Álemdik órkenıette qazaq halqynyn óz atymen, tilimen, óz dinimen, memlekettigimen oryn tepkenine 6 ǵasyr shamasyndaı ýaqyt ótken eken. Aqbas tarıh úshin bul aıtarlyqtaı uzaq ýaqyt emes. Áıtkenmen qamshynyń qysqa sabyndaı kórinetin osynaý ǵasyrlar aıasynda halqymyz jeńisti jarqyn kúnderdi de, qara bulttaı kaptaǵan syn saǵattardy da bastan ótkerdi. XVIII ǵasyr basynda «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamadan» aman qalǵan, jońǵardaı joıqyn jaýdyń betin qaıtarǵan qazaq etnosy XIX ǵasyrda bodandyqtyń qamytyn kıip, eldigi men táýelsizdiginen aırylsa, XX ǵasyrda totalıtarızm sheńgeline iligip, ashtyq pen qýǵyn-súrginge, demografııalyq apatqa dýshar boldy. Adamzattyń rýhanı qazynasyna Abaı men Shoqandy, Muhtar men Qanyshty, Ámire men Kúláshti syılaǵan halyq myń ólip, myń tirildi, Kúltegin jazýynda aıtylǵandaı, «Eldi halyq edim, elim endi qaıda, kimge eldik jasaımyn? Qaǵandy halyq edim. Qaǵanym kaıda? Qaı qaǵanǵa kúsh - qýatymdy beremin», — dep kúńirene júrip, úmit oty úzilerdeı kóringen sátte, jańa myńjyldyq qarsańynda azattyqqa qol jetkizdi. Úsh ǵasyrǵa jýyq sozylǵan otarlaý men qýǵyn-súrginderde halqymyzdyń toz-toz bolyp joǵalyp ketýden, jat órkenıet pen qundylyqqa birjolata kirigýden aman qalýy - birinshi baılyǵymyz, búgingi táýelsizdigimizdiń áleýmettik irgetasy.
«Qazaqty saqtap qalǵan qandaı qudiret?» degen suraq barshamyzdyń aldymyzdan jıi shyǵatyny ras. Zııalylar tarıhyna jazylǵan bir zertteý kóleminde bul suraqqa tolyq jaýap bere almaspyz. Degenmen óz paıymdaýymyzdy usynǵandy artyq kórmedik.
Sonymen, qazaqtyń nebir teperish kóre júrip jer betinde saqtalyp qalýyna berik te sheshýshi negiz bolǵan eki qudiret bar dep bilemiz. Olardyń birinshisi - qazaq áıeliniń erligi, ekinshisi - tarıhı tamyrlary sonaý saq dáýirinen, odan da áriden bastaý alatyn, ǵasyrlar boıy qalyptasyp shyńdalǵan, urpaqtan urpaqqa jalǵastyǵynan ajyramaǵan rýhanı-mádenı baılyǵymyz ben qundylyqtarymyz.
Qazaq áıeliniń ult tarıhy men taǵdyryndaǵy erligi degen paıymdaýymyzdyń mánin qysqasha ǵana aıtar bolsaq, bizdiń analarymyz qandaı qıyn-qystalań shaqtarda da halyqtyń tabıǵı ósimin bıik deńgeıde saqtap qalǵanyn, urpaǵyn jórgeginen halqyna, Otanyna adal rýhta tárbıelegenin aýyzǵa alýymyz kerek. Otarlaý kezeńin bylaı qoıǵanda, XX ǵasyrdyń 20-30 jyldarynda bolshevıkter júzege asyrǵan halyq sharýashylyǵyn ındýstrııalandyrý saıasaty da bul úrdisti toqtata almady. Qazaq áıelderi ónerkásip óndirisindegi jumysqa jappaı tartyla júrip, kenttik psıhologııany boıyna sińire otyryp, balaly úıdiń bazaryn tarqatpady. Kúni keshege deıin qazaqı otbasynyń árqaısysynda orta eseppen 6-7 qaradomalaq jarysa ósip kele jatatyn. Tap sol toqyraý jyldary Baltyq boıyndaǵy respýblıkalarda, reseılik iri qalalarda tabıǵı ósim máselesi ótkir qoıyla bastaǵan edi.
Qazaq áıeliniń darhandyǵy men ultjandylyǵy arqasynda Goloekın náýbetimen kelgen alapat shyǵyn otyz jyldyń ishinde, ıaǵnı bir ǵana urpaq ósimimen toltyryldy. Demek, búgingi azattyǵymyzdyń adamı faktoryn analarymyz qalyptastyrdy. «Ornynda bar – ońalar», degen osy. Qazaq ádebıetiniń klassıgi Ǵabıt Músirepovtiń myna tujyrymynda uly aqıqat jatyr: «Maqtasaq, áıeldi maqtaıyq ta, qurmetteıik te áıeldi. Áıel - ana, barlyq qıyndyqty jeńetin sarqylmaıtyn kúsh, kózdi bulaq emes pe!.. Bul shyndyq qoı. Óıtkeni qaı anadan surasań da: - Biz ólimnen kúshtimiz. Biz dúnıege aqyn da, ǵalymdy da, danyshpan da, er de beremiz. Ólim adam balasyn qurtýǵa tyryssa, biz ony jeńip, adam balasyn kóbeıttik-demeı me!..».
Búginde buqaralyq aqparat quraldaryna kóz júgirtip, qulaq qoısaq, qazaq qyz - kelinshekteriniń atyna aýyr sózder aıtylyp, kiná taǵý jıilep ketkenin baıqaý qıyn emes. «Sheteldikterdiń qoltyǵynda ketti, tánin satyp júr, kókekten aıyrmashylyǵy qalmady», - deıdi. Ras, daýlaspaımyz. Biraq aqıqattan alshaqtamaıyq. Birinshiden, jezókshelik -meılinshe kóne kásip. Ázirge ol kedeı elderde ǵana emes, shylqyǵan baı Amerıkada da joıylǵan joq. Ekinshiden, qazaq qyz-kelinshekteriniń ishinara jańsaq basýyna eń aldymen ózimizdiń jigitterimiz, er-azamattar kináli. Jumyssyzdyqty syltaýratyp, saýsaǵynyń ushyn qımyldatpastan janyn aıalasa, etin aýyrtpasa, bar jaýapkershilikti áıeliniń moınyna artyp, bazar jaǵalatyp jiberse, árıne, atam qazaq aıtqandaı, baqpaǵan mal ketedi, qaramaǵan qatyn ketedi. Sonda da eshten kesh jaqsy. Áli súıekke sińe qoımaǵan bul derttiń aldyn alýǵa múmkindik bar. Osydan 50-60 jyl buryn seksýaldy revolıýııa Batys Eýropany da jaılaǵan edi. Biliktilikpen júrgizgen saıasat arqasynda sabasyna túsip, basyldy. Biz de qutylarmyz.
Endi táýelsizdigimizdiń irge tasyna qalanǵan ekinshi faktorǵa kósheıik. Árıne, bul jerde ekonomıkalyq, saıası, taǵy basqa faktorlardyń roli múlde mańyzsyz degen oı týmaý kerek. Olar - Otan tarıhynyń ajyraǵysyz bóligi. Sóıte turǵanmen bizdiń halqymyzǵa tán dástúrli sharýashylyq pen saıası qurylysty alys-jaqyn etnostar tarıhynan baıqaýǵa bolady. Al rýhanı-mádenı bolmys-bitimimizdi basqanikimen shatastyrýymyz múmkin emes. Elbasy N. Nazarbaev dóp basyp aıtqandaı, «órkenıetti ult, eń aldymen, tarıhymen, mádenıetimen, ultyn ulyqtaǵan uly tulǵalarymen, álemdik mádenıettiń altyn qoryna qosqan úlkendi-kishili úlesimen maqtanady. Sóıtip, tek óziniń ulttyq mádenıeti arqyly ǵana basqaǵa tanylady».
Mádenı-rýhanı baılyq - halyqtyń ósip-ónýiniń, kemeldenýiniń, tarıhy men taǵdyrynyń, bolmys-bitiminiń anyqtaýysh bóligi, baspaldaqtary men mándi ólshemi. Ol sharýashylyq túrine qaraı, qorshaǵan tabıǵı ortanyń múmkinshiligi jáne ereksheligimen tyǵyz baılanysta, san alýan tarıhı úrdisterdiń kirigýi barysynda qalyptasady. 1918 jyly 21 jasar Muhtar Áýezov «Mádenıet hám ult» atty maqalasyn jarııalap, onda bylaı degen eken: «Mádenıet dep adamnyń dúnıe júzine alǵash kelgeninen osy kúnge deıin tapqan hám sol bilimge súıenip istep otyrǵan ónerin aıtamyz ...Mádenıetke negiz salýshy adamnyń aqyly hám júreginiń kórgen nárseden áser alǵysh sezimdiligi». Demek, mádenı -rýhanı baılyqtardy jasaýshy da, tutynýshy da adam. Al adam belgili bir ulttyń ókili bolatynyn eskersek, mádenıet te ulttyq sıpatta damıtynyn joqqa shyǵara almaımyz. Mádenıettiń úzdik jetistikteri ádebıet, án-kúı, ǵylym, sáýlet óneri, el basqarý tárizdi salalar men nusqada dúnıege kelip, urpaqtar ıgiligine aınalady. Al bul qundylyqtardy barsha halyq bolyp baǵalaǵanmen, basyna kótergenmen alǵashqyda árqaısynyń naqty avtory bolǵany sózsiz. Aıtalyq, XVII ǵasyrdyń murasy «Qyz Jibek» poemasyn barsha qazaq balasy jıylyp jazǵan joq, birinshi nusqasy búginde aty umytylǵan aqyn-jyraýdyń shyǵarmashylyq izdenisimen dúnıege keldi. Halyq áni, halyq kúıi dep júrgen muralarymyzdyń da naqty sazgeri bolǵany aqıqat. Endeshe mádenı-rýhanı murany baǵalaýshy, uqsatýshy, saqtaýshy halyq eken de, ony dúnıege ákelýshi, Muqań jazǵandaı, «aqyly hám júreginiń kórgen nárseden áser alǵysh sezimdiligi» bar naqty tulǵa eken. Ǵylymda bulardy «ıntellıgenııa» degen termınmen beıneleý ornyqqan.
«Intellıgenııa» sózi qazaq tiliniń qoryna keıinirekte kirdi. Qazaq handyǵy tusynda "jaqsylar", "el ustaıtyn ul", "erler" uǵym - túsinikteri qoldanylǵan eken. Kele-kele jınaqtama termın ornyqty. A. Baıtursynov pen Á. Bókeıhanov bastaǵan shoǵyr tarıh sahnasyna shyqqan ǵasyr basynda adamdardyń osynaý qaýymdastyǵyn oqyǵandar, zııalylar dep atady. Uly
M.Áýezov osydan júz jylǵa jýyq buryn bylaı dep jazǵan eken: «Já, qazaqtyń sol basta dep aldyna salyp otyrǵan kósemi kim? Ol - qazaqtyń oqyǵan azamattary, zııalylary».
Tarıhqa materıalıstik kózqaras turǵysynan qaraǵanda, oı eńbeginiń paıda bolýynyń, onyń dene eńbeginen bólinip shyǵýynyń obektıvti jáne jalǵyz ǵana negizi - mal sharýashylyǵy men jer sharýashylyǵy arasyndaǵy, jer sharýashylyǵy men qolóner arasyndaǵy, derevnıa men qala arasyndaǵy qoǵamdyq eńbek bólinisi. Munyń syrtynda, qoǵamdyq eńbek bólinisi óndirgish kúshterdiń damýynan ǵana týyndap qoımaı, olardyń burynǵydan da jyldamyraq ósýine yqpal etedi. Minekı, osy ózara baılanysty jáne ózara táýeldi úderistiń tereńdeı túsýi nátıjesinde adamzat qoǵamy áleýmettik jikteliske túsedi, mádenıeti áralýandalady, jańa kásip salalary shyǵady, memleket paıda bolady.
