Bügın Ūlttyq valiuta - teŋge künı. 1997 jyly eks-prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen 15 qaraşa – töl valiutamyzdyŋ tuǧan künı ärı qarjygerler künı bolyp belgılendı.
1993 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq valiutasy ainalymǧa engızıldı. «Teŋge» - orta ǧasyrdaǧy türkılerdıŋ kümıs aqşalarynyŋ atauy. Qazaqstanda ūlttyq valiutany engızuge qatysty aqşa bırlıgınıŋ atauyn «teŋge» dep belgılı ǧalymy, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı Sauyq Täkejanov ūsynǧan.
teŋge dizainyn äzirleitin mamandar toby 1991 jyly qūryldy. Osy topqa kirgen Timur Süleimenov, Meŋdibai Äli, Dosbol Qasymov, Aǧymsaly Düzelhanov pen Hairolla Ǧabjälel ūlttyq valiuta dizainyn äzirleuge kiristi. Al tiynnyŋ dizainyn jasau Airat İsmambetov pen Viktor İvjenkoǧa tapsyryldy.
Alǧaşqy teŋgeni «Harrison&sons» kompaniiasy Angliiada basyp şyǧardy. Qazaqtardyŋ töl teŋgenı qaǧazǧa basyp beru turaly tapsyrysy kompaniianyŋ älemdık deŋgeide atyn şyǧaruǧa sebep boldy. Teŋgenıŋ arqasynda atalmyş kompaniia Ūlybritaniia hanymynyŋ Altyn belgısımen marapattalyp, bızdıŋ ūlttyq valiutamyz Britaniia koroldıgınıŋ eŋ üzdık eksporttyq önımı ataldy. Jer şaryna atyn şyǧarǧan teŋgege qūrmet retınde aǧylşyn kompaniiasynyŋ bas ǧimaratynda teŋgenıŋ suretı salynǧan taqta ılındı. Sodan ainalymǧa engızılgen qaǧaz aqşa türındegı tiyndar uaqyt öte kele temır aqşaǧa aiyrbastalsa, arada köp ūzamai, ūsaq aqşalar tügel temırge köşırıldı.
Londonnan jetkızılgennen keiın teŋge 8 künnıŋ ışınde elımızdegı barlyq bankke tügel taratyldy. Qajettı jabdyqtar men zamanaui tehnologiia alynǧan soŋ, teŋge öz elımızde şyǧatyn boldy. 1995 jyldyŋ mamyr aiynda tūŋǧyş banknot fabrikasyn Nazarbaevtyŋ özı baryp aşty.
TEŊGENIŊ TEGIN JÜZUI
1993 jyly alǧaş qoldanysqa engızılgen kezde bır dollar 4,7 teŋge bolǧan. Qazır 500 teŋgege taiap qaldy.
Teŋgenıŋ alǧaşqy kürt qūldyrauy 1994 jyly boldy. Bırınşıden, aqpan aiynda baǧam bırden ekı eseden astam, iaǧni 4,7 teŋgeden 11 teŋgege köterıldı. Bıraq būl da ūzaqqa barmady. Kelesı üş aida dollardyŋ ösu qarqyny jalǧasty jäne 1994 jyldyŋ mamyr-mausym ailarynda teŋge antirekordty jaŋartty: bır dollar 35-40 teŋge boldy.
Mamandardyŋ aituynşa, 1994 jyl elımızdıŋ 30 jyldyq tarihynda teŋgenıŋ qūnsyzdanuy jaǧynan eŋ qiyn jyl boldy.
Osyndai qysqa merzımde ūlttyq valiutanyŋ kürt älsıreuınen keiın salystyrmaly tynyştyq ornady: dollar ösudı jalǧastyrdy, bıraq būl bırtındep boldy. Alaida, bes jyl ışınde – 1999 jylǧa deiın – ol ekı esege juyq östı, 1 dollar 85-86 teŋge şamasynda boldy.
1999 jyly teŋgenıŋ taǧy da kürt qūldyrauyna ükımet pen Ūlttyq banktıŋ qazaq ūlttyq valiutasy baǧamynyŋ erkın auytquyna köşu turaly şeşımı sebep boldy. Nauryzdaǧy 80 teŋgeden 1999 jyly jeltoqsanda dollar 120 teŋgege deiın köterıldı. Tıptı, bır jyldyŋ ışınde ūlttyq valiuta baǧamy bır jarym ese qūnsyzdandy.
2003 jylǧa qarai 1 dollar şamamen 149-150 teŋge tūrdy. Däl osy sätten bastap teŋge özınıŋ ömır süru tarihynda özın eŋ senımdı sezıngen kezeŋ bastaldy. 2003-2008 jyldar aralyǧynda qazaqtyŋ ūlttyq valiutasy bırte-bırte nyǧaia bastady: teŋgenıŋ dollarǧa şaqqandaǧy baǧamy 2008 jyldyŋ aiaǧynda 120-dan säl ǧana asty.
Kütkendei, teŋgenıŋ nyǧaiuy mäŋgılıkke sozylǧan joq. Kelesı devalvasiia 2009 jyldyŋ aqpanynda jürgızıldı. Sodan keiın aiyrbas baǧamy dälızı qūryldy. Ūlttyq bank ony 1 dollar üşın 150 teŋge dep belgıledı. Būl qadamnyŋ basty sebepterınıŋ bırı osy kezeŋde energiia baǧasynyŋ aitarlyqtai tömendeuı boldy.
Eŋ kütılgen jäne kütpegen devalvasiia 2014 jylǧy aqpanda teŋgenıŋ qūldyrauy boldy.
Būdan keiın Ūlttyq bank basşysy Qairat Kelımbetov devalvasiiaǧa eşqandai alǧyşarttar joq dep sendırdı. Bıraq 20 kün ötse de solai boldy. Qazaqstanda būl oqiǧalar «Qara seisenbı» dep ataldy. Oqiǧalar qarsaŋynda orta eseppen 155 teŋgeden saudalanyp jatqan dollar kürt qymbattap, 182-188 teŋgege deiın köterıle bastaǧady.
Bır jyldan keiın dollar taǧy köterıldı. Sodan keiın eldıŋ būrynǧy premer-ministrı Kärım Mäsımov Ūlttyq bankpen bırge ūzaq keŋesulerden keiın valiutalyq dälızdı joiu turaly şeşım qabyldaǧanyn jariialady. Sonyŋ saldarynan dollar 220-222 teŋge aralyǧynda qymbattai bastady.
Teŋgenıŋ qūldyrauy keiıngı jyldary da jalǧasty, bıraq būl bırtındep oryn alyp, halyq arasynda qatty sılkınıs tudyrmady. 2016-2019 jyldar aralyǧynda dollar 342 teŋgeden 383 teŋgege deiın qymbattady. Al ötken ekı ındette būl körsetkış 400 teŋgege deiın östı.
Qazaqstan ūlttyq valiutaǧa kezektı «soqqy» 2022 jyldyŋ köktemınıŋ basynda boldy. Būl Ukraina men Resei arasyndaǧy geosaiasi şielenıstıŋ damuy aiasynda oryn aldy. Dollar qūny köterılgen maksimaldy deŋgei 510-513 teŋge boldy. Alaida, sodan berı teŋge bırte-bırte özınıŋ bıraz pozisiiasyn qalpyna keltırdı. Bügınde dollar 468-470 teŋge aralyǧynda saudalanyp jatyr.
