فيلوسوف، قوعام بەلسەندىسى ءابدىراشيت باكىرۇلى قوعامدا ءجيى كورىنىس بەرىپ كەلە جاتقان كەلەڭسىز وقيعالاردىڭ توركىنىن نەسيە اۋىرتپالىعىمەن بايلانىستىرادى. بانكتەردىڭ تەك ءوز مۇددەسىن كوزدەيتىنىن ايتقان ول جاستارعا نەسيە بەرۋدە اتا-انا كەلىسىمىن تالاپ ەتۋدى ۇسىنادى.
ەلىمىزدە كەيىنگى كەزدە جاعىمسىز حابارلار كوبەيىپ بارادى: «ءبىر قالادا قىزدار بيىكتەن سەكىرىپ قازا تاپتى»، «ەلىمىزدە سۋيتسيد سانى جوعارى»، «جاڭا وتاۋدىڭ جارتىسى اجىراسىپ جاتىر»، «قىزدارىمىز بەن ۇلدارىمىز شەت ەلدەرگە كەتىپ جاتىر»، «كۇندەلىكتى تاۋارلار باعاسى ءوسىپ بارادى»، «كەدەيلەر مەن قايىرشىلار كوبەيدى»، «جاستار قىلمىسى جوعارى»، «قوعام ءدىني راديكالدانىپ بارادى» جانە ت.ت. جاڭالىقتارعا ەتىمىز دە ۇيرەنە باستادى...
ارينە، بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى، جەكە دارا قۇبىلىستار رەتىندە ارنايى ورگانداردان ءوز باعاسىن الىپ جاتادى... بىراق، وندا ارتقا تارتۋشى كەلەڭسىزدىكتەردەن ارىلۋ جولدارى قانداي دەگەن باستى سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەيدى. مۇمكىن، ونى شەشۋ جولدارى تەكسەرۋشى مەكەمەگە بەلگىلى شىعار، بىراق، ولاردىڭ قانداي شارا قابىلداعاندارىنان حالىق بەيحابار. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدە نەگاتيۆتى جاعدايدى تالقىلاۋ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولدارىن قوعام بولىپ تالداۋ، قوعام بولىپ ارەكەت ەتۋ ينستيتۋتى قالىپتاسپاعان. ونى ساناۋلى قوعامدىق ۇيىمدار «زەرتتەيدى»، اقىر سوڭى ول قوعامدىق ۇيىمنىڭ «گرانتتىق قارجىلاندىرۋمەن» اياقتالادى. سونىمەن، نۇكتە. سوندىقتان، ءبىز مۇنداي قۇبىلىستاردىڭ سەبەبىن عانا ايتامىز. ال، ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋدە ناتيجە جوق. وكىنىشكە وراي، بۇل – قازىرگى ورتا شىندىعى. باسقاشا جاعدايدا ءبىر نەگاتيۆتىڭ قايتالانىپ وتىرۋى، ءبىر سۇرىنگەن جەردەن تاعى دا ءسۇرىنۋ بولماس ەدى...
ءيا، ەلىمىزدە، مەملەكەت پەن قوعام دامۋىن ستراتەگيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋشى ينستيتۋتتار بار. بىراق، ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى تەك «زەرتتەۋ تاقىرىبى» بولىپ قانا قالۋدا. ماسەلەن، ولاردىڭ ۇسىنىستارى نەگە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا تاراتىلمايدى؟ نەگە دەپۋتاتتار سولار ۇسىنعان عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ، ۇكىمەتكە، مينيسترلىكتەرگە، اكىمدىكتەرگە، جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەرگە، وقۋ ورىندارىنا، مەكتەپتەرگە، تىپتەن، تۇرعىندارعا ورتاق تالاپ قويا المايدى؟ ول جوق، جابىق ەسىك. سودان بولار، دەپۋتاتتارعا نەگىزگى اقپاراتتار تەك قوعامنان عانا جەتەدى. ال، ول ۇنەمى دە «بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن» اقپارات بولىپ شىعادى. ءسويتىپ ءبىز تەك «سالدارمەن» عانا كۇرەسەمىز – سوتتايمىز، جازالايمىز، قىزمەتتەن الامىز... ال، «الدىنالۋ تەتىكتەرى» بويىنشا اتقارىلاتىن جۇمىستار جوققا ءتان. ناتيجەسىندە ەلىمىز تۇراقتى دامۋ باعىتىنان اجىراپ، كوپتەگەن كورسەتكىش بويىنشا – مىسالى، سپورتتا، مادەنيەتتە، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردە – ۇنەمى ارتتا قالىپ وتىرادى...