Máseleni basqasha túsindiretin tujyrymdamalar da bar.
Bılik pen baılyqqa ıe adamdar qaýymdastyǵy basqalarǵa ústemdigin saqtaý úshin jáne oǵan zańdy sıpat berý úshin oı eńbegine qabiletti jandardyń belgili bir tobyn qamqorlyǵyna alady, óz ortasynan da bólip shyǵarady ári solarǵa árqashan ıek artady. Bul adamdar óz kezeginde ústem taptyń ıdeıalyq jáne saıası múddesin bildiredi, dúnıetanymy men salt-sanasyn jaqtaıdy, qolyna qarý alyp jarylqaýshysynyń baılyǵy men tynyshtyǵyn qorǵaıdy, memlekettik bılikti júzege asyratyn apparatta shoǵyrlanady, ásker basqarady. Ákimder, qolbasylar, memleket qaıratkerleri qandaı bolýy kerektigin, olarǵa laıyq qasıetterdiń birazyn osydan myń bir júz jyl buryn ómir súrgen uly jerlesimiz Ál-Farabı óziniń traktattarynda egjeı-tegjeıli jazǵany belgili.
Jınaqtaı aıtsaq, alǵashqyda oı eńbegi adamdarynyń áskerı mamandar, basqarýshy, kórkem ıntellıgenııa sııaqty toptary qalyptasty. Qoǵamdyq eńbek bólinisiniń tereńdeýimen ekonomıkanyń jáne mádenıettiń jańa salalary boı kóterip, oı eńbegi salasynda suranysty ulǵaıtqan ústine ulǵaıta berdi. Intellektýaldy eńbektiń qoldaný aýqymyn elestetý úshin orta ǵasyrdyń ózinde-aq ýnıversıtetter ashylǵanyn, ǵylymı, shyǵarmashylyq mektepter, baǵyttar, kórkem ujymdar bolǵanyn aıtsa jetkilikti. Indýstrııalyq qoǵam mamandardyń, ıntellıgenııanyń qataryn buryn-sońdy bolmaǵan dárejede ósirdi. Olar endi saıası, mádenı, áskerı ǵana emes, orasan zor ekonomıkalyq kúshke de aınalyp aldy.
Sonymen, ıntellıgenııa qoǵamdyq-ekonomıkalyq damýdyń jemisi bolyp tabylady. Onyń paıda bolýy kapıtalıstik qatynastardyń ornyǵýymen ólshenbeıdi. Áleýmettik-kásibı, taptyq, tipti múliktik jiktelý qashan dúnıege kelse, sodan beri ol – qoǵamnyń belsendi ári kórnekti múshesi, halyqtyń rýhanı mádenıetin, bolmysyn árlendirýshi jáne urpaqtan urpaqqa amanattaýshy qaýym. Ol-ol ma, tarıh sahnasyna shyqqan halyq ıntellıgenııasyz bolmaıdy. Álemdik tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, tarıhtyń betburysty kezeńderinde, ómir men ólim betpe-bet kelgende halyqtyń, memlekettiń taǵdyry kóbinese basqarýshy, áskerı, dıplomatııalyq jáne basqa ıntellıgenııa toptarynyń is-áreketi men uıǵarymdaryna baılanysty sheshiledi. Sondyqtan da jasampazdyq áleýeti mol ıntellıgenııasy joq halyq básekege tótep bermegendikten tarıh sahnasynan túsip qalýy nemese máńgúrttikke ushyraýy ábden múmkin. Jáne kerisinshe. Óz halqynyń múddesi men qajetinen qol úzgen ıntellıgenııa qoǵamdyq progrestiń tejeýishine, sol qurylystyń obektıvti qajettilikterin búrkengen masylǵa aınalady.
Endeshe, qazaq zııalysy qashan paıda bolyp, qalaı qalyptasty? Ol dástúrli koǵam perzenti me, joq álde otarlaýmen týǵan qubylys pa? Bul suraqtarǵa jaýapty qazaq etnogeneziniń koınaýynan izdeý kerek. Qazirgi tarıh ǵylymynyń paıymdaýynsha, Qazaqstan jerinde árisi saqtardan tartyp, berisi baıyrǵy túrki halyqtary mekendegen zamandarda tegi bir etnostardyń jaqyndasýy men kirigýi negizinde solardyń zańdy murageri - qazaq halqy tarıh sahnasyna shyqqan. Baıyrǵy túrkiler qoǵamynda zııalylardyń mártebesi men quramy meılinshe kúrdeli bolǵanyn Orhon-Enıseı jazýlary bultartpaı aıǵaqtap otyr. Rýna jazýlarynda qaǵandardy, tarhandar men bekterdi «bilgish kisiler, alyp, batyl kisiler» degen uǵym-termınmen ulyqtasa, áskerbasylar men qol bastaǵan batyrlardy «soǵys ıesi, ásker ıesi» dep ataǵan, kórshi elderge jibergen mámilegerleri men tyńshylardy da «habarshy, kórgish, tildi» uǵymdarymen derekterge engizgen eken. Ǵalymdar men ustazdarǵa, sáýletshiler men kórkemóner mamandaryna baılanysty aıtqandary az emes. Mamandardy daıarlaıtyn oqý oryndary jaıly jyly sózderin tasqa da, qaǵazǵa da túsiripti. Odan beride Otyrardan shyqqan Ál-Farabıdi, Túrkistandyq Qoja Ahmet Iassaýıdi, mońǵoldarmen soǵysta qol bastaǵan Qaıyrhandy, jeruıyq izdep sharq urǵan Asan Qaıǵyny zııalylar qataryna jatpaıdy dep kim aıta alady? Endeshe XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Kereı men Jánibek sultandar shańyraǵyn kótergen qazaq handyǵyndaǵy áleýmettik qurylymda zııalylar qaýymy laıyqty oryn alǵany kúmánsiz. Bir ǵana mysal keltireıik. Qazaq handyǵymen túıdeı qurdas Shalkıiz jyraý /1465 -1560/ bylaısha jyrlaıdy:
Ǵadyl tóre el bastar,
Batyr jigit jaý bastar,
Aǵa jigit qol bastar,
Sheshen adam sóz bastar
[Bes ǵasyr jyrlaıdy. A., 1984. I-tom.-49 b]. Osy jyrdyń ár jolynda qazaq zııalylarynyń áleýmettik-kásibı toptary tizilip turǵan joq pa?
Qazaq zııalylarynyń mártebesi men quramy Reseıge bodan bolǵanǵa deıingi handyq dáýir barysynda naqtylanyp, suryptalyp, kemeldenip, kúrdelilene tústi. Árıne, olardyń sany, jasy, áleýmettik qurylymdaǵy úlesi, aımaqtyq jiktelýi bizge tolyq málim emes. Jazba derekter men aýyzsha tarıhnamada handardyń, sultan-tórelerdiń, bılerdiń, batyrlar men áskerbasylardyń, jyraýlar men sal-serilerdiń, kúıshilerdiń attary, ulaǵat sózderi, shyǵarmalary saqtalyp kalǵan. Bulardan basqa emshi-synyqshylar, baqsy-balgerler, ǵalymdar men ustazdar, bapkerler, ıshan-moldalar az bolmaǵany sózsiz. Tarıhı-tabıǵı damý úrdisin silkinissiz, basqanyń óktemdiginsiz keship jatqan Qazaq handyǵyna qansha zııaly qaýym qajet bolsa, sonsha zııalyny qoǵam óz ortasynan shyǵaryp otyrdy. Burynǵydan jetken rýhanı-mádenı murany ıgere alǵan jáne ony jańasha jalǵastyra bilgen bular memlekettiń, halyqtyń shynaıy kúsh - qýatyna aınaldy. Eger saq, baıyrǵy túrki órkenıetin qazaq mádenıeti men zııalylarynyń bastaý kózi dep qabyldasaq, osynaý qundylyqtardyń ulttyq negizde qalyptasýy men damýyndaǵy birinshi kezeń retinde XV-XVIII ǵasyrlardy paıymdaǵanymyz jón. Reseıdiń qol astyna engenge deıingi qazaq qoǵamy oı eńbegi adamdaryna kende emes bolatyn. HV-HVIII ǵasyrlarda ómir súrgen shyǵarmashylyq ıntellıgenııanyń jekelegen kórnekti ókilderi ózderiniń muralary arqyly bizge belgili bolyp otyr. Máselen, qazaq poezııasynyń úsh tomdyq «Bes ǵasyr jyrlaıdy» atty antologııasynda onnan astam aqynnyń shyǵarmalary jarııalanǵan, Abaı mektebiniń ókili Sh.Qudaıberdiuly tap osy aqyndarǵa baılanystyra aıtpasa da: «Tereń oı, túzý tájirıbesi bar adam ǵaıyptan habar beredi», - deı kele: «Áýlıe degeni sol bolsa kerek», - dep túıindeıdi. Al olardy ýnıversıtet nemese basqa oqý ornyn bitirmedi degen syltaýmen ıntellıgenııa qataryna, oı eńbegi adamyna sanamaýymyzǵa esh quqymyz joq. Tipti qazirgi ǵylymı-tehnıkalyq progress zamanynda bilimı kórsetkish, dıplom áleýmettik sýbektini qoǵamdaǵy belgili bir topqa jatqyzýǵa kepil bola almaıdy.
Rýhanı-mádenı áleýetimiz ben zııalylarymyz XVIII ǵasyr basynda meılinshe tolysqanyn jońǵarlarmen soǵys aıdaı anyq kórsetti. Kútpegen jerden «aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵan qazaq qoǵamy Abylaı men Ábilqaıyrdy, Buqar jyraý men Aqtamberdini, Qabanbaı men Bógenbaıdy tarıh sahnasyna shyǵara aldy, eldigin saqtap qaldy.
Ult zııalylary tarıhy men taǵdyrynyń ekinshi kezeńi Reseıge bodan bolýmen bastaldy. Bul kezeńde jasampazdyq áreketke kóp kedergi týǵany ras. Áıtkenmen halqynyń tóltýma qasıetteri men qundylyqtaryn sanasyna sińire ósken qazaq zııalylarynyń jańa tolqyny otarlyq tártip tusynda da ulttyq mádenıetke az olja salǵan joq. Otarlaýshylar ákelgen jat órkenıettiń talaptary men suranystaryna beıimdele alýymen-aq áleýmettik ıkemdilik tanytty. Joǵaltqanymyz da az bolmady. Dástúrli basqarý júıesi kúıretildi, 1847 jyly qazaqtyń sońǵy hany Kenesary óltirildi, tóre-sultandardyń qadir-qasıeti tómendedi. Bıler men batyrlardan góri orysshany ıgergen tilmashtyń sózi ótimdi boldy. Reseı úlgisimen qazaq jerinde ashylǵan memlekettik mekemelerdegi qyzmetten qazaq zııalylary men oqyǵandaryna bolar bolmasy ǵana tıdi. Kezinde hany da, sardary da, tóbe bıi de ózinen shyqqan halyqtyń jaqsylaryna endi buıyrǵany bolystyq pen starshyndyq edi. Qazaq zııalylary bılik pen baılyqtan shettetildi. Bılik pen baılyqtyń jat qolynda ketýimen kapıtalıstik qatynastar ólkege engenmen ulttyq býrjýazııa shyn maǵynasynda qalyptaspaı, mesheý kúıde qala berdi. Kezinde jarty dúnıeni ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵyna ustaǵan kóshpelilerdiń dáýreni ótkeni túpkilikti anyqtaldy. Mahambet jyrǵa qosqan:
«Musylmanshylyq kimde joq,
Tilde bar da, dinde joq.
