217رك00764).
ال ي. ماسكتىكى ا. ساپارعاليەۆ اشقان جاڭالىقتى قايتالاۋ عانا. بايلىعىنىڭ ارقاسىندا. بىراق ول قارجىسىن بوسقا شاشىپ جاتقان جوق. ورنىمەن. ءوز ەلى امەريكا ءۇشىن.
وسى كۇنى ءار قازاق ءوز رۋىنان بي، باتىر، شەشەن، سەرى، باقسى ىزدەپ ساندالىپ ءجۇر. تاپسا تاپتى، تاپپاسا ويدان شىعارادى. سونان سوڭ وعان كەسەنە سوعادى نە ەسكەرتكىش تۇرعىزادى. كوشەگە ەسىمىن بەرۋگە كۇش سالادى. جۇزدەگەن كيىز ءۇي تىگىپ، اس بەرەدى. سونىمەن اس ءىشىپ، اياق بوساتادى. بەس كۇننەن كەيىن ءبارى ۇمىت بولادى. وسىنداي ءمانسىز، بەرەكەسىز ءىستىڭ سوڭىندا سالپاقتاپ كۇنىن تەككە وتكىزىپ جۇرگەن قازاق قانا.
شەتى جوق، شەگى جوق تويعا، اس بەرۋگە، ت.ب. ەسەپسىز ءھام ءمانسىز شاشىلعان قارجىنى كەرىسىنشە، دارىندى جاستىڭ ءبىلىم الۋىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن، عىلىمدا اشقان جاڭالىعىنىڭ ىسكە اسۋىن ءجاي قازاعىڭ دا، باي قازاعىڭ دا جۇمىلا قولداپ، يگى ىسكە جۇمساسا اۋىزبىرلىكتىڭ، ۇلتتىق ساناعا كوتەرىلۋدىڭ ونەگەلى ۇلگىسى بولار ەدى. بىراق يلون ماسكتەي بولۋ قايدا؟ جالپى ءجاي قازاقتىڭ دا، باي قازاقتىڭ دا ساناسى تۇزەلمەي، قوعام تۇزەلمەسى انىق.
ءجا، جاقسى. ءسوزدىڭ رەتىنە قاراي ايتىپ جاتقانىمىز.
فيزيك الدان ساپارعاليەۆتىڭ اشقان جاڭالىعى – وسى كۇنگى ءبىر ۆەكتورلى ماگنيت ورىسىنە نەگىزدەلگەن دۆيگاتەلدەردى ۇزاققا بارماي قولدانىستان ىعىستىرىپ شىعارىپ تاستايتىنى اپ-انىق بوپ وتىر. بۇل – الەمدىك عىلىمداعى تەڭدەسسىز جەتىستىك! مۇنىڭ ءباسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى اعىلشىن فيزيگى مايكل فارادەيدىڭ ءومىربايانىنا، عىلىمداعى ەڭبەكتەرىنە از-ماز توقتالىپ وتكەندى ءجون كوردىك.
م. فارادەي جانە ونىڭ ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكتسيا قۇبىلىسىن اشۋى
مايكل فارادەي 1791 جىلى 22 قىركۇيەكتە انگليانىڭ نيۋينگتون-باتتس اتالاتىن قالاسىندا، كەدەي وت باسىندا، دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى جوقشىلىقتا وتەدى. وسى سەبەپتەن مايكل ون ءۇش جاسىندا امالسىزدان مەكتەپتەگى وقۋىن تاستايدى. ەميگرانت فرانتسۋز ريبو تەوديۋلدىڭ شاعىن دۇكەنىنە كىتاپ تۇپتەۋشى بوپ ورنالاسادى. مايكل جۇمىستى بار ىنتاسىمەن ىستەيدى. كىتاپ وقۋعا دەگەن ىقىلىلاسى وسى جەردە باستالادى. ونى اسىرەسە، حيميا مەن فيزيكاعا قاتىستى ەڭبەكتەر قاتتى قىزىقتىرادى. مايكل كىتاپتاردا باياندالعان نارسەلەردىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزۋگە تالاپتانادى. سوڭىراتىن مايكلدىڭ ءومىر جولىنىڭ عىلىمعا تۇبەگەيلى باعىتتالۋىنا وسى جاعداي باستى سەبەپ بولادى.
