Fılosof, qoǵam belsendisi Ábdirashıt Bákiruly qoǵamda jıi kórinis berip kele jatqan keleńsiz oqıǵalardyń tórkinin nesıe aýyrtpalyǵymen baılanystyrady. Bankterdiń tek óz múddesin kózdeıtinin aıtqan ol jastarǵa nesıe berýde ata-ana kelisimin talap etýdi usynady.
Elimizde keıingi kezde jaǵymsyz habarlar kóbeıip barady: «bir qalada qyzdar bıikten sekirip qaza tapty», «elimizde sýııd sany joǵary», «jańa otaýdyń jartysy ajyrasyp jatyr», «qyzdarymyz ben uldarymyz shet elderge ketip jatyr», «kúndelikti taýarlar baǵasy ósip barady», «kedeıler men qaıyrshylar kóbeıdi», «jastar qylmysy joǵary», «qoǵam dinı radıkaldanyp barady» jáne t.t. jańalyqtarǵa etimiz de úırene bastady...
Árıne, bul máselelerdiń barlyǵy, jeke dara qubylystar retinde arnaıy organdardan óz baǵasyn alyp jatady... Biraq, onda artqa tartýshy keleńsizdikterden arylý joldary qandaı degen basty suraqqa jaýap berilmeıdi. Múmkin, ony sheshý joldary tekserýshi mekemege belgili shyǵar, biraq, olardyń qandaı shara qabyldaǵandarynan halyq beıhabar. Óıtkeni, bizdiń elde negatıvti jaǵdaıdy talqylaý, odan qutylýdyń joldaryn qoǵam bolyp taldaý, qoǵam bolyp áreket etý ınstıtýty qalyptaspaǵan. Ony sanaýly qoǵamdyq uıymdar «zertteıdi», aqyr sońy ol qoǵamdyq uıymnyń «granttyq qarjylandyrýmen» aıaqtalady. Sonymen, núkte. Sondyqtan, biz mundaı qubylystardyń sebebin ǵana aıtamyz. Al, onyń saldarymen kúresýde nátıje joq. Ókinishke oraı, bul – qazirgi orta shyndyǵy. Basqasha jaǵdaıda bir negatıvtiń qaıtalanyp otyrýy, bir súringen jerden taǵy da súriný bolmas edi...
Iá, elimizde, memleket pen qoǵam damýyn strategııalyq turǵyda zertteýshi ınstıtýttar bar. Biraq, olardyń zertteýleri tek «zertteý taqyryby» bolyp qana qalýda. Máselen, olardyń usynystary nege Májilis depýtattaryna taratylmaıdy? Nege depýtattar solar usynǵan ǵylymı negizge súıenip, úkimetke, mınıstrlikterge, ákimdikterge, jergilikti sheneýnikterge, oqý oryndaryna, mektepterge, tipten, turǵyndarǵa ortaq talap qoıa almaıdy? Ol joq, jabyq esik. Sodan bolar, depýtattarǵa negizgi aqparattar tek qoǵamnan ǵana jetedi. Al, ol únemi de «bolary bolyp, boıaýy sińgen» aqparat bolyp shyǵady. Sóıtip biz tek «saldarmen» ǵana kúresemiz – sottaımyz, jazalaımyz, qyzmetten alamyz... Al, «aldynalý tetikteri» boıynsha atqarylatyn jumystar joqqa tán. Nátıjesinde elimiz turaqty damý baǵytynan ajyrap, kóptegen kórsetkish boıynsha – mysaly, sportta, mádenıette, áleýmettik máselelerde – únemi artta qalyp otyrady...
OŃDY-SOLDY KREDIT TARATÝ JAQSYLYQQA APARMAIDY
Sol qatardan tabylatyn qoǵamdaǵy ótkir máselelerdiń biri – kredıt máselesi. Jýyrda Astana Finance Days sessııasynda Freedom bankiniń dırektorlar keńesiniń múshesi Aıdos Jumaǵulov halyqtyń 56%nyń nesıe tarıhy nashar, sonyń saldarynan olar ıpotekalyq baǵdarlamalarǵa qatysýǵa múmkindik ala almaıdy dep málimdedi. Onyń aıtýynsha, elimizdegi turǵyndardyń qarjylyq saýattylyǵy úshin úlken jaýapkershilik qarjy ınstıtýttarynyń moınynda eken... Shyndyǵynda bul durys pa? Negizi, bul máselemen qarjylyq ınstıtýttary, bankiler aınalyspaýy tıis. Munymen negizinen Otbasylyq ınstıtýttary aınalysýy tıis. Ol ınstıtýttar árbir azamatty qarjylyq saýattylyqqa úıretip, ondaǵy «tutynýshylyq minez-qulyqtaǵy» belgili bir aýytqýlardy der kezinde túzetip, adamdardy qatelikterden saqtaýy jáne qorǵaýy tıis emes pe?