Kóshpeli dáýlet kimde joq,
Birde bar da, birde joq.
Azamat erler kimde joq,
Erikken kúni qolda joq.
Zamanym meniń tar boldy,
Týra ádildik bıde joq»,
apalań - topalań mezgil jetti.
Ekinshiden, qoǵamnyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası qurylymdaryndaǵy túbegeıli ózgeristerge laıyq mamandar daıarlaý qolǵa alynbady. Bitpeıtin yrǵalý-jyrǵalýmen ólkede ashylǵan 6-7 orta arnaıy oqý oryndary ulttyq zııalylardyń ýaqyt talap etip otyrǵan toptaryn - ınjenerlerdi, agronomdardy, dárigerlerdi, áskerı mamandardy, taǵy basqalardy daıarlap shyǵarýǵa shamasy jetpedi. Máskeý, Peterbor, Omby, Qazan sııaqty qalalarda bilim alǵan qazaq jastarynyń qatary molaıǵanmen, suranys jáne usynys arasyndaǵy alshaqtyq jer men kókteı edi. Mektep isindegi olqylyqtar óz aldyna bir tóbe boldy. Túptep kelgende, qazaqtyń rýhanı-mádenı ómirin túsinbegen ári mensinbegen, ult zııalylarynyń sandyq - sapalyq ósýin tejegen otarlaýshylar qoǵamdyq regresti týǵyzyp qana qoımaı, bar kináni ózimizge jaýyp, buratana halyq, nadan halyq, mádenıetsiz halyq, bolashaǵy joq halyq atandyrdy. 1893 jyly dat ǵalymy V.Tomsen 1500 jylǵa jýyq tarıhy bar baıyrǵy túrki jazýyn oqyǵanda da, «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» poemasyna uly aqyny A.S. Pýshkın den qoıǵanda da, Shoqan Shyǵys Túrkistandy álemge tanytqanda da selt etpedi. Qara shekpendilerdi qaptatty, jerdi aldy, shoqyndyrý saıasatyn júrgizdi, birtutas qazaq jerin ákimshil-terrıtorııalyq talapaıǵa saldy. Qazaq zııalylarynyń bastaý bulaǵy men tamyryna apat qaýpi tóndi. Buqar jyraý kúńirene áshkerelegen:
Tústi mynaý tuman-aı,
Istiń bári kúmán-aı!
Baspaq tana jıylyp,
Fana bolǵan zaman-aı.
Qul -qutandar jıylyp,
Quda bolǵan zaman-aı!
Arǵymaǵyn joǵaltyp,
Taı júgirtken zaman-aı
Azamatyń qulapty,
Jurt talyq bolǵan zaman-aı! – týdy.
Úshinshiden, otarlaýdyń zildeı salmaǵynan kúıremese de syr bergen dástúrli koǵamǵa, ult zııalylarynyń arasyna jik tústi. Qazaq handyǵy tusynda ara-kidik baıqalyp qalatyn saıası turaqsyzdyq, rý-taıpa arasyndaǵy qaqtyǵystar múlde basqa sıpat aldy. Hanǵa basý aıtatyn, ókpelegen aǵaıynnyń kóshin toqtatatyn, shekisken batyrlardy tatýlastyratyn dýaly aýyz bıler, aqyn-jyraýlar kózden ushty. Ot aýyz, oraq tildi sheshender, dúıim jurt aýzyna qaraǵan aqyndar «han emessiń, qasqyrsyń, qas albasty basqyrsyń» dep sóz saptaýdy ádetke aınaldyrdy. Oqyǵandar men zııalylardyń bir toby otarlaýshylardyń soıylyn soǵyp, týǵan halqynyń qanyn tespeı sorsa, ekinshileri «sen tımeseń - men tımen» degen psıhologııamen qaraqan basynyń qamyn kúıtteýmen áýrelendi, úshinshileri jalpyqazaqtyq ıdeıa men úılesim úshin jantalasa qyzmet qylsa, tórtinshileri bolashaqtyń altyn kiltin bolshevıktik baǵdarlamadan nemese dinı qaǵıdalardan izdedi. Birin-biri synaýda, mazaqtaýda, reti kelse jazalap jiberýde sarańdyq tanytqan joq. Jikshildiktiń aýyr dertke aınalǵany XVIII ǵasyrdaǵy S.Datuly kóterilisinen alǵash baıqalsa, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis tusynda badyraıyp kózge tústi. 1917 jylǵy qos revolıýııa ony barynsha asqyndyrdy. Osylaısha qazaq zııalylarynyń ishteı ydyraýy men ózara tartysy halyq taǵdyryna jáne rýhanı birtutastyqqa qaýip-qater bultyn úıirdi.
Sany az, basy birikpegen ult zııalylarynyń áleýmettik praktıkasy árqashan pármendi bola bermedi. Abaı Qurmanǵazyny, Qurmanǵazy Jambyldy bilmeı dúnıeden ótti. Tyńdaýshylar men oqyrmandar da osy dárejede qaldy. 1913 jyly qazaqtyń bas aqyny Abaı jaıly A.Baıtursynov bylaı jazǵan edi: «Aqmolamen sybaılas Torǵaı oblysynda Abaıdy biletin adam kem, tipti joq dep aıtsa da bolarlyq». El ómirin uıystyryp otyratyn ortalyq memlekettik qurylym, ult múddesin qorǵaıtyn zań men ıdeıa jumys istemeı, zııalylar arasynda kelisim ornyqpaǵanda basqasha bolýy múmkin de emes edi. Bul mindetterdi taralym sany shekteýli «Aıqap» jýrnaly men «Qazaq» gazeti de túpkilikti sheshýi qıyn-tyn. Ozyq oıly zııalylardyń aıtqan, aıtsa da barshaǵa jete bermegen asyl, shyryn sózi men isi, Asan qaıǵy jyrlaǵandaı, «atajurty buqara óz qolynda bolmasa, qansha jaqsy bolsa da, qaıratty týǵan er ǵarip» bolǵan sol dáýirde bar úmit kóshpelilerdiń jadynda saqtaý qabiletine artyldy. Solaı bolyp shyqty da. Aýyzsha ádebıet muralary, án-kúıler, shejire, maqal-mátelder - bári qaǵaz betine hattala bermese de, halqymyzdyń rýhanı-mádenı qorjynynan túsip qalmastan eldigimizdi, bolmysymyzdy, etnıkalyq sáıkestilikti (etnıcheskaıa ıdentıchnost) joıylyp ketýden saqtap qaldy.
Zııalylardyń qoǵamdaǵy qaýqarsyzdyǵynyń bir sebebi ulttyq býrjýazııanyń qalyptaspaýynda jatty. Ustanǵan jobalary men baǵdarlamalaryn júzege asyrý úshin arqa súıeıtin materıaldyq - qarjylyq tirek tappaǵan bular mádenı-aǵartýshylyq birlestikter qurýdan aspady. Qajettiligin 1905 jyly moıyndaǵan saıası partııanyń ózin 1917 jyly ǵana qura aldy. Kósheli býrjýazııasynyń baılyǵy men qoldaýyna ıe bolǵan Fınlıandııa, Polsha, Baltyq elderiniń zııalylary halqynyń kósh bastaýshysy dárejesine kóterilip, memlekettik táýelsizdigin jarııalap jatqan ǵasyr basynda qazaq oqyǵandary túrli ıdeıa sońyna túsip, bir - birin jaǵadan alýmen áýrelendi. Jalpy, ulttyq býrjýazııanyń qalyptasýy men taǵdyry - kúni búginge deıin ǵylymı turǵydan zerdelenbegen, «aqtańdaq» kúıde qalyp kele jatqan másele. Ólkede kapıtalıstik qatynastarmen boı kótergen jumysshy taby tarıhynan tom-tom kitaptar kezinde saıası tapsyrymǵa saı jaryq kórdi de, medaldiń ekinshi jaǵyndaı býrjýazııa taby eskerýsiz qala berdi. Túptep kelgende, onyń ekonomıkalyq áleýeti, qalyptasý kózderi men quramy, saıası baǵyt- baǵdarlary, XIX ǵasyrdyń aıaǵy - XX ǵasyr basyndaǵy orys jáne shetel kapıtalymen kirigýi, jeńisi men jeńilisi zııalylar tarıhyna ǵana emes, búkil ólke tarıhyna tikeleı qatysy bar, ózindik izin qaldyrǵan qubylys.
1917 jyldyń aqpanynda samoderjavıeniń qulaýymen, qazanynda bolshevıkterdiń jeńýimen Reseı ımperııasynyń irgesi shaıqalyp, alǵashqyda úmiti mol, keıin kúdigi kúsheıgen ári-sári segiz jyl bastaldy. 1925 jyly Stalınniń senimdi qolshoqpary F.I. Goloekın Qazaqstan basshylyǵyna jaıǵasqansha bolshevıkterdiń ult respýblıkasyndaǵy saıasaty tátti ýádege toly edi. Aqpan men qazan revolıýııalary aralyǵyndaǵy jantalasta antıkeńestik pozıııada qarýly karsylyq kórsetken Alash zııalylaryna keshirim jarııalandy, ulttardyń ózin ózi basqarýǵa quqyǵy bar degen tezıs úzdiksiz alǵa tartylyp otyrdy, qazaq memlekettigi dúnıege kelip, A.Baıtursynov syndy zor bedel ıesiniń basshy qyzmetke tartylýyna baılanysty koǵamdyq pikirde oń ózgeris júrdi. Áleýmettik ádilettilik ustanymdarynyń jer-sý, menshik, óndiristik, ultaralyq qatynastar salasynda qoldanym taba bastaýy, áıel teńdigi jolyndaǵy nyq qadamdar, qara halyqtyń qalyń ortasynan shyqqan tulǵalardyń memlekettik apparat jumysyna kelýi - bári qoǵam músheleriniń entýzıazmin týǵyzdy. Mádenıet qurylysynda memlekettik deńgeıdegi is-sharalar qolǵa alyndy. 1919 jyly Jetisý aqyndarynyń aıtysy úlken tabyspen ótti, Qazaqstandy zertteý qoǵamy ıgilikti isterdi tyndyrdy. Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev, Sáken Seıfýllın, Ámire Qashaýbaev tárizdi iri aqyn-jazýshylardyń, ánshilerdiń esimderi men shyǵarmalary búkil Qazaqstan jurtshylyǵyna tanymal bolaıyn dedi. Jumysshy fakýltetteri, ınstıtýttar men tehnıkýmdar, qysqa merzimdi kýrstar ashylyp, myńdaǵan qazaq jastary zııalylar men mamandar qataryn tolyqtyryp jatty. Halyqtyń mádenı áleýetin kóterýge saýatsyzdyqty joıý naýqany, jańadan ashylǵan mektepter, gazet-jýrnaldar súbeli úles qosýmen boldy. Árıne, bolshevıktik bura tartýlarsyz bolǵan joq.