فارادەي 1810 جىلى 19 جاسىندا فيلوسوفيا ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ، استرونوميا مەن فيزيكاعا قاتىستى لەكتسيالاردى تىڭدايدى. تالقىلانعان ءتۇرلى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن زەردەلى مايكل عىلىمي ورتا وكىلدەرىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا باستايدى.
گەمفري دەۆيدىڭ فيزيكا، حيميا سالالارى بويىنشا وقيتىن لەكتسياسىنا دا قاتىسادى. فارادەيدىڭ عىلىمعا دەگەن ىقىلاسىن تانىعان عالىم ونى ءوز لابوراتورياسىنا قىزمەتكە ورنالاستىرادى.
1813 جىلى حەمفري دەۆي ەۋروپاعا ساپارلايدى، سوندا ول مايكل فارادەيدى دە ەرتىپ كەتەدى. جاس جىگىت جوزەف لۋي گەي-ليۋسساك، اندرە-ماري امپەر، الەسساندرو ۆولتا ەسىمدى اتاقتى عالىمدارمەن بەتپە-بەت جۇزدەسەدى. 1815 جىلى لوندونعا ورالعاسىن پروفەسسور مايكلدى وزىنە كومەكشى قىپ جۇمىسقا الادى.
فارادەي عىلىمداعى العاشقى كىتابىن 1816 جىلى شىعارعان. حيميا سالاسى بويىنشا جاريالاعان ەڭبەگى 1819 جىلى قىرىقتىڭ ۇستىندە بولادى.
1820 جىلى مايكل كورولدىك ينستيتۋتتا تەحنيكالىق جەتەكشى لاۋازىمىن الادى. ءبىر جىلدان كەيىن عالىم حيميانى ۋاقىتشا ىسىرىپ قويىپ، ۋاقىتىن فيزيكانى مەڭگەرۋگە ارنايدى. سونداعى ماسەلەلەرگە نازار سالادى.
دات عالىمى حانس ەرستەد جىلۋ بەرۋگە، جارىق، دىبىس شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار ەلەكتر ەنەرگياسى ماگنيتتىك كۇشتى دە تۋدىرۋى كەرەك قوي دەگەن ويعا كەلەدى. بۇعان 1820 جىلى تاجىريبە ۇستىندە تولىق كوز جەتكىزىپ، فيزيكا عىلىمىنا «ەلەكتروماگنيت» تەرمينىن ەنگىزەدى. اشىڭقىراپ ايتقاندا، توگى بار وتكىزگىشتەردىڭ ماگنيت ءورىسىن تۋعىزاتىنىن پايىمدايدى. مۇنى ءوزىنىڭ «وپىتى، وتنوسياششيەسيا ك دەيستۆيۋ ەلەكتريچەسكوگو كونفليكتا نا ماگنيتنۋيۋ سترەلكۋ» دەلىنەتىن ەڭبەگىندە بايانداعان (قاراڭىز: گولين گ. م.، فيلونوۆيچ س. ر. كلاسسيكي فيزيچەسكوي ناۋكي (س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناچالا XX ۆ.): سپراۆ. پوسوبيە. – م.: ۆىسش. شك.، 1989. ستر. 308-311).
حانس ەرستەد 1777 جىلى تۋىپ، 1851 جىلى باقي بولعان. كوپەنگاگەن ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، 1797 جىلى «فارماتسەۆت» ماماندىعىن الىپ شىعادى. 1799 جىلى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارەجەسىن قورعايدى. 1806 جىلى وعان وسى وقۋ ورىنىندا «پروفەسسور» عىلىمي اتاعى بەرىلەدى.
1815 جىلدان عۇمىرىنىڭ سوڭىنا شەيىن دات كورولدىك قوعامىنىڭ حاتشىسى ءھام 1829 جىلدان باستاپ كوپەنگاگەندەگى پوليتەحنيكا مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارادى. ەرستەد حيميا مەن فيزيكا سالاسى بويىنشا ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى.