Al, eger muny qarjylyq ınstıtýttyń quzyryna qaldyrsa, olar mindetti túrde óz ónimderin ótkizýge ǵana kúsh salyp, klıentterdiń minez-qulqyn ózgertedi. Ol úshin olarda naqty bir jaýapkershilik joq. Máselen, damyǵan elderde halyqtyń 65%-y depozıtterge ıe eken. Bul kórsetkish bizde halyqtyń 34%-yn quraıdy. Endeshe, bul bizdiń halyqtyń qarjylyq saýattylyǵy odan eki esege jýyq tómendigin bildiredi degen sóz. Óıtkeni, bizde «otbasyn qarjylyq josparlaý» degen atymen joq. Árkim óz bilgenimen júr...
Mysaly, qazaq kredıt alyp, dástúrine salyp toı jasaýdy mashyqqa aınaldyrǵan. Aqyr sońy, kredıt qyspaǵyna shydamaǵan jas otbasylar jylǵa jeterjetpesten ajyrasyp tynýda. Bul, qaı jaǵynan bolmasyn, memleket úshin turaqsyzdyqtyń kórsetkishi bolyp tabylady: demografııanyń quldyraýy, psıhologııalyq kúızelisterden týyndaıtyn tragedııalar, den saýlyqqa zııan kelýi, jetimderdiń kóbeıýi jáne t.s.s. kózge kórinetinkórinbeıtin kúızelisterge alyp keledi...
Jumaǵulov aıtqan statıstıkaǵa sáıkes, 9-10 mıllıon ekonomıkalyq belsendi halyqtyń ishinen shamamen 8 mıllıony bir joly nesıe ónimderin qoldanǵan eken. Iaǵnı, elimizde kredıtpen «betpebet jolyqpaǵan» adam nekensaıaq dese bolady. Sonyń ishinde, eń qaýiptisi dep sarapshy «18-23 jas aralyǵyndaǵy jastardyń merzimi ótken nesıeleriniń úlesi jyl saıyn ósip kele jatqanyn» atap ótti. Eger 2022 jyldyń basynda olardyń úlesi 13,1%-dy qurasa, 2024 jyldyń tamyzyna qaraı ol 20,3%-ǵa jetti. Jumaǵulovtyń pikirinshe, tutynýshylyq nesıeler men bólip tóleý júıeleri qazaqstandyqtardyń jastardyń minez-qulqyn ózgertedi. Osynyń áserinen 18 jastaǵy jigit nemese qyz adamdy únemi ezip turatyn «kredıt muńy» keseline tap bolady. Bul olardyń bolashaq ómirin baqytty josparlaýyna úlken kedergi.
Osylaı qalyptasa kele, olar, endi, otbasyn quryp, ózderin úıjaımen qamtamasyz etý jaǵdaıyna jetkende 25 jas pen 30 jas aralyǵynda – ne ıpotekalyq kredıtke, ne, avtonesıege qol jetkize almaıdy eken. «Qazir bankiler mundaı klıentterdiń 87%-ynan bas tartýda. Sebebi 56%-ynyń nesıe tarıhy nashar, 31%-ynyń tabysy jetkiliksiz», – degen Jumaǵulov.
Sondyqtan, men óz eliniń bolashaǵyn oılaǵan azamat retinde «Jastardy kredıtten qorǵaý» atty memlekettik deńgeıde baǵdarlama qabyldap, ony shuǵyl iske qosý qajet ekendigin aıtar edim. Bul sharany jergilikti ákimshilikterdegi áleýmettik jumys qyzmetkerleri, oqý oryndaryndary ataanalarmen birlese otyryp, tyǵyz baılanysta atqarsa – ómir tájirıbesi az jastardy bolashaq qatelikterden saqtaýǵa bolar edi.
Mysaly, ótken jyly meniń 1 kýrstaǵy stýdent nemerem dostarynyń qyzyǵýshylyǵyna eliktep, aqyly oqý kýrsyna jazylady. Ony eshkimge aıtpaı, óz betinshe Kaspı bankten 650 myń teńge kredıt alyp, oqý aqysyn tóleıdi. Biraz ýaqyttan keıin oǵan kýrs jaqpaı qaldy. Biraq, kredıt so kúıinde... Amal joq jyl boıy, onyń kredıtin ata men áje bolyp jabýmen boldyq... Bala da qateligin sezinip, kúızeldi. Jaraıdy, biz nemeremizdiń qateligin kótere aldyq. Alaıda, qanshama bala «telefonmen alǵan kredıtterin» jasyryp, sońy úlken proentter men problemalarǵa alyp kelip jatqany shyndyq emes pe! Mine, osyndaı jaǵdaıda, tabys kózi joq jastarǵa ońdysoldy kredıt berýshi bankterge tosqaýyl qoıý kerek qoı. Ony qalaı jasaýǵa bolar edi? Ol úshin memleket kredıt berýshi bankterdi óz tabys kózi joq jas klıentterinen (jastardan) jergilikti otbasylyq ınstıtýttar arqyly «ataanasymen kelisilgen» degen anyqtama (spravka) alyp kelýin talap etýge mindettese – kóp jastardy mundaı depressııalyq qadamdarǵa barýdan saqtaýǵa bolar edi.
Biz, balalarymyzdy, jastarymyzdy búgingi kúnniń «jylt eter» qyzyǵymen emes, olardyń baqytty, sanaly bolashaǵyna basymdyq beretin qoǵam qurýymyz qajet.
Oılanaıyq...
Ábdirashıt Bákiruly