Qazaq zııalylarynyń taǵdyryna aýyr soqqylar, totalıtarızmniń keshirilmes qylmystary Goloekınniń 1925 jyly ólkelik partııa komıtetine birinshi basshylyqqa kelýimen bastaldy. Ile-shala Alash qozǵalysynyń basshylaryna qarsy kúresti qolǵa alǵan ol 1929-1931 jyldary ult zııalylaryn qýǵyn-súrginge ushyratqan repressııanyń birinshi tolqynyn uıymdastyrsa, 1931-1933 jyldarǵy ashtyqpen halyqtyń jartysyn qyryp jiberýge qol jetkizdi. Qazirgi ǵylymı zertteýlerde keńestik ámirshil-ákimshil júıe 1929-shy jyldan ornyqty degen tujyrym aıtylyp júr. Bizdiń oıymyzsha, Qazaqstanda ámirshil-ákimshil júıe Goloekınniń kelýimen qalyptasty. Goloekın óziniń qolǵa alǵan «solshyl» baǵytynyń máni men bolmysyn Stalınge maquldatyp alǵany tarıhtan belgili. Bul - bir.
Ekinshiden, Stalın Goloekındik keshendi eksperımentti jiti baqylap otyryp, 1929 jyly bastalǵan aýyl sharýashylyǵyn ujymdastyrý syltaýymen ony búkil keńester qoǵamyna tańǵan tárizdi. Óıtkeni, ámirshil-ákimshil júıeniń barsha mándi belgileri - saıası qýǵyn-súrgin, sharýany menshikten ajyratý, esh kinási joq adamdardyń ómirin qııý, ulttyń mádenı qundylyqtaryn aıaq asty qaldyrý, bir adamnyń sheksiz bıligin ornatý, taǵy basqalar Goloekın basqarǵan jyldary Qazaqstan úshin qalypty tártipke aınaldy.
Qysqasy, soıalıstik qurylystyń alǵashqy 10-15 jyly qazaq zııalylarynyń taǵdyry men bolashaǵyn ne kútip tur degen suraqqa tolyq jaýap berdi. Qoǵamdyq - saıası baǵyt-baǵdary men taptyq pozıııasy úılespegen, biraq halqy úshin baryn sala qyzmet istegisi kelgen zııalylar muny túsindi. Revolıýııa alasapyranynda barrıkadanyń eki jaǵynda turǵan S.Seıfýllın men M.Jumabaevtyń 1929-1931 jyldardaǵy repressııadan keıin, 1931-1933 jyldarǵy ashtyqtan keıin bir-birin izdeýi, syrt kózden jasyryn kezdesýi tereń nysandyq máni bar oqıǵa ǵoı. Biraq bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp uıysýǵa, uıymdasýǵa múmkindik bar mezgil ótip ketken edi. Óz yrqy ózinen ketken zııalylarymyzdyń taǵdyry Ortalyqta qaldy. Budan keıin de ult zııalylaryna Máskeýdiń ustanǵan saıasaty men praktıkasy 1991 jyldyń 16 jeltoqsanyna deıin aıtarlyqtaı ózgere qoıǵan joq. Búkil keńester eli boıynsha alsaq, Stalınnen Gorbachevke deıin, Qazaqstanda Mırzoıannan Kolbınge deıin mamandardy daıarlaý men paıdalaný, olardyń áleýmettik-kásibı jáne mádenı-ımandyq kelbetin qalyptastyrý, dúnıetanymdyq nemese shyǵarmashylyq erekshelikterimen eseptesý - bári-bári, árisi jalpy adamzattyq, berisi ulttyq ustanymdarǵa emes, partııalyq, taptyq, túptep kelgende shovınıstik maqsatqa baǵyndyryldy. Shovınıstik ımperııalyq óktemdik «ıadrolyq shoqpar» qolǵa tıgen soń múldem júgensiz ketti. Semeıde atom qarýyn synaıtyn polıgon salǵanda, tyń jerlerdi ıgerýge sheshim qabyldaǵanda, Orta Azııa áskerı okrýgin qurǵanda qazaq zııalysymen aqyldasqan, sanasqan eshkim bolmady. Respýblıkadaǵy ónerkásip oryndarynyń 93 paıyzy Ortalyqtan basqarylǵan jyldarda da ult namysyna tıgen Máskeýdegiler aıylyn jımady. Hrýevtiń, Brejnevtiń, Gorbachevtiń qoldaýyna arqa súıegen úlkendi-kishili basshylar Qazaqstanda otyryp, qazaq zııalylary men mamandaryna muryn shúıirip qaraıtyn astamshylyqqa bardy. Eń keremeti - osy jymysqy saıasat asqan sheberlikpen búrkemelendi. Birer aıǵaq keltire keteıik.
1928 jyly Qazaq elinde alǵashqy joǵary oqý orny paıda boldy da, keıinde olardyń sany úzdiksiz molaıyp otyrdy. Kúmán joq, munda ult zııalylarynyń basym bóligi daıarlandy. Biraq ýaqyt óte kele ulttyq sana-sezim ósken saıyn, ǵylym men tehnıkanyń adymy arshyndaı túsken kezeńde aıaqqa tusaý bolǵan kereǵar úrdis te baıqala berdi. Ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń aıaǵyna deıin qazaqstandyq joǵary mekteptegi stýdentterdiń kópshiligin qazaq ul-qyzdary emes, slavıan tektester qurady. Jaǵdaı 70-jyldary ǵana ózgerdi. Biraq oqý úderisi kóbinese orys tilinde júrip jatty, ıaǵnı bolashaq zııalylardyń sanasy, tili, minez -qulqy basqa ulttyq negizde órildi. Sóıtip, orys tilinde sóıleıtin «máńgúrtter» men qazaq tilinde sóıleıtin «mámbetter» degen másele týyp, ony tipti qala men aýyldyń arasyndaǵy qaıshylyq dárejesinde túsindirgisi kelgender tabyldy. Qaıshylyq tálim-tárbıeden týyndaǵan dúnıetanymdyq aıyrmashylyqta jatqany eskerilmedi. Munyń syrtynda respýblıka ýnıversıtetteri men ınstıtýttary joǵary tehnologııaly mamandyqtardy Máskeý, Lenıngrad, Novosıbırsk enshisine qaldyryp, ózderi negizinen mektepke jáne agrarlyq ekonomıkaǵa maman daıarlady. Mádenıet pen ónerge joǵary bilikti mamandar daıarlaý meılinshe mardymsyz júrdi. Qazaqstanda qazaq jastarynan mámileger, áskerı mamandar, ǵaryshkerler daıarlaý isi Máskeýdegi «kósemderdiń» qaperine de kirmedi. Oqý-materıaldyq baza da zamana talabyna saı kelmeıtin. Aıtalyq, táýelsizdik jyldarynda L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń bas ákimshilik ǵımaratyn salýǵa eki jyl ǵana ýaqyt ketse, keńestik Qazaqstan basshylary Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń jańa keshenin salýdy bastaýǵa ruqsat alý úshin tabany kúrekteı 15 jyl qaırat qylǵan edi, Qaraǵandyda ekinshi ýnıversıtet ashýǵa Máskeýdiń ruqsatyn 10 jyl kútýge týra keldi. Al munyń astarynda, saıası teńsizdikke qosa, mádenıet salasyna sarqyndy ustanymmen qarjy bólý jatqan edi. Sarqyndy qarjylandyrý 50-shi jyldardyń ortasynda-aq oryn tepken bolatyn. Sebebi, jeke basqa tabynýdy áshkereleýmen tegin jumys kúshi retinde paıdalanylǵan mıllıondaǵan tutqyndar bostandyqqa shyǵaryldy, jantalasa qarýlaný dáýiri keldi, soıalıstik elder men ult-azattyq qozǵalysyn qoldaýǵa qyrýar qarjy jumsaldy. Munshama shyǵynǵa tótep bere almaǵan keńestik ekstensıvti ekonomıka mádenıetti qarjylandyrýdy sarqyndy negizge kóshirýdi dúnıege ákeldi. 1940 jyly respýblıka bıýdjetinen aǵartý isine jumsalǵan qarjy shyǵystyń 40 paıyzyn qurasa, 1955 jyly ol 19 paıyzǵa da jetpedi. Bilim, ǵylym, mádenıet mekemelerindegi jabdyqtar men quraldar jańartylmaı, tozǵan ústine toza berdi.
Osy tujyrymdardy Qazaqstanda aýylsharýashylyq mamandaryn daıarlaý tarıhynyń 1946-1965 jyldary jınaqtalǵan tájirıbesinde kórsete keteıik. Aýylsharýashylyq ıntellıgenııasy dep agrarlyq ekonomıkada kúrdeliligi jáne mazmuny árqıly oı eńbegimen aınalysqan mamandar tobyn aıtamyz. Ǵylymı ádebıetterde bulardy «óndiristik», «óndiristik-tehnıkalyq», «aýylsharýashylyǵynyń óndiristik-tehnıkalyq ıntellıgenııasy» dep te ataı beredi.
1946-1965 jyldary respýblıkada aýylsharýashylyq mamandaryn daıarlaıtyn joǵary jáne arnaıy orta oqý oryndarynyń aýqymdy júıesi ornyǵyp, agrarlyq ekonomıkany bilikti qyzmetkerlermen qamtamasyz etý máselesi negizinen sheshilgen bolatyn. Árıne, ońtaıly ilgerileýler ózdiginen kele qalǵan joq. Qarajattyń tapshylyǵy, okytýshy-professor kadrlarynyń jetispeýshiligi, ıntellıgenııaǵa karsy repressııalar, totalıtarızmniń ıdeologııalyq óktemdigi - bári bilikti mamandar daıarlaýǵa zııanyn tıgizýmen boldy. Tórt jylǵa sozylǵan soǵys ta aýyl-selolardaǵy mamandar qataryn sıretip jiberdi. Naqtyraq aıtsaq, 1945 jyly agrarlyq sektorda eńbek etip jatqan joǵary jáne orta aýylsharýashylyq bilimdi mamandar sany 4 myńnan sál ǵana asatyn. Eger tap osy jyly respýblıkada 7 myńnan astam kolhoz, sovhoz jáne mashına-traktor stansasynyń bolǵanyn eskersek, ár sharýashylyqqa bir dıplomdy mamannan kelmegenin baıqaý qıyn emes.
Bilikti mamandar tapshylyǵy jáne olarǵa suranymnyń udaıy ósýi ınstıtýttar men tehnıkýmdardy kóptep ashýdy talap etti. 1951 jyly Semeı mal dárigerlik, 1958 jyly Aqmola aýylsharýashylyq, 1963 jyly Batys Qazaqstan aýylsharýashylyq, Jambyl gıdromelıoraııalyq-qurylys ınstıtýttary shańyraq kóterdi. 1946 jyldyń basynda respýblıkalyq jer sharýashylyǵy narkomaty júıesinde 17 arnaıy orta oqý orny bolsa, olardyń sany 20 jyl ótkende 31-ge jetip, onda 33,4 myń stýdent oqyp jatty.
Aýylsharýashylyq oqý oryndarynyń damýyn zertteı otyryp, úsh úrdisti kóre alamyz. Birinshiden, olardyń sandyq ósýi daıarlaıtyn mamandyq túrleriniń de keńeıýimen qatar júrdi. Eger 20-jyldary aýyl sharýashylyq oqý oryndary 2-3 mamandyq boıynsha maman daıarlasa, 30-jyldary ol 8-ge, tyń ıgerý qarsańynda 13-ke, al 60-jyldar basynda 15-ke jetti. Ekinshiden, aýylsharýashylyq oqý oryndary qalalarda ǵana emes, aýyl-selolyq jerlerde jıi ashylyp jatty. 50-jyldardyń basynda respýblıkamyzdaǵy 28 aýylsharýashylyq orta oqý oryndarynyń 12-si aýyl-selolyq eldi mekende ornalassa, 60-jyldardyń basynda 29-nyń 17-si aýyl-selolarda jumys istep turdy. Bizdińshe, bul - ábden quptaýǵa turarlyq qubylys. Óıtkeni, aýylsharýashylyq ınstıtýttary men tehnıkýmdarynda negizinen kolhoz-sovhozdardan kelgen jastar oqıtyn, munyń syrtynda olar óndiristen qol úzbeı oqýǵa múmkindik aldy.