فارادەي وسى ەرستەدتىڭ جاڭاعى تۇجىرىمدالعان دالەلىنە كەرى «ءوز كەزەگىندە ماگنيت ءورىسى دە ەلەكتر توگىن تۋدىرا الا ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەي باستايدى. وسىنى ناقتىلاۋ ءۇشىن مايكل ءتۇرلى تاجىريبەلەر جاسايدى، ىزدەنىسىنىڭ اقىر سوڭىندا، 1831 جىلى «ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكتسيا» اتالاتىن قۇبىلىستى انىقتايدى (قاراڭىز: فارادەي م. ەكسپەريمەنتالنىە يسسلەدوۆانيا پو ەلەكتريچەستۆۋ. توم II. (پەرەۆود س انگليسكوگو ا.ۆ. ياكوۆلەۆوي. كومەنتاري ي رەداكتسيا چلەن-كوررەسپوندەنتا اكادەمي ناۋك سسسر پروف. ت.پ. كراۆتسا): – لەنينگراد، يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك سسسر. 1951. ستر. 183-392).
فارادەيدىڭ جاساعان تاجىربيەسىنە دە از-كەم بوگەلەيىك. وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولۋى ءۇشىن بۇعان مەكتەپ وقۋلىقتارىندا (فيزيكا. 10-سىنىپقا ارنالعان وقۋلىق. الماتى، 2019 جىل، 163-بەت) جەڭىل تىلمەن باياندالعان سويلەمدەردى ۇسىنايىق، ءبۇي دەلىنگەن وندا: «فارادەيدىڭ جاساعان نەگىزگى تاجىريبەلەرىنىڭ بىرەۋى سونشالىقتى قاراپايىم... ول ءۇشىن تۇراقتى ماگنيت، سەزگىش گالۆانومەتر، ۇشتارى گالۆانومەترگە جالعاناتىن ءىشى قۋىس تسيليندر ءتارىزدى كاتۋشكا (وراۋىش.-ب.ك.) نەمەسە جاي عانا تۇيىق كونتۋر كەرەك. ەگەر ماگنيتتى كونتۋردىڭ ىشىنە ەنگىزەتىن بولساق، نە ودان سۋىراتىن بولساق، وندا گالۆانومەتر تىلشەسىنىڭ اۋىتقيتىنىن، ياعني، كونتۋردا توكتىڭ پايدا بولۋىن بايقاي الاسىزدار. ال ەگەر كونتۋرعا قاتىستى ماگنيت قوزعالماسا، وندا توكتىڭ ەشقانداي بەلگىسىن كورە المايسىزدار.
كونتۋردا پايدا بولاتىن توكتى يندۋكتسيالىق توك دەپ اتايدى. فارادەيدىڭ پايىمداۋىنشا، يندۋكتسيالىق توك ماگنيتتىڭ كونتۋرعا قاتىستى قوزعالىسى كەزىندە عانا پايدا بولادى. ال ەگەر ماگنيت پەن كونتۋردىڭ ءوزارا ورنالاسۋى وزگەرمەسە، وندا تىزبەكتە يندۋكتسيالىق توك پايدا بولمايدى» (قاراڭىز، 2-سۋرەتتە: فارادەيدىڭ گالۆانومەترمەن جاساعان تاجىريبەسى. Obrazovka.ru سايتىنان الىندى).
وسى تاجىريبەدەن سوڭ مىناداي عىلىمي توقتامعا كەلگەن:
ا) يندۋكتسيالىق توك ماگنيتتىڭ تۇيىق كونتۋرعا نەمەسە ءىشى قۋىس تسيليندر ءتارىزدى وراۋىشقا قاتىستى قوزعالىسى ساتىندە عانا پايدا بولادى (يندۋكتسيا – لاتىن تىلىندە «باعىتتاۋ» دەگەن ماعىنادا.-ب.ك.);
ءا) يندۋكتسيالىق توكتىڭ مولشەرى ماگنيت اعىنىنىڭ وزگەرۋ جىلدامدىعىمەن انىقتالادى.
م. فارادەي وسىلايشا ماگنيت ورىسىنەن ەلەكتر ءورىسىن دە تۋدىرۋعا بولاتىنىن ياعني، ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكتسيا قۇبىلىسىن جان-جاقتى زەرتتەپ، دالەلدەپ شىعادى.
اعىلشىن فيزيگى م. فارادەيدىڭ الەمدىك عىلىمدا اشقان جاڭالىعى – ءبىر ۆەكتورلى ء(بىر باعىتتاعى) ماگنيت ورىسىنە نەگىزدەلگەن تەوريا-تىن. بۇل مەكتەپ قابىرعاسىندا وسى كەزگە شەيىن وقىتىلىپ كەلەدى.