وڭدى-سولدى كرەديت تاراتۋ جاقسىلىققا اپارمايدى
سول قاتاردان تابىلاتىن قوعامداعى وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – كرەديت ماسەلەسى. جۋىردا Astana Finance Days سەسسياسىندا Freedom بانكىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ايدوس جۇماعۇلوۆ حالىقتىڭ 56%نىڭ نەسيە تاريحى ناشار، سونىڭ سالدارىنان ولار يپوتەكالىق باعدارلامالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الا المايدى دەپ مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى تۇرعىنداردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ موينىندا ەكەن... شىندىعىندا بۇل دۇرىس پا؟ نەگىزى، بۇل ماسەلەمەن قارجىلىق ينستيتۋتتارى، بانكىلەر اينالىسپاۋى ءتيىس. مۇنىمەن نەگىزىنەن وتباسىلىق ينستيتۋتتارى اينالىسۋى ءتيىس. ول ينستيتۋتتار ءاربىر ازاماتتى قارجىلىق ساۋاتتىلىققا ۇيرەتىپ، ونداعى «تۇتىنۋشىلىق مىنەز-قۇلىقتاعى» بەلگىلى ءبىر اۋىتقۋلاردى دەر كەزىندە تۇزەتىپ، ادامداردى قاتەلىكتەردەن ساقتاۋى جانە قورعاۋى ءتيىس ەمەس پە؟
ال، ەگەر مۇنى قارجىلىق ينستيتۋتتىڭ قۇزىرىنا قالدىرسا، ولار مىندەتتى تۇردە ءوز ونىمدەرىن وتكىزۋگە عانا كۇش سالىپ، كليەنتتەردىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتەدى. ول ءۇشىن ولاردا ناقتى ءبىر جاۋاپكەرشىلىك جوق. ماسەلەن، دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ 65%-ى دەپوزيتتەرگە يە ەكەن. بۇل كورسەتكىش بىزدە حالىقتىڭ 34%-ىن قۇرايدى. ەندەشە، بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى ودان ەكى ەسەگە جۋىق تومەندىگىن بىلدىرەدى دەگەن ءسوز. ويتكەنى، بىزدە «وتباسىن قارجىلىق جوسپارلاۋ» دەگەن اتىمەن جوق. اركىم ءوز بىلگەنىمەن ءجۇر...
مىسالى، قازاق كرەديت الىپ، داستۇرىنە سالىپ توي جاساۋدى ماشىققا اينالدىرعان. اقىر سوڭى، كرەديت قىسپاعىنا شىداماعان جاس وتباسىلار جىلعا جەتەرجەتپەستەن اجىراسىپ تىنۋدا. بۇل، قاي جاعىنان بولماسىن، مەملەكەت ءۇشىن تۇراقسىزدىقتىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى: دەموگرافيانىڭ قۇلدىراۋى، پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەردەن تۋىندايتىن تراگەديالار، دەن ساۋلىققا زيان كەلۋى، جەتىمدەردىڭ كوبەيۋى جانە ت.س.س. كوزگە كورىنەتىنكورىنبەيتىن كۇيزەلىستەرگە الىپ كەلەدى...
جۇماعۇلوۆ ايتقان ستاتيستيكاعا سايكەس، 9-10 ميلليون ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ ىشىنەن شامامەن 8 ميلليونى ءبىر جولى نەسيە ونىمدەرىن قولدانعان ەكەن. ياعني، ەلىمىزدە كرەديتپەن «بەتپەبەت جولىقپاعان» ادام نەكەنساياق دەسە بولادى. سونىڭ ىشىندە، ەڭ قاۋىپتىسى دەپ ساراپشى «18-23 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ مەرزىمى وتكەن نەسيەلەرىنىڭ ۇلەسى جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانىن» اتاپ ءوتتى. ەگەر 2022 جىلدىڭ باسىندا ولاردىڭ ۇلەسى 13,1%-دى قۇراسا، 2024 جىلدىڭ تامىزىنا قاراي ول 20,3%-عا جەتتى. جۇماعۇلوۆتىڭ پىكىرىنشە، تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەر مەن ءبولىپ تولەۋ جۇيەلەرى قازاقستاندىقتاردىڭ جاستاردىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتەدى. وسىنىڭ اسەرىنەن 18 جاستاعى جىگىت نەمەسە قىز ادامدى ۇنەمى ەزىپ تۇراتىن «كرەديت مۇڭى» كەسەلىنە تاپ بولادى. بۇل ولاردىڭ بولاشاق ءومىرىن باقىتتى جوسپارلاۋىنا ۇلكەن كەدەرگى.