Úshinshiden, oqý oryndary aımaqtyq turǵydan alǵanda aıtarlyqtaı úılesimdi ornalasty. Qazaqstannyń kez-kelgen aımaǵyndaǵy maman kadrlarǵa degen suranysty qamtamasyz etýge beıimdelip ashyldy. Máselen, 1930 jyly qurylǵan Qarqaraly mal dárigerlik tehnıkýmy 30 jyl ishinde 900-ge jýyq maman shyǵarsa, Petropavl qalasynda ornalasqan aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý tehnıkýmy osy merzim ishinde 5 myń maman daıarlapty, al 1929 jyly shańyraq kótergen Qaplanbek maldárigerlik tehnıkýmy 2,6 myń mamanǵa joldama bergen eken. Tehnıkýmdar men ınstıtýttardyń terrıtorııalyq-aımaqtyq ońtaıly ornalasýy aýyl sharýashylyq mamandarynyń shoǵyrlanýyna da ıgi áser etti. Aıǵaqtardy sóıleter bolsaq, 1959 jyly 1,9 mln selolyq turǵyny bar ońtústik aımaqta (Almaty, Jambyl, Qyzylorda, Taldyqorǵan, Shymkent oblystary) joǵary jáne orta arnaıy bilimi bar 59 myń adam aýyl-selolarda turyp jatsa, osynsha halqy bar soltústik aımaqta (Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan, Aqmola oblystary) 63 myń dıplomdy maman selo ıntellıgenııasynyń aldyńǵy qatarly tobyn qurady. Aýyl-selo turǵyndarynyń sany budan 3 ese kem batys jáne shyǵys aımaqtarynda dıplomdy mamandar 19-20 myńnan aspady.
Aýyl sharýashylyq mamandarynyń soǵystan keıingi jyldardaǵy tapshylyǵy olardy daıarlaýdyń dástúrli joly - ınstıtýttar men tehnıkýmdardy ashýmen qatar qysqa merzimdi oqý oryndaryn uıymdastyrýdy talap etti. Tek 1950-1954 jyldar aıasynda úsh jyldyq agronomdyq mektepterdi 627 adam bitirip shyǵyp, olarǵa kishi agronom ataǵy berildi. 1949-1956 jyldary eki jáne úsh jyldyq orta aýylsharýashylyq mektepterin 2894 adam támámdady. Bular negizinen kolhoz tóraǵasy qyzmetine daıarlanǵan bolatyn. Joǵary jáne orta aýylsharýashylyq oqý oryndary janynan 6 aılyq nemese bir jyldyq kýrstar uıymdastyrylyp, munda óndiristik-tehnıkalyq mamandar biliktiligin kóterdi.
Soǵystan keıingi jyldary Qazaqstan úshin ulttyq mamandar daıarlaý, qazaq qyz-kelinshekterine jalpyǵa birdeı orta nemese kásibı bilim berý aıryqsha mańyzǵa ıe saıası-mádenı mindet bolatyn. Óıtkeni, soıalıstik qurylystyń alǵashqy 20-25 jyly ishinde bul máseleni túpkilikti sheshý múmkin bolmady. Birinshiden, ýaqyt az edi. Ekinshiden, soǵystar men qýǵyn-súrginder azdy-kópti ilgerileýlerdi joqqa shyǵaryp otyrdy. Úshinshiden, Qazaqstan topyraǵyndaǵy tuńǵysh ınstıtýt 1928 jyly shańyraq kótergenin eskersek, soǵysqa deıingi besjyldyqtar ishinde ulttyq ıntellıgenııany qalyptastyrý esh múmkin bolmaǵanyn uǵyný qıyn emes.
Mine, osy sebepterden de beıbit qurylysqa kóshken respýblıkanyń bar salasynda - ekonomıkada, mádenıette, áleýmettik-turmystyq salada mamandar tapshylyǵy, onyń ishinde ulttyq kadrlar azdyǵy qatty sezildi. 1951 jyly halyq sharýashylyǵy bilikti mamandarmen 47,5 paıyzǵa ǵana qamtamasyz etilgen eken, aýyl sharýashylyǵyna joǵary bilimdi 8 myń, orta arnaıy bilimdi 8,2 myń maman jetispeıtin. 50-jyldardyń ekinshi jartysynda da jaǵdaı ońalyp kete qoıǵan joq: respýblıkaǵa 117 myń joǵary bilimdi maman kerek bolsa, bary 65,2 myń ǵana edi, ıaǵnı 55,8 paıyzǵa ǵana qamtamasyz etilgen.
Ulttyq maman daıarlaý máselesi kúrdeli de qarama-qaıshy úrdispen sheshilgenin teorııalyq-metodologııalyq turǵydan dáıekteýdiń mańyzy zor. Basqarý tizginin qolyna alǵan partııa men Máskeý qabyldaǵan sheshimderde, saıası-ıdeologııalyq qujattarda ult máselesi, ulttyq kadrlar daıarlaýdyń ózektiligi tóńireginde ádil de optımızmge toly qaǵıdalar az bolǵan joq. Olar jergilikti basshylyq deńgeıinde de qaıtalanyp jatty. Al naqty ómirde is pen sóz qabysa bermedi. Qazaqstanda, aıtalyq, soǵystan keıingi jyldary ınstıtýttar men tehnıkýmdar kóptep ashylyp jatqanmen olarda oqıtyn stýdentter arasynda qazaq jastarynyń úlesi óte baıaý ósti. 1949-1950 oqý jylynda respýblıka joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentter ishinde qazaqtar úlesi 36%, arnaıy orta oqý oryndarynda 23% ǵana bolatyn. Eger 1946 jyly Qazaq aýyl sharýashylyǵy ınstıtýty stýdentteriniń 26%-y qazaq bolsa, arada on jyl ótkende ol 38,6%-ǵa ǵana kóterildi. Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda 9%-dan 48,4%-ǵa jetti. 1956 jyly Semeı zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda oqıtyndardyń 40,7%-y qazaqtar edi. 1965-66 oqý jylynda respýblıka joǵary oqý oryndary stýdentteriniń 22%-y, arnaıy orta oqý oryndary stýdentteriniń 38%-y qazaq jastary bolatyn. Sol jyldarda kez-kelgen qazaq aýylynan shyqqan stýdenttiń bedeli de, oǵan degen aýyldastarynyń senimi de óte joǵary edi.
Qazaq stýdentteriniń úlesin baıaý ósirgen sebepter mynadaı: birinshiden, Qazaqstan halqy syrttan kelýshiler esebinen kóbeıip, osy jerdiń baıyrǵy turǵyndarynyń úlesi kemigen ústine kemı berdi. 1926 jyly respýblıkada 3,6 mln. qazaq ómir súrip, barsha turǵyndardyń 58,5%-yn qurasa, 1959 jyly qazaqtyń sany 2,8 mln. shamasynda ǵana bolyp, úlesi 30 %-ǵa deıin quldyrady. Esesine 1926-1959-jyldar aralyǵynda orystardyń sany 1,3 mln.-nan 4 mln.-ǵa deıin kóbeıip, úles salmaǵy 20,6%-dan 42,7%-ǵa jetti. Nemister, belorýstar, tatarlar, koreıler sany kúrt ósti. Ózbekterdiń azyn-aýlaq óskeni baıqaldy. Úles salmaǵy kemý ústindegi qazaq halqynyń jastary stýdent qatarynda kópshilik quraı qoıýy qıyn ǵoı. Qazaq stýdentteriniń úlesi, ásirese, tehnıkalyq oqý oryndary men qazaq turǵyndary az oblystarda mardymsyz boldy. Qazaǵy qalyń óńirdegi Shymkent qurylys materıaldarynyń tehnologııasy ınstıtýtynda 50-jyldardyń aıaǵyna deıin qazaq jastarynyń úlesi 30 %-dan asqan emes. Bul azdaıyn respýblıkadaǵy barlyq tehnıkalyq joǵary oqý oryndary keńes ókimetiniń alǵashqy 40 jylynda nebári 929 ınjener-qazaq daıarlap shyqqan eken. 1947 jyly Petropavlov aýyl sharýashylyq tehnıkýmynda qazaqtar stýdentterdiń 48%-yn, Qazaly zootehnıkalyq-maldárigerlik tehnıkýmynda 55%-yn qurapty. 50-jyldardyń aıaǵynda da osy ahýal saqtalyp qala berdi. 1957 jyly, máselen, Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine qaraıtyn arnaıy orta oqý oryndarynda 18,2 myń adam oqysa, olardyń 6,4 myńy ǵana qazaqtar edi (35%), al orys stýdentteriniń sany 8,9 myń, ıaǵnı 49% bolatyn.
Stýdentterdiń ulttyq quramy daıarlanǵan mamandardyń da sanyna sáıkes keldi. Aıtalyq, soǵystan keıingi 12 jyl aıasynda Qazaqstan joǵary oqý oryndaryn 43,5 myń maman aıaqtady, al solardyń 16,5 myńy ǵana (38%) qazaq ultynyń ókili edi. Aqmola zootehnıkalyq-maldárigerlik tehnıkýmy 1954-1957-jyldar aralyǵynda 334 maman shyǵarsa, arasynda 68 ǵana qazaq jastary bartyn, Qyzylorda gıdromelıoraııa tehnıkýmy 1949-1956 jyldar aıasynda tıisinshe 475 jáne 164, Semeı aýyl sharýashylyǵyn mehanızaııalaý tehnıkýmy 1950-1967 jyldary - 433 jáne 42, Óskemen aýyl sharýashylyq tehnıkýmy 1948-1967 jyldary - 744 jáne 65 mamannan bergen eken.
Soǵystan keıingi jyldary qazaq jastaryn ınstıtýttar men tehnıkýmdarǵa tartý jumystary nashar júrgizildi desek, aqıqattan attaǵandyq bolady. I kýrsqa qabyldaý emtıhandarynyń qorytyndysy jyl saıyn Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń Bıýrosynda qaralyp jatatyn, qazaq jastaryn stýdent qataryna qabyldaý men maman retinde daıarlap shyǵarýdyń josparlary jasalatyn, qazaq mektepterin bitirgen qyzdar men balalar esepke alynyp, joǵary mektep ókilderi olardy áńgimege tartyp, stýdent bolýǵa úgitteıtin, gazetter men jýrnaldar da bul isten tys qalmaıtyn.
Biraq bolashaq mamandar arasyndaǵy qazaq jastarynyń úlesi baıaý ósti. Buǵan tejeýish bolǵan jáne bir irgeli sebep halyqtyń aýyr áleýmettik-turmystyq jaǵdaıy dep bilýimiz kerek. Qalt-qult etip áreń kúnin kórip otyrǵan otbasy qaı balasyn oqýǵa jibere qoısyn. Al qalaǵa oqýǵa túsken, biraq jataqhanamen qamtamasyz etilmegen jasty kim asyraı alady.