فارادەي تۇجىرىمداپ دالەلدەگەن، 200 جىلدان بەرى تۇرمىستىڭ، ءوندىرىستىڭ بارلىق سالالارىندا پايدالانىلىپ كەلە جاتقان ءبىر باعىتتاعى ماگنيت ءورىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، كوپ باعىتتىلىققا بۇرۋ تەورياسىن جاساپ، ناقتىلاپ شىققان قازاق عالىمى الدان ساپارعاليەۆتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي جاڭالىقتارىن بايانداۋعا كوشەيىك ەندى.
ا. ساپارعاليەۆ اشقان جاڭالىقتاردىڭ الەمدىك عىلىمداعى ارتىقشىلىقتارى
قازاق عالىمى ا. ساپارعاليەۆ ويلاپ تاپقان جاڭا دۆيگاتەلدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونىڭ كوپ ۆەكتورلى (كوپ باعىتتاعى) ماگنيت ورىسىندە بولۋى. بۇل جاعدايات وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بوپ كەلگەن-تۇعىن جاڭا دۆيگاتەلدەگى باستى جاڭالىق – كوپ ۆەكتورلى ماگنيت ورىسىندە. ءبىر ۆەكتورلى ماگنيت ءورىسىن وسىدان 200 جىل بۇرىن م.فارادەي اشقانى مەكتەپ وقۋلىعىنان بەلگىلى. وسى ۋاقىتقا دەيىن، ياعني ساپارعاليەۆقا دەيىن كوپ ۆەكتورلى ماگنيت ءورىسى بەلگىسىز بوپ كەلدى.
بۇل – عىلىمداعى تەڭدەسسىز جاڭالىق!
عالىمنىڭ بۇل جاڭالىعى تومەندەگىدەي قازاقستاندىق جانە الەمدىك پاتەنتتەرمەن بەكىتىلگەن: ساپارگاليەۆ A. A.، KZ 32377; WO 2015137790 A3, 12.11.2015, Sapargaliyev A.A.; 3. WO 2016153328 A3, 15.12.2016, Sapargaliyev A.A. 4. WO 2016195465 A1, 8.12.2016, Sapargaliyev A.A.
جانە دە امەريكادا ءبىر ەمەس ەكى جەردە سىناقتان ءوتىپ، بۇل پاتەنتتەردىڭ اقيقاتتىعى ءىس جۇزىندە راستالعان.
عالىم كوپ ۆەكتورلى ماگنيت ءورىسى تۋرالى جاڭالىقتى پاتەنتتەپ، بۇعان نەگىزدەلگەن العاشقى دۆيگاتەلدىڭ لابوراتوريالىق مودەلىن تۇڭعىش رەت جاساۋمەن شەكتەلمەگەن، بۇل دۆيگاتەلدىڭ ءتۇر-ءتۇرىنىڭ كومپيۋترلىك مودەلدەرىن قۇرىپ، قاسيەتتەرىن زەرتتەگەن. كوپكە ءمالىم، قازىرگى دۆيگاتەلدەردىڭ كولەمىن كىشىرەيتكەن سايىن ونىڭ پايدالى اسەر كوفيتسيەنتى ازايا بەرەدى. جاڭا دۆيگاتەلدە كەرىسىنشە، كىشىرەيتكەن سايىن پايدالى اسەر كوفيتسيەنتى كوبەيە بەرەدى.
قازىرگى كومپيۋتەرلەردىڭ مۇمكىندىگى وتە زور، وسىعان سۇيەنگەن جانە قاتتى دەنەنىڭ سۇيىق پەن گازداعى قوزعالىسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن جاقسى بىلەتىن عالىم، جاڭا تۇرپاتتى دۆيگاتەلدى ۇشاقتارعا كومپيۋتەر ارقىلى «قوندىرىپ كورگەندە» مىناداي ەرەكشەلىكتى اڭداعان: ۇشاقتىڭ كولەمىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەن ارتتىرعاندا عانا ەمەس، كىشىرەيتكەندە دە ونىڭ جىلدامدىعى كەميتىن كورىنەدى. جاڭا دۆيگاتەلدى بەس ورىندىقتى ۇشاققا قوندىرعاندا ەڭ ۇلكەن جىلدامدىققا يە بولا الاتىنىن انىقتاعان.