وسىلاي قالىپتاسا كەلە، ولار، ەندى، وتباسىن قۇرىپ، وزدەرىن ۇيجايمەن قامتاماسىز ەتۋ جاعدايىنا جەتكەندە 25 جاس پەن 30 جاس ارالىعىندا – نە يپوتەكالىق كرەديتكە، نە، اۆتونەسيەگە قول جەتكىزە المايدى ەكەن. «قازىر بانكىلەر مۇنداي كليەنتتەردىڭ 87%-ىنان باس تارتۋدا. سەبەبى 56%-ىنىڭ نەسيە تاريحى ناشار، 31%-ىنىڭ تابىسى جەتكىلىكسىز»، – دەگەن جۇماعۇلوۆ.
سوندىقتان، مەن ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان ازامات رەتىندە «جاستاردى كرەديتتەن قورعاۋ» اتتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعدارلاما قابىلداپ، ونى شۇعىل ىسكە قوسۋ قاجەت ەكەندىگىن ايتار ەدىم. بۇل شارانى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردەگى الەۋمەتتىك جۇمىس قىزمەتكەرلەرى، وقۋ ورىندارىندارى اتاانالارمەن بىرلەسە وتىرىپ، تىعىز بايلانىستا اتقارسا – ءومىر تاجىريبەسى از جاستاردى بولاشاق قاتەلىكتەردەن ساقتاۋعا بولار ەدى.
مىسالى، وتكەن جىلى مەنىڭ 1 كۋرستاعى ستۋدەنت نەمەرەم دوستارىنىڭ قىزىعۋشىلىعىنا ەلىكتەپ، اقىلى وقۋ كۋرسىنا جازىلادى. ونى ەشكىمگە ايتپاي، ءوز بەتىنشە كاسپي بانكتەن 650 مىڭ تەڭگە كرەديت الىپ، وقۋ اقىسىن تولەيدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن وعان كۋرس جاقپاي قالدى. بىراق، كرەديت سو كۇيىندە... امال جوق جىل بويى، ونىڭ كرەديتىن اتا مەن اجە بولىپ جابۋمەن بولدىق... بالا دا قاتەلىگىن سەزىنىپ، كۇيزەلدى. جارايدى، ءبىز نەمەرەمىزدىڭ قاتەلىگىن كوتەرە الدىق. الايدا، قانشاما بالا «تەلەفونمەن العان كرەديتتەرىن» جاسىرىپ، سوڭى ۇلكەن پروتسەنتتەر مەن پروبلەمالارعا الىپ كەلىپ جاتقانى شىندىق ەمەس پە! مىنە، وسىنداي جاعدايدا، تابىس كوزى جوق جاستارعا وڭدىسولدى كرەديت بەرۋشى بانكتەرگە توسقاۋىل قويۋ كەرەك قوي. ونى قالاي جاساۋعا بولار ەدى؟ ول ءۇشىن مەملەكەت كرەديت بەرۋشى بانكتەردى ءوز تابىس كوزى جوق جاس كليەنتتەرىنەن (جاستاردان) جەرگىلىكتى وتباسىلىق ينستيتۋتتار ارقىلى «اتااناسىمەن كەلىسىلگەن» دەگەن انىقتاما (سپراۆكا) الىپ كەلۋىن تالاپ ەتۋگە مىندەتتەسە – كوپ جاستاردى مۇنداي دەپرەسسيالىق قادامدارعا بارۋدان ساقتاۋعا بولار ەدى.
ءبىز، بالالارىمىزدى، جاستارىمىزدى بۇگىنگى كۇننىڭ «جىلت ەتەر» قىزىعىمەن ەمەس، ولاردىڭ باقىتتى، سانالى بولاشاعىنا باسىمدىق بەرەتىن قوعام قۇرۋىمىز قاجەت.
ويلانايىق...
ءابدىراشيت باكىرۇلى