Bolashaq mamandardyń biliktiligi oqý oryndaryndaǵy professor-oqytýshylar sapasyna qaraı anyqtalatyny ejelden belgili. Bul turǵydan kelgende de jaǵdaı baıaý ońaldy. 1952-53 oqý jylynda aýylsharýashylyǵy mınıstrligine qaraıtyn 28 tehnıkýmda 616 oqytýshy qyzmet etken. Olardyń jartysynan kóbinde ǵana (473 adam) joǵary dárejeli bilim bolsa, árbir onynshysynda orta dárejeli ǵana bilim bar eken. Ǵylym doktory nemese kandıdaty múlde bolmaǵan. Basqa oqý oryndaryndaǵy jaǵdaı osydan ozyp kete qoıǵan joq. 50-jyldardyń basynda respýblıka joǵary oqý oryndarynda jumys istegen 1668 oqytýshynyń 100-i ǵana professor, 324-i assıstent edi, ǵylym doktory 70 bolsa, ǵylym kandıdattarynyń sany 300-den asty. Salystyrý artyqtyq etpes: soǵys bitken 1945 jyly Tımırıazev atyndaǵy aýyl sharýashylyq akademııasynda 65 professor eńbek etipti. Qazaqstandaǵy eń iri oqý oryndary qataryna jatatyn Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda 1949 jyly 15 ǵylym doktory, 33 ǵylym kandıdaty, Qazaq aýylsharýashylyq ınstıtýtynda 1950-i jyly 8 professor jáne ǵylym doktory, 36 doent pen ǵylym kandıdaty ǵana jumys istedi. 50-jyldardyń aıaǵyna qaraı osynaý eki ınstıtýtta 26 ǵylym doktory men 145 ǵylym kandıdaty bar edi. 1961 jyly Qazaq aýylsharýashylyq ınstıtýtyndaǵy 281 oqytýshynyń 13-i ǵylym doktory, professor, 69-y ǵylym kandıdaty, doent, 199-y ǵylymı ataq-dárejesiz bolsa, Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda tıisinshe 193, 13, 78 jáne 102, elınograd aýylsharýashylyq ınstıtýtynda 81, 1, 16 jáne 64, Semeı zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda 115, 1, 27 jáne 86 edi. Osy tórt joǵary oqý ornynda 670 oqytýshynyń 28-i ǵylym doktory, professor, 190-y ǵylym kandıdaty, doent, 451-i, ıaǵnı 67 paıyzy ǵylymı ataq-dárejesiz boldy. 1966 jyly Qazaqstanda aýylsharýashylyq jáne maldárigerlik ǵylymdarymen aınalysqan 2320 ǵalymnyń ishinde 518 ǵana ǵylym doktory men kandıdaty bar eken.
Árıne, budan aýylsharýashylyǵy ǵylymy meshel qalǵan degen qorytyndy shyqpaıdy. N.O. Bazanova, F.M. Muhamedǵalıev, V.A. Balmont, T.F. Tavıldarova, I.Ia. Kleınbok, A.I. Baraev, t.b. ashqan jańalyqtar álemdik dárejede qoldaý tapqany aqıqat. Áıtkenmen joǵary oqý oryndaryndaǵy ǵylymı kadrlar áleýeti ýaqyt talabynan tómen turǵany basy ashyq másele. Jaǵdaı keıingi jyldary da kóp ózgergen joq. Sandyq ósýge sapalyq nyǵaıýy saı kelmedi. Bul úrdis 70-jyldarda da saqtala berdi. Tipti 80-jyldardyń ortasynda da Qazaqstan joǵary oqý oryndaryndaǵy professor-oqytýshylar quramynyń jartysynan astamynda ǵylymı dárejeler men ataqtar joq bolatyn. Al ǵylym doktorlary men professorlardyń úlesi eki paıyzdan aspady. Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynda árbir úshinshi oqytýshy ǵylymı ataq - dárejege ıe bolmasa, Qazaq aýylsharýashylyq ınstıtýtynda bular oqytýshylar qaýymynyń jartysynan kóbin qurady.
Soǵystan keıingi shırek ǵasyr boıynda aýylsharýashylyǵy óndirisiniń bilikti mamandarǵa suranysyn Qazaqstan joǵary jáne orta arnaıy oqý oryndary qanaǵattandyra almady. 1963 jyly respýblıkamyzdyń aýylsharýashylyq oqý oryndarynda daıarlanǵan mamandar suranystyń 18-20 paıyzyn ǵana qanaǵattandyrsa, basqa ult respýblıkalarynan jiberilgen agrarlyq ekonomıka mamandary esebinen qajettilik 45-50 paıyzǵa ǵana óteletin edi. Ásirese, tehnık-mehanıkter, ekonomıster, býhgalterler, qurylys mamandary, aýylsharýashylyq ónimderin óńdeý tehnologııasy men saqtaý mamandary jetispeıtin. Sondyqtan KSRO-nyń túpkir-túpkirinen oqý bitirgen jas mamandar Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵyna joldamamen kelip jatty. Mamandyǵy boıynsha jumys istemeı, halyq sharýashylyǵynyń basqa salalarynda júrgen agronomdardy, zootehnıkterdi, mal dárigerlerin, ınjener-tehnıkterdi agrarlyq ekonomıkaǵa qaıtarý naýqany da dúrkin-dúrkin ótip, kolhoz, sovhoz óndirisi bilikti mamandarmen tolyǵyp otyrdy.
Oqý oryndaryndaǵy jaǵdaı osylaı qalyptasqandyqtan Qazaqstan zııalylarynyń, ásirese qazaq zııalylarynyń áleýmettik qaýym retinde pisip-jetilýi uzaqqa sozylyp ketti. Keńes ókimetiniń ornaǵanyna 40 jyl tolǵannan keıin de qyzmetker men mamandardyń basym bóligi (1959 jyly - 56%) arnaıy bilimi joq praktıkter edi. Buǵan úzdiksiz qýǵyn-súrginniń, alapat ashtyqtyń, 1941-1945 jyldarǵy soǵystyń zardabyn qossaq, keńestik qazaq zııalylarynyń qalyptasýy 60-jyldardyń aıaǵy men 70-jyldardyń basyna dóp keledi dep túıindeýimizge bolady. Óıtkeni, tap osy tusta ǵana qyzmetkerler men mamandardyń kópshiligi arnaıy bilimi bar adamdardan jasaqtaldy. Ekinshiden, jumys istep jatqan árbir tórtinshi qazaq oı eńbegi salasyna shoǵyrlandy. Degenmen, ǵylymı jáne shyǵarmashylyq ıntellıgenııa negizinen Almaty qalasyna jınaldy. Bul da olardyń jaıyla ósip-ónýine, pármendi kúshke aınalýyna tejeý bolmaı turmady. Eń bastysy, 70-jyldary qazaq zııalylarynyń kásibı kemeldigi saıası-etnıkalyq turǵydan da tolysqanyn pash etetin úsh oqıǵa oryn aldy: 1. Respýblıka basshysy D. Qonaev KOKP Ortalyq komıteti saıası bıýrosynyń músheleri qataryna kirdi (KSRO-daı alpaýyt derjavada buryn-sońdy mundaı saıası bıikke kóterilgen qazaq bolǵan emes). 2.Túrki tektes oqyrmandardy dúr silkindirgen eńbek - O.Súleımenovtyń «AzıIa» kitaby jaryq kórdi (avtorǵa qarsy naýqandy KOKP OK hatshysy M.A. Sýslovtyń qolǵa alýy ǵylymı aqıqatty qorǵaýda emes, saıası esepte jatyr). 3. 1979 jylǵy elınograd oqıǵasy. Mıllıondaǵan tyńgerler kelgende, ult lıderi J.Shaıahmetovty jat jerlik P.K. Ponomarenkomen aýystyrǵanda, Ózbekstanǵa ońtústikten jer bólip bergende únsiz qalǵan qazaq nemis avtonomııasyn qurýdy eldiń tutastyǵyna tóngen qaýip retinde qabyldady. Partııanyń ult saıasatyndaǵy óktemdigine narazylyǵyn bildirgen basqa da bas kóterýler, narazylyqtar oryn ala berdi. Máselen, «Jas tulpar» uıymynyń qyzmetin, Hasen Qojahmettiń qýǵyn-súrginge ushyraýyn zııalylar tarıhynyń mańyzdy sáti degen jón. Osynyń bárin ishine búgip kelgen Máskeý 1986 jyldyń jeltoqsanynda óziniń bet perdesin ashyp saldy. Qysqasy keńestik jyldardy qazaq zııalylary tarıhynyń úshinshi dáýiri desek qatelespeımiz.
Keńestik qazaq zııalysynyń sapaly jańa kúsh retinde jarty ǵasyrdan astam ýaqyt óte kele qalyptasýyna álemdik órkenıettegi ilgerileýler, respýblıkanyń ekonomıkadaǵy, ádebıet pen ónerdegi, ǵylym men tehnıkadaǵy tabystary tikeleı áser etti. Q.Sátbaevtyń, M.Áýezovtiń, I.Esenberlınniń, Sh.Qaldaıaqovtyń, K.Baıseıitovanyń, A.Jubanovtyń, J.Moldaǵalıevtiń, Ǵ.Músirepovtiń, B.Momyshulynyń, N.Aldabergenovtyń, Sh.Aımanovtyń, Á. Marǵulannyń taǵy basqalardyń shyǵarmalary men jeńisteri sanany ashyp, tanymdy tereńdetti, ultjandy namys otyn jaqty, urpaqqa ónege boldy.
Deı turǵanmen, ult zııalylarynyń boıynda, áleýmettik praktıkasynda jaǵymsyz qylyqtar men tendenııalar saqtalyp qala berdi. Eski «aýrýǵa» ataqqumarlyq, taqqumarlyq, maskúnemdik, ymyrashyldyq tárizdileri qosyldy. 60-80 jyldary qazaq mektepteriniń, ana tiliniń, buqaralyq aqparat quraldarynyń, oqýlyqtardyń múshkil halge ushyraýyna belgili dárejede ult zııalylary jaýapty. Keńes dáýirindegi qazaq zııalysyn tıtyqtatqan aýyr dert kedeıshilik edi. Qaladaǵylary páterge jarymady, aýyldaǵylary tatymdy enbekaqyǵa jete almaı, quryqqa syryq jalǵap kún kórýmen boldy. Baı ólkeni shıkizat kózine aınaldyryp, súlikteı sorǵan derjava tutas bir halyqtyń zııalylaryn tas qamaýda ustaǵany bylaı tursyn, turmystaǵy tarshylyqpen oı-sanasyn asqaraly isterge burǵyzbaı, as úı men jan baǵýdyń áýresine shiderlep tastady. Túptep kelgende, 1929-1933, 1937 jyldarǵy zobalań ulttyń ıntellektýaldyq áleýetine qansha zardap ákelse, ǵylymı-tehnıkalyq progress zamanyndaǵy kedeıshilik qýǵyn-súrginniń uzaqqa sozylǵan ekinshi nusqasy edi. Munyń bári iz-túzsiz ketpedi. Búginde Baıqońyrdy, iri ken oryndary men zaýyttardy sheteldik ınvestorlarǵa jalǵa berýimizdin sebebi, birinshiden, qarajatymyzdyń tapshylyǵynan bolsa, ekinshiden, isti jańasha júrgizip ketýge daıar mamandarymyzdyń joqtyǵynan ekenin moıyndaýymyz kerek.
Keńestik dáýirdegi qazaq zııalylarynyń tarıhy men taǵdyryn qozǵaǵanda ǵylymı-praktıkalyq sheshimin tappaǵan eń kúrdeli másele retinde saıası-memlekettik basqarýshylar men quqyq qorǵaý mamandary jaıly metodologııalyq ustanymdy anyqtaý kerek.