كومپيۋتەرلىك ۇلگىلەردىڭ جۇزدەگەن ءتۇرىن تىنىمسىز زەرتتەۋ بارىسىندا ءوز دۆيگاتەلىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعىن انىقتايدى. تىكۇشاقتاردا نەگىزگى ۇلكەن ۆينتتەن (زىرىلداۋىقتان) كىشىرەك ءبىر ءۆينتتىڭ تىكۇشاقتىڭ قۇيرىق جاعىنا ورنالاستىرىلاتىنى ءمالىم. بۇل ءۆينتتىڭ باستى مىندەتى اينالدىرۋشى مومەنتتىڭ (كرۋتياششي مومەنت) ۇشىپ كەلە جاتقان تىكۇشاقتى كولدەنەڭنەن اينالدىرىپ جىبەرۋىنەن (اۋناپ كەتۋدەن) ساقتايدى. ساقتاعانىمەن مۇنىڭ كەمشىلىگى زور، بىرىنشىدەن، ۇلكەن شىعىن، ەكىنشىدەن، جىلدامدىقتى ەكى ەسەگە دەيىن شەكتەيدى. ال جاڭا تۇرپاتتى دۆيگاتەل اينالدىرۋشى مومەنتتى كومپەنساتسيالايتىندىقتان كىشى ءۆينتتىڭ كەرەگى جوق بوپ قالادى. بۇل ءبىر جاعىنان، كىشى ۆينتكە كەتەتىن شىعىندى ۇنەمدەۋگە، ەڭ باستىسى – جىلدامدىقتى ەكى ەسەگە دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كەي وقىرمان بۇعان سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋى دە مۇمكىن «قۇيرىعىندا زىرىلداۋىعى جوق تىكۇشاقتار دا بار عوي» دەپ. قايسىبىرىندە اتالعان ءۆينتتىڭ ورىنى اۋىستىرىلىپ، ۇلكەن ءۆينتتىڭ جانىنا ورنالاستىرىلاتىنىن دا ەسكە سالا كەتەيىك. انىعى، قازىرگى تىكۇشاقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى وسى كىشكەنتاي زىرىلداۋىققا بەك تاڭىلعان ەكەن. ال پروفەسسور ا. ساپارعاليەۆ تەورياسىن جاساعان دۆيگاتەل بۇل ۆينتكە تەلىنگەن تاۋەلدىلىكتى جويىپ، كوكتە ۇشۋ ساتىندەگى اماندىقتى ءوزى-اق سەنىمدى اتقارىپ شىعاتىن كورىنەدى.
مۇنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعىن ايتا كەتەيىك. فارادەيدىڭ ءبىر ۆەكتورلى ماگنيت ورىسىنە نەگىزدەلگەن قازىرگى دۆيگاتەلدەر ۇيلەرگە ىستىق، سالقىن سۋ ايدايتىن ناسوستاردا ورناتىلعان. كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تۇرمىس زاتتارىندا دا پايدالانىلادى. اتاپ ايتساق، جەلدەتكىش، توڭازىتقىش، ت.ب. ا. ساپارعاليەۆ تەورياسىن جاساپ، سىناقتان وتكىزىلگەن قۇرال بۇلارعا ءبىراز وزگەرىستەر اكەلىپ وتىر. مىسالى، شاڭ سورعىشقا ورناتىلسا ونداعى دۆيگاتەلدىڭ كولەمى كىشىرەيىپ، تۇرمىس قۇرالىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى دە شاعىندالا تۇسەدى دەيدى.
عالىمنىڭ اشقان تاعى ءبىر تىڭ جاڭالىعى – ماسساسپەكترومەريا سالاسىنا قاتىستى. بۇعان ۋيكيپەديا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىندا مىناداي انىقتاما بەرىلگەن: «ماسس-سپەكتروسكوپيا (ماسس-سپەكترومەتريا، ماسس-سپەكترلىك تالداۋ) – زاتتى ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن اتومدار مەن مولەكۋلالاردىڭ ماسسسالارىن جانە بۇلاردىڭ سانىن انىقتاۋ جولىمەن زەرتتەۋ ءادىسى».
وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ماسسا-اناليزاتوردىڭ جالپى نوبايىنىڭ سحەماسىن نازارعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
العاشقى – زاريادتالعان ۇساق بولشەكتەردىڭ ۇشۋ ۋاقىتىنا نەگىزدەلگەن ماگنيتسىز ماسسا-اناليزاتوردىڭ لابوراتوريالىق مودەلى (TOFMS) بۇرىنعى كازگۋ، قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە ا. ساپارعاليەۆتىڭ لابوراتورياسىندا جاسالعان-دى. (عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قورىتىندى ەسەبى: ۇشۋ ۋاقىتىنا نەگىزدەلگەن ماگنيتسىز ماسس-سپەكترومەتردىڭ يون وتكىزگىشتىگىن جاساۋ. № گر 01900024867. ينۆ.№02910040374, 38 ب.) وسى سالانىڭ مامانى ا.ساپارعاليەۆ الەم بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ زاريادتالعان بولشەكتەردى تۇراقتى ەلەكتروماگنيت ورىسىندە كەڭىستىك جانە ۋاقىت بويىنشا فوكۋستەۋدىڭ جالپى تەورياسىن 1975-80 جىلدارى جاساپ، ءارتۇرلى عىلىمي باسىلىمداردا جاريالادى. 1980 جىلى تامام بولعان ديسسەرتاتسيانى سوۆەت كەزىندەگى ۇلتتىق تەڭسىزدىكتەرگە بايلانىستى 1989 جىلى وزگە رەسپۋبليكادان بارىپ قورعادى.
قازاق عالىمى نەگىزىن قالاعان قازىرگى ەڭ جەتىلگەن TOFMS ماسسا-اناليزاتوردىڭ ايىرعىشتىعى 45000 (اقش). وسى قۇرالمەن زەرتتەۋلەر جاساعان ءۇش عالىم 2002 جىلى نوبەل سىيلىعىن يەلەندى، اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەيىك، ولار: دجون فەنن، كويت تاناكا، كۋرت ۆيۋتريح.
بارىمىزگە بەلگىلى تابيعي مەتالدار قوسىلىستار تۇرىندە جەر قىرتىستارىندا، تاۋ جىنىستارىندا، تەڭىز بەن مۇحيت سۋلارىندا كەزدەسەدى. اجىراتىلۋ ءۇشىن بۇلار اۋەلى زاريادتالادى. وسى سەبەپتەن ماسسا-اناليزاتوردا ورنالاسقان ماگنيتتەر ولاردى (مىس، كۇمىس، التىن، ت.ب.) ماسساسىنا قاراي ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ، بولەكتەپ شىعارادى.
وسى كۇنگى پايدالانۋداعى TOFMS ماسسا-اناليزاتوردىڭ مەتالداردى قوسپالاردان تازا كۇيىندە ايىرىپ الۋ مۇمكىندىگى ءبارىبىر شەكتەۋلى، جارتىسى قالدىقتىڭ قۇرامىندا قالاتىن كورىنەدى.
ال فيزيك عالىم ا. ساپارعاليەۆ تەورياسىن جاساپ قويعان ماسسا-اناليزاتور قۇرالى (100000) قالدىقتىڭ قۇرامىندا مىسالى، كۇمىستىڭ نە حرومنىڭ، ت.ب. جۇقاناسىن دا قالدىرمايدى ەكەن.
وسى تۇستا قاراپايىم وقىرمان ءۇشىن «ماسسا-اناليزاتور» سوزىنە تۇسىنىكتەمە بەرىپ وتكەننىڭ ەش ارتىقتىعى بولماس.
«اناليزاتور» اتاۋى گرەكتىڭ سوزىنەن ەنگەن. ماعىناسى «جىكتەۋ»، «تالداۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. قوسپاداعى كەيبىر زاتتاردىڭ بار جوعىن انىقتايتىن اسپاپ. مۇنداعى «ماسسا» ءسوزىنىڭ انىقتاماسى بىلاي: «ماتەريانىڭ ينەرتسيالىق جانە گراۆيتاتسيالىق قاسيەتىن انىقتايتىن فيزيكالىق شاما».
«ينەرتسيا» تەرمينىنىڭ دە ماعىناسىن قىسقاشا تارتىپ ايتىپ كەتەيىك: دەنەگە وزگە ءبىر دەنە اسەر ەتپەگەن نەمەسە سوعىلىسپاعان بولسا ول ءوز جىلدامدىعىن ساقتايدى، وسى قۇبىلىستى «ينەرتسيا» دەپ اتايدى.
«گراۆيتاتسيا» دەپ ماسساسى (فيزيكالىق شاما) بار كەز كەلگەن دەنەلەر اراسىنداعى ءوزارا تارتىلىستى ايتادى.