Máselege barmas buryn «ıntellıgenııa», «zııalylar», «mamandar» degen uǵym-termınderdiń mán-maǵynasyna qatysty metodologııalyq tuǵyrnamamyzdy ashyp alaıyq. Búginde ıntellıgenııa mártebesine laıyq bolý úshin bilimdi nemese erkin kásip ókili bolý jetkiliksiz. Keń qoldaý taýyp otyrǵan qazirgi jalpy anyqtama boıynsha ıntellıgenııa degenimiz - oı eńbegimen kásibı túrde aınalysýshy adamdar qaýymy. Biraq oı eńbegi termıniniń mazmundyq aýqymy keń ǵoı. Shyǵarmalarymen álemdi tánti etken jazýshy da, qaramaǵyndaǵy dúkende 10-15 qyzmetkeri bar meńgerýshi de oı eńbegimen aınalysady emes pe? Bizdiń oıymyzsha, ıntellıgenııa áleýmettik qaýym retinde zııalylardan (ıntellektýal, elıta) jáne mamandardan turady. Zııalylar dep ıntellektýaldyq izdenisi arqyly tanym men praktıkanyń jańa kókjıekterin ashqandardy atasaq, mamandarǵa ár túrli deńgeıdegi oı eńbegi mindetin tereń izdenýsiz-aq, kezinde alǵan kásibı bilimi aýqymynda atqarýshylardy jatqyzýǵa bolady. Aıtalyq, áıgili akademık Á. Marǵulan jarty ǵasyrǵa jýyq Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh, arheologııa jáne etnologııa ınstıtýtynda aǵa ǵylymı qyzmetker, árisi bólim meńgerýshisi bolyp istedi, shoqantanýdyń negizin qalady, kóne tarıh pen sáýlet ónerinen, folklordan baǵa jetpes eńbekter qaldyrdy. Al tap sol jyldary, tap sol ınstıtýtta aǵa ǵylymı qyzmetker mindetin atqaryp, ǵylymda bolar-bolmas iz qaldyrǵandar az emes. Basqasha aıtqanda, Álekeń zııaly qaýymnyń naq ortasynda tursa, aty atalmaǵan sońǵy azamat mamandar qataryna jatady. Intellektýal, elıta dep qyzmetimen nemese shyǵarmashylyǵymen tanymnyń, praktıkanyń, progrestiń jańa qyr-syryn ashqan, kelesi baspaldaǵyna attaýǵa negiz qalaǵan oı eńbegi adamdarynyń júzden - júırik, myńnan - tulpar shyqqan sańlaqtaryn aıtamyz. Eger Qazaqstannyń keńes dáýirindegi ıntellıgenııasynda ıntellektýal topty kimder kuraıdy degen saýal qoıylsa, ádebıette Sáken, Ilııas, Beıimbet, Maǵjan, Muhtar, Oljas, Muqaǵalı, ǵylymda Ahmet Baıtursynov, Sanjar Asfendıarov, Qanysh Sátbaev, ónerde Kúlásh Baıseıitova, Muqan Tólebaev, Ahmet Jubanov, Sháken Aımanov, saıasatta Turar Rysqulov, Dinmuhamed Qonaev, taǵy basqalar aýyzǵa alynar edi. Intellektýaldar tobynyń baǵasy, parqy men narqy sandyq kórsetkishtermen ólshenbek emes. Qanysh Sátbaevtyń san-salaly bilimpazdyǵyn jetkizý úshin Muhtar Áýezov: «Qanysh - bir ózi bútin bir mekeme» dep aıtqandaı, ıntellektýaldardyń árqaısysy dúnıeden ótip ketken, alda ósip kele jatqan birneshe urpaqtardyń júgin, mindetin ıyǵymen kóterip keledi, solaı bola da bermek.
Endi mamandar toby týraly máselege kóshelik. Bul topqa kiretinder, birinshiden, meılinshe kóp, ekinshiden, olar atqarýǵa tıis oı eńbegi joǵary mektepte oqýmen alǵan belgili bir kásibı daıarlyqty talap etedi. Eńbek bólinisiniń tereńdeýimen mamandardyń qatary da, jiktelýi de arta bermek. Máselen, jıyrmasynshy-otyzynshy jyldary mádenı-aǵartý mekemelerinde kitaphanashylar, klýb úıleriniń meńgerýshileri ǵana bolýshy edi. Endi kórkemónerpazdar úıirmeleriniń jetekshileri, avtoklýb qyzmetkerleri, basqa da mamandyqtar dúnıege keldi. Olar arnaıy oqý oryndarynda - konservatorııada, óner ınstıtýttarynda, mádenıet ýchılıelerinde dáıekti daıarlandy. Ónerkásip pen aýylsharýashylyǵy óndirisinde de osyndaı ahýal bar. Alpysynshy jyldary respýblıkanyń kolhoz-sovhoz óndirisinde 50 mamandyq pen kásip túri bolsa, búginde olardyń sany 160-tan asyp otyr.
Intellektýaldardy qoldan jasaý múmkin emes. Olardy ýaqyt, ómir talaby dúnıege ákeledi. Al mamandardy belgili merzim aıasynda daıarlap shyǵarýǵa bolady. 1931 jyly respýblıkanyń topyraǵy tuńǵysh joǵary oqý orny - Qazaq pedagogıka ınstıtýtyn 59 jas maman bitirip shyqqan eken, 1940 jyly - 7,7 myń, 1950 jyly - 16,3 myń, 1960 jyly -30,6 myń, 1970 jyly - 75,5 myń, 1980 jyly - 108,9 myń maman, keıinde jylyna 120 myńnan astam adam respýblıka ýnnversıtetteri men ınstıtýttaryn, tehnıkýmdary men ýchılıelerin támámdady. Nátıjesinde mamandardyń halyq sharýashylyǵy salalarynda shoǵyrlanýy qaýyrt ulǵaıdy. XX ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy Qazaqstannyń halyq sharýashylyǵynda eńbek etip júrgen jumysshylar men qyzmetkerler sany 8 esege jýyq ósse, joǵary jáne orta arnaýly bilimi bar mamandar qatary 36 esege artypty. Ekonomıka men mádenıettiń olar at salyspaıtyn salasy qalǵan joq.
Intellektýaldar birin-biri qaıtalamaıdy, qaldyrǵan muralaryn shatastyryp alý da múmkin emes. Al mamandardyń jóni basqalaý. Kez-kelgen óndiriste, zaýyt-fabrıkada sol kásiporyn qurylǵannan beri júzdegen, tipti myńdaǵan ınjener, tehnık, mehanık eńbek etkeni aqıqat. Biraq olar artyna máńgi óshpesteı keremet iz qaldyrǵan joq, qaldyrýǵa mindetti emes te bolatyn. Olar qalyptasqan tehnologııalyq proesterdi qadaǵalaı qamtamasyz etýimen, óndiristiń yrǵaqty jumys isteýine óz úlesterin qosýymen kásibı jáne azamattyq boryshtaryn atqaryp otyrdy. Sonysymen ujym qurmetine bólendi. Biraq budan mamandardyń bári bir qalyptan shyqqandaı, olardyń bolmysyn jalǵyz ǵana baǵamen sıpattaýǵa múmkindik bar degen qorytyndy týmasa kerek. Iri konstrýktorlyq bıýrodaǵy ónertapqysh, izdengish ınjener men aýdandyk, baılanys torabyndaǵy oryndaýshy, ózine ǵana tıisti júmysty atqarýshy ınjenerdi egizdiń syńaryndaı dep kim aıta alady? Eshkim de. Tize berse, qatar qonǵan eki kásiporyndaǵy ınjenerlerdiń kásiptik áreketindegi aıyrmashylyq jer men kókteı bolǵany ómirde kezdese beretin qubylys.
Intellektýaldardyń sandyq jáne sapalyq ilgerileýin josparlaý, aldyn-ala boljamdar qurý - ýtopııanyń isi, ónbeıtin sharýa. Al mamandardyń bilimı, terrıtorııalyq, ulttyq jáne basqa da ósip-óný baǵdaryn kún ilgeri aıqyndap, nysanaly túrde rettep otyrýǵa bolady. Buǵan Qazaqstan tarıhynan kóptegen dálelder, aıǵaqtar bar. Bul jerde bizdiń aıtpaǵymyz - eki másele. Birinshiden, mamandarǵa suranysty aldyn-ala dóp basyp taýyp, bolashaq qajettilikpen ushtastyra bilý - ilgerige bastaıtyn qýatty faktorlar qataryna jatsa, ekinshiden, bul - bolashaq ıntellektýaldardy tárbıeleýge qalanǵan alǵashqy kirpishterdiń biri. «Alyp anadan týady» degen emes pe. Endeshe ıntellektýaldar da negizinen mamandar ortasynan shyǵady.
Sonymen, beınelep aıtsaq, ıntellıgenııa - shalqyǵan muhıt aıdynyndaǵy muztaý bolsa, ıntellektýaldar - osy muztaýdyń bıik-bıik shyńdary, al mamandar - sol shyńdarǵa tirek bop turǵan, biraq sý astyndaǵy bólikteı kózge kórine bermeıtin muztaýdyń eń qalyń, eń berik negizgi bóligi. Intellıgenııa-ishki qurylymy meılinshe kúrdeli, dınamıkalyq damý ústindegi adamdardyń úlken qaýymy.
Sonymen, saıası - memlekettik basqarýshylar men quqyq qorǵaý mamandary máselesine qaıta oralsaq, bular keńestik dáýirde Qazaqstan Kompartııasynyń Ortalyq Komıtetinde, úkimette, Joǵarǵy Keńeste, mınıstrlikterde, Bas prokýratýrada, Memlekettik qaýipsizdik komıtetinde, Ádilet mınıstrliginde shoǵyrlandy. Bulardyń qyzmetke taǵaıyndalýy, mindetteri, ne istep, ne qoıatyny Máskeýde sheshiletin bolǵandyqtan jáne ortalyq ornatqan qasań qalyptan shyǵýǵa eshqandaı mursat berilmegendikten (22 jyl Qazaqstandy basqarǵan D.Qonaevty Máskeýden kelgen ortańqol ǵana hatshy 18 mınýt ishinde qyzmetten bosatyp jibergen joq pa) bolshevıkter bılegen Qazaqstanda saıası-memlekettik basqarýshylar men quqyq qorǵaý mamandary qaǵaz júzinde bolǵany ras ta, is júzinde tolyq qalyptasa almady. Qazaqstandaǵy saıası-memlekettik basqarýshylardyń pushaıman halyn kezinde M.Shoqaı aıaýsyz ashyp bergen bolatyn. Intellıgenııanyń atalǵan eki toby is júzinde qalyptaspady degen tujyrymǵa toqtaǵanda, biz olar taban tirep turǵan negizder - soıalıstik ekonomıka, markstik-lenındik ıdeologııa, keńestik zańdylyq - ýtopııa bolyp shyqqanyn da eskerdik. Kadr saıasatynda rýshyldyq, júzge bólinýshilik tárizdi bylyq-shylyqqa boı aldyrǵandar da osylar. Syıynǵanynan súıengenin myqty sanaıtyndar qashanda laı sýdan balyq aýlaýǵa sheber keledi.
Qoǵamda bos keńistik bolmaıdy eken. Dástúrli qazaq memlekettiginen beri úzilmeı kelgen saıası elıta otarlaý dáýirinde handyq basqarý júıesin joıýmen tarıh sahnasynan túsip qalǵandaı kórinip edi. Al XX ǵasyr basyndaǵy Reseıde lıberaldyq kozǵalystyń jandanýymen ol Alash basshylarynyń Dýmadaǵy, qoǵamdyq-saıası uıymdardaǵy belsendi qyzmetimen sapaly jańa kúıde bas kóterdi. Ókinishke oraı, ǵumyry uzaqqa sozylmady. Bolshevızm tusynda saıası elıtanyń ornyna Máskeý maquldaǵan kommýnıstik-komformıstik pıǵyldaǵy joǵary laýazymdy basshylar jaıǵasty. Eń bastysy - bulardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq jer men kókteı bolatyn. Eger dástúrli saıası elıta men XX ǵasyr basyndaǵy demokratııalyq saıası elıta halyq múddesin bildirip, soǵan qyzmet istese, keńestik saıası-basqarýshy ult ıntellıgenııasy totalıtarızmniń kadrlyq suryptaýy men óktemdiginen júni jyǵylyp, jaqyn men alysty, óziniki men ózgenikin aıyra almaıtyn, Máskeýdiń jetegindegi baǵynyshtylardan quraldy. Árıne, bulardyń arasynan da Smaǵul Sádýaqasovtaı, Turar Rysqulovtaı, Jumabek Táshenovteı biren-saran tulǵalar kezdesip qalatyn. Myńmen jalǵyz alysqan bular búginde Otan tarıhynan laıyqty oryn aldy. Biraq qansha batyr bolǵanmen jalǵyzdy jaýǵa qoıý beker eken. Ortalyqtyń pármenimen janbaı jatyp sóndi, tunshyqtyryldy.
Shyn maǵynasyndaǵy saıası elıtasy bar qoǵamda halyqtyń jasampaz kúshi ashylyp, ǵalymnyń haty, aqynnyń sózi ortaq maqsatqa jumyldyrylady. Bul oıdy XVII ǵasyrda ómir súrgen Jıembet jyraý bylaısha órnekteıdi:
Kórýshi edim, Esim han,
Hanymdy kúnim, sizdi aıymdaı.
Syrym saǵan túzý-di,
Sadaqqa salǵan bulyńdaı.
Jumyskeriń men edim,
Satyp alǵan qulyńdaı.
Júrýshi edim arańda,
Ózińniń iniń menen ulyńdaı.
Arada úsh ǵasyr ótkende osy tujyrymǵa S.Toraıǵyrov ta kelgenin kóremiz:
Dýlatov, Baıtursynov, Bókeıhanov,
Bilemin bul úsh erdiń aıtpaı jaıyn.
Keshegi qara kúnde bolmap pa edi,
Biri kún, biri sholpan, biri aıym.
Solardan basqa keshe kim bar edi,
Qazaq úshin sham qylǵan júrek maıyn.
Júrek maıyn halqy úshin sham qylǵan saıası elıta joıylǵan soń taǵdyrdyń jazýymen basqa túsken aýyrtpashylyqtan, jalǵan urannan etnostyń sanasy ýlanyp, jigeri jasydy. Álippemiz Lenınniń, Kremldiń sýretterimen ashylatyn boldy, tarıhı zertteýlerde asyldarymyzdyń esimderinen góri Bas hatshynyń dáıek sózderi jıi qoldanym tapty, ánuranymyzda bolshevıkterdiń kósemin kúnge teńedik. Saıası - basqarýshy ıntellıgenııanyń maman dárejesinen arta almaı qalýy qarapaıym eńbek adamyn ǵana emes, ǵylymı jáne shyǵarmashylyq zııalylarymyzdy adastyrdy, taǵdyryna kóleńke túsirdi. Áıtpese, aqıyq aqyn M.Maqataev «Mavr» men «Ilıchke» asyl ýaqytyn sarp etpeı, jalpyulttyq taqyrypqa qalam silter edi-aý, E.Bóketov pen Sh.Esenov kyzmetten qýylmaı, bastaǵan isterin sońyna deıin aparar ma edi degen oıǵa qalasyń.
Intellektýaldyq áleýeti joǵary Reseıde saıası elıta mıssııasyn dıssıdentter atqarýǵa talap qyldy. Al bizde dıssıdenttik qozǵalys uıymdaspaǵan, balań kúıde qala berdi. Munyń syrtynda, saıası elıta kóppartııaly qoǵamda, demokratııalyq qundylyqtarǵa súıengen, zańy ádil ortada ǵana qalyptasady eken. Keshegi totalıtarlyk júıede bular úgit – nasıhat tilinde bar da, naqty praktıkada ornyqpaǵanyn endi túsinýdemiz. Sonaý 1935 jyly M.Shoqaı jazǵandaı, "Keńes úkimeti men bolshevıkter partııasynyń bastaý kózi las. Sol sebepti de odan ylǵı da las nárseler aǵady" eken. Shyn maǵynasyndaǵy basqarýshylar men quqyq qorǵaýshylardyń qalyptaspaǵandyǵynan táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy obektıvti qıynshylyqtar abdyraýdan, oralymsyzdyqtan tipti tereńdep ári asqynyp ketti. Eldi qylmys jasaý, nashaqorlyq, urlyq-qarlyq jaılady. Mınıstrler, ákimder jıi aýysatyny eshkimge qupııa emes, birshamasy jaýapqa tartylyp, sottaldy. Intellıgenııa tarıhy taǵylymynyń bir parasy osynda. Jańa býyn basqarýshylar men quqyq qorǵaý mamandary endi ǵana qalyptasý ústinde.
Qazaq zııalylary men oqyǵandary ǵasyrlar boıy ańsaǵan táýelsizdikti sheksiz qýanyshpen qarsy aldy. Osylaısha ult ıntellıgenııasy tarıhynyń tórtinshi dáýiri bastaldy. Búginde artta qalǵan jyldar olarǵa tabys pen renish te, úmit pen kúdik te syılady. Dúnıetanymy, ómirlik pozıııasy, jansaraıy túbegeıli ózgeristerge ushyrady. Tutastaı alǵanda, qazirgi Qazaqstan ıntellıgenııasynyń boıynda, oǵan degen kózqarasqa qarama-qaıshylyqtarǵa toly úrdister tán bolyp otyr. Qoǵamdyq sanada áleýmettik órleýdiń búgini men erteńi zııalylardyń qareketimen baılanystyrylatyny aqıqat. Ýaqyt artqan mindetti atqara ala ma eken degen kúdik te joq emes. Óıtkeni, mamandardyń qalyń toby jumyssyzdyq pen kedeıshilikke ushyrady, al joǵary jáne orta arnaıy oqý oryndarynda oqyp jatqandardyń sany buryn-sońdy bolmaǵan dárejege jetti. Shekaradaǵy temir perde ysyrylyp, elimiz álemdik órkenıetke kirige bastady, esesine jańa jaǵdaıda óz ornyn tappaǵan nemese naryq qıynshylyqtaryna tótep bere almaǵan biraz oqyǵandarymyz biliktiligin joǵaltýda. Álemdi baýrap alǵan jahandanýdy, básekeni kóre-bile tura jas mamandar saıaz biliktilikpen ómirge joldama alýda. Alys-taıaý shetelderden kelgen oralman mamandardyń qarymdy eńbek etýine árqashan jaǵdaı týa bermeıdi. Qazaqstannan kóship ketken bilikti de tájirıbeli mamandardyń orny oısyrap tur. Zııalylar men mamandar eńbeginsiz órkenıetke ilese almaıtynymyz barshaǵa aıan bolsa da, olarǵa eńbekaqy tóleýge kelgende, ásirese bilim, ǵylym, mádenıet, medıına salalarynda, shyq bermes Shyǵaıbaıdyń júrisinen shyǵa almaımyz.
Nátıjesinde óz isin tereń biletin dárigerlerdiń, muǵalimderdiń, ǵalymdardyń birazy saýda-sattyqpen ketti, shetelde júrgenderi de bar. Oqý oryndary júzdep ashylǵan, mamandyqtar sany meılinshe ulǵaıǵan tusta aýyl-selonyń ıntellektýaldyq áleýeti quldyrap tur. Qazirgi aýylda qolynda bıligi bar eki-aq maman jaqsyly-jamandy bedelge ıe: biri - ákim, ekinshisi - polıııa bastyǵy. Qalǵandaryn qoǵamdyq pikir qara kóbeıtýshiler retinde ǵana qabyldaıdy. Partııalyq, ıdeologııalyq óktemdik pen birizdilik kelmeske ketip, shyǵarmashylyq erkindik ornyqsa da shyǵarmashylyq zııalylarymyz qanatymen jer sabalap júrgen tárizdi áser qaldyrýda. Ǵylymı jáne ǵylymı-pedagogıkalyq qaýymnyń sylbyrlyǵyn Elbasymyz áldeneshe ret qadap-qadap aıtqany belgili. Otanymyzdyń azattyǵyn nyǵaıtýǵa úles qosýǵa daıar ekendigin jarııalaýshy mamandar kóp te, is júzinde eseptesýsiz, qoǵamdyq negizde aǵartýshylyq belsendilik tanytýǵa kiriskender kóp emes. Qoǵamnyń onyń ishinde bilim men mádenıet salalarynyń sheksiz kommerııalanýy demokratııaly, zaıyrly, quqyqtyq memleket qurýǵa paıdasynan góri zııanyn tıgizýde. Odan zııalylar men mamandardyń til, mádenıet, buqaralyq aqparat quraldary, ǵylym, bilim týraly zandardy júzege asyrý nıetindegi umtylysyna kese-kóldeneń keletinin baıqamaý múmkin emes.
Táýelsizdigimizdi bekemdeýge daıyn reept joq. Ol árkimnen úzdiksiz izdenisti talap etedi. Alaıda, zııalylar arasyndaǵy pikirtalas, daý-damaı, keıde Qazaqstannyń emes, bótenniń múddesi úshin júrip jatqan joq pa eken degen oıǵa qalasyń. Jórgeginen jerigender de, jalaýlatyp, qyzdyrmanyń qyzyl tiline súıenýshiler de jas memleketimiz úshin birdeı qaýipti. Qysqasy, ulttyq ıntellıgenııamyzdyń qyzmetinen týyndaıtyn paıdaly áser koeffııenti ázirge kóńilden shyǵa bermeıdi. Osynyń qyrsyǵynan da bolar, mamandardyń el arasyndaǵy qadir-qasıeti, basqa áleýmettik toptarmen yntymaqtastyǵy álsiregen. Suranys pen usynys, múmkindik pen qajettilik, sóz ben is arasyndaǵy alshaqtyq ulǵaımasa, jaqyndaǵan joq. Munyń negizgi deni, árıne, ótpeli dáýirge tán qaıshylyqtar. Eń bastysy - qaıshylyqtardy, qıynshylyqtardy jeńsek degen saıası erik-jiger bar. Eger Batys pen Shyǵystyń damyǵan, órkenıetti elderi ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan oń tájirıbeni qazaqstandyq erekshelikterge beıimdeı kádege jaratsaq, tarıhı tamyrlarymyzdy saqtaı alsaq, biz de kósile ilgerilermiz. Zııalylarymyzdyń mańdaıy jarqyrap, el bastap, qol bastap, kóshtiń aldyna túser. Óıtkeni sońǵy jyldary boı kótergen jaǵymdy nátıjeler bolashaqqa senimmen qaraýǵa negiz qalap otyr. Otarshyldyq pen totalıtarızm tusynda da zamana údesinen shyqqan zııalylarymyzdyń búgingi muragerleri tarıh taǵylymyn tárk etpeı, aıdarynan jel esken kúsh ekenin áli-aq dáleldeıdi.
Búginde adam balasy san alýan kásipti ıgerdi, talaı qupııalardyń syryn ashty. Biraq qıynnyń qıyny - ózińdi taný. Ózińdi tanýdy ult zııalysyn tanýdan bastasaq, tar jol, taıǵaq keshýge ushyramaı, uly kóshten óz ornymyzdy tabarymyz sózsiz.