قايتالاپ ايتامىز، بۇلاي تاپتىشتەۋىمىزدىڭ سەبەبى عالىم ا. ساپارعاليەۆ اشقان جاڭالىق وقىرمانعا ۇعىنىقتى بولسىن دەگەن نيەتتەن-ءدى.
ماسسا-اناليزاتورلار قازىرگى ۋاقىتتا ورگانيكالىق ەمەس زاتتاردى عانا زەرتتەۋمەن شەكتەلىپ وتىر، مۇنىڭ ۇستىنە وسى كۇنگى ەڭ جەتىك دەلىنەتىن TOFMS «PegasusGC-HRT» وتە قىمبات (450 مىڭ. دولل. اقش) ءارى ۇلكەن، اۋىر. ورگانيكالىق زاتتى، ءتىرى تابيعاتتى زەرتتەۋ ءۇشىن ونىڭ ايىرعىشتىعى كەمى 100000 بولۋى قاجەت. بىراق بۇل تۇرعىداعى ماسەلەنى دە ا. ساپارعاليەۆ شەشىپ تاستاعان ەدى. وسى عىلىمي جەتىستىكتەرىن كۋالاندىراتىن قولىندا امەريكانىڭ، ەۋروپانىڭ جانە الەمدىك پاتەنتتەرى بار (پاتەنتتەر: Sapargaliyev Y.A.، Sapargaliyev A. A. US 8,598,516 B2; EP 2615622 A22; Sapargaliyev A. A.، WO 2014/126449 A1; Sapargaliyev A. A.، Miet A. Q. WO 2015/012671 A1; Sapargaliyev A. A.، WO 2015/057042 A2; ت.ب.).
عالىم ا. ساپارعاليەۆ ۇسىنىپ وتىرعان ايىرعىشتىعى 100000-نان اساتىن جاڭا ماسسا-اناليزاتوردىڭ قولعا ۇستاپ جۇرۋگە ىڭعايلى پورتفەل ءتارىزدىسىن دە جاساۋعا ابدەن بولادى ەكەن. بۇل – ەكولوگيالىق مونيتورگ پەن اناليزدەر جاساۋدا، ءتىپتى ءدارى-دارمەكتەردىڭ، تاماق ونىمدەرىنىڭ ساپاسىن تەكسەرۋدە، مەديتسينالىق دياگنوستيكا سالاسىندا تاپتىرماس امبەباپ قۇرال ەكەنى تەوريالىق تۇرىدان جان-جاقتى دالەلدەنگەن.
ادام بالاسىنىڭ اۋەلگى باقىتى – دەنىنىڭ ساۋلىعى. ولاي بولسا، عىلىمداعى ا. ساپارعاليەۆ اشقان بۇل تىڭ جاڭالىقتىڭ مەديتسينادا ەلەكتروماگنيتتىك ورىسپەن ەمدەۋدە، نۇكتەلىك فارماتسەۆتىك اسەر ەتۋدە اتقارار قىزمەتى، تيگىزەر پايداسى وراسان ەكەن. سونىمەن قاتار ادامداردى باكتەريولوگيالىق، حيميالىق، جارىلعىش، ەسىرتكى جانە باسقا قاۋىپتەردەن قورعاۋدا دا مۇمكىندىگى وتە زور دەيدى.
عالىم الدان ساپارعاليەۆتىڭ جاساعان قوندىرعىسى – سۋ تاسقىنىنان قورعانۋدا دا تاپتىرماس قۇرال ەكەنى بەلگىلى بوپ وتىر.
وكىنىشكە قاراي، اتالعان قۇرالدى جاساۋعا قاراجات جاعى قولبايلاۋ بوپ تۇرعان كورىنەدى.
ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا الدان ساپارعاليەۆ تۋرالى مالىمەت بەرىپ، وقىرمانعا تانىستىرا كەتەلىك.
ول 1944 جىلى اقتوبە وبلىسى شالقار اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1966 جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداپ (قازىرگى ءال-فارابەي اتىنداعى), فيزيكا ماماندىعىن الىپ شىعادى. وسى كەزدە جاڭادان اشىلىپ جاتقان اقتوبە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە ورنالاسىپ، ءۇش جىل تەوريالىق فيزيكادان ساباق بەرەدى.
ا. ساپارعاليەۆ كوپ ۇزاماي عىلىمعا ءبىرجولاتا بەت بۇرادى. 1973 جىلى «تەوريالىق فيزيكا» ماماندىعى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. مۇنان سوڭ فيزيكالىق ەلەكترونيكا ونىڭ ىشىندە «كۆانتتىق ەلەكترونيكا» ماماندىعى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جازادى. مۇنى 1989 جىلى حاركوۆ قالاسىندا قورعاپ شىعادى.
ا. ساپارعاليەۆ – قازاقستانداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ ارنايى ءبولىمىن باسقارعان ەلەكترونيكا سالاسىنىڭ اتاقتى مامانى، اكادەميك ۆەنيامين كەلماننىڭ شاكىرتى.
1975-80 جىلدارى اكادەميك ۆ.كەلمان باستاعان قازاقستاندىق ەلەكترونيكا سالاسىنىڭ ماماندارى – ە. ياكۋشەۆ پەن ا. ساپارعاليەۆ زاريادتالعان بولشەكتەر اعىنىنىڭ ەلەكتر جانە ماگنيت ءورىسىنىڭ سينگۋليارلىق نۇكتەلەرىندەگى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ءتۇرى ايماعىنداعى قوزعالىسىن باسقارۋدىڭ تەورياسىن جاسايدى. وسى جۇمىستارى دۇنيەجۇزىنە تانىلادى. بۇل – بۇدان بۇرىن ۆ. زۆورىكين، اتوم بومباسىن جاساۋشى ل. ارتسيموۆيچ سەكىلدى عالىمدار اينالىسقان زەرتتەۋلەر ەدى، بىراق ناتيجەسىز اياقتالعان-تىن.
الدان ساپارعاليەۆ ءار جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيليالىنىڭ ديرەكتورى جانە عىلىمي جەتەكشىسى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، بۇرىنعى سسسر-دىڭ ەلەكترونيكا سالاسى بويىنشا جابىق اسكەري جۇمىستارىنىڭ جەتەكشىسى، قر عىلىم اكادەمياسى – عىلىم مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق باعدارلامالارىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن.
پروفەسسور الدان ساپارعاليەۆ قازاقستاندا كەشۋىلدەپ قالعان ەلەكترونيكا سالاسىن جانداندىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى بولىپ راديوفيزيكا جانە ەلەكترونيكا ماماندىقتارى بويىنشا وقۋ باعدارلاماسىنىڭ مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىن جاسادى. سونداي-اق، 1990 جىلى – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، ال 2001 جىلى ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە فيزيكالىق ەلەكترونيكا، راديوفيزيكا جانە ەلەكترونيكا ماماندىقتارى بويىنشا وقۋ پروتسەسىن ۇيىمداستىردى، ەلىمىزدە وسى سالا بويىنشا ماماندار دايارلاۋعا زور ۇلەسىن قوستى.
مىنە، عالىم الدان ساپارعاليەۆ – ءومىر جولى ونەگەلى وسىنداي دارىندى ادام.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، سوڭعى 30 جىلدا قازاقستاندا عىلىمعا دۇرىس كوڭىل بولىنبەدى. كەرىسىنشە، وداق بويىنشا الەۋەتى ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان عىلىم اكادەمياسى جابىلدى. ىزدەنىسپەن اشىلعان تالاي جاڭالىقتار قازاقستاندا ىسكە اسپادى. سوڭعى جىلدارى عىلىمعا قايتا نازار اۋدارىلىپ جاتىر، ايتسە دە ەسكىدەن قالعان ەنجارلىقتىڭ ءالى دە ساقتالىپ قالعانى اڭدالادى. وسىنىڭ سالدارىنان ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ا. ساپارعاليەۆ جاساعان تەوريانىڭ الەمدىك عىلىمداعى تەڭدەسسىز ءباسى بيىك جاڭالىق ەكەنى ءازىر ۇعىنىلار ەمەس.
بىراق «ءۇمىتسىز – شايتان». ءالى دە كەش ەمەس، مەملەكەتتىڭ نازارى تۇسەر دەگەن ويدامىز.
قازاقستاننىڭ دامۋى، الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالۋى – وتاندىق عىلىمنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. بۇعان – ءار قازاق تامسانىپ، ارمانداپ قارايتىن اقش، گەرمانيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، يزرايل، قىتاي سياقتى، ت.ب. وزىق مەملەكەتتەر ناقتى دالەل.
بورىباي كارتەن
اقتوبە قالاسى
