Qazaqstan su resurstaryna bai el retınde tanylsa da, soŋǧy jyldary auyz su tapşylyǧy mäselesı özektı bolyp otyr. Köptegen özender men kölderdıŋ moldyǧyna qaramastan, qoljetımdı taza su közı bırkelkı bölınbegen, būl jaǧdai keibır aimaqtarda su tapşylyǧynyŋ tuyndauyna sebep boluy mümkın.
Būl mäselege beijai qarau bolaşaqta halyqtyŋ densaulyǧyna, ekonomikaǧa da terıs äser etedı.
SEBEPTERI
Auyz su tapşylyǧynyŋ tüpkı sebepterı bırneşe qyrynan körınedı. Bırınşıden, klimattyŋ özgeruı sudyŋ mezgılsız jinaluyna äkeledı, ol su resurstarynyŋ tiımdı paidalanyluyna kedergı keltıredı. Ekınşıden, su tapşylyǧy jiı baiqalatyn jyldary su qorlarynyŋ azaiuy da maŋyzdy sebepterdıŋ bırı. Üşınşıden, sudyŋ ysyrap boluy, iaǧni tabiǧi resurstardy tiımsız paidalanu, mäselenı odan ärı uşyqtyryp otyr. Törtınşıden, memleketaralyq kelısımderdıŋ tiıstı deŋgeide oryndalmauy, äsırese şekaralas eldermen su resurstaryn bölısu mäselesınde öz äserın tigızude. Besınşı sebep – jergılıktı jerlerde tūşy su közderınıŋ jetıspeuşılıgı nemese mülde bolmauy, būl äsırese auyldyq jerlerde qatty baiqalady. Al altynşy sebep – su şaruaşylyǧy infraqūrylymynyŋ tozuy, onyŋ äserınen su jetkızu jüielerınıŋ sapasy tömendep, su tapşylyǧynyŋ mäselesı arta tüsude. Eger osy mäselenı şeşu bügınnen bastalmasa, aldaǧy uaqytta eldıŋ damuynda aitarlyqtai qiyndyqtar tuyndauy ǧajap emes. Sebebı, halyq sanynyŋ artuy, sudyŋ ysyrap boluy, su qūrylymdarynyŋ tozuy jäne osy syndy t.b faktorlar äser etetın bolady.SALDARY
Auyz su tapşylyǧynyŋ saldary köp qyrly ärı tereŋ. Būl mäselede ekonomikalyq, äleumettık jäne ekologiialyq aspektılerdıŋ barlyǧy özara bailanysty, jäne ärqaisysynyŋ özıne tän auyrtpalyǧy bar. Ekonomikalyq şyǧyndar: Sudyŋ jetıspeuşılıgı auyl şaruaşylyǧyna terıs äserın tigızedı. Önımdılık tömendeidı, būl öz kezegınde azyq-tülık öndırısınıŋ qysqaruyna, baǧanyŋ köterıluıne jäne jūmys oryndarynyŋ azaiuyna alyp keledı. Äsırese, suǧa täueldı sektorlar men şaruaşylyqtar būl qiyndyqtardy erekşe sezınedı. Su tapşylyǧynyŋ ekonomikalyq şyǧyndary tek bır salaǧa ǧana emes, tūtas ūlttyq ekonomikaǧa terıs äser etedı. Densaulyqqa ziian: Taza auyz suǧa qol jetkıze almau halyqtyŋ densaulyǧyna kerı yqpal etedı. Lastanǧan su ış aurularynyŋ taraluyn arttyryp, äsırese balalar men qarttardyŋ ömır sapasyn tömendetedı. Su tapşylyǧy tek fizikalyq jaǧdaiǧa ǧana emes, jalpy halyqtyŋ ömır süru deŋgeiıne de äser etedı. Taza su bolmaǧan jaǧdaida, jūqpaly aurular keŋınen tarap, densaulyq saqtau jüiesıne ülken jükteme tüsuı mümkın. Ekologiialyq apattar: Su tapşylyǧy tabiǧi ortanyŋ tepe-teŋdıgın būzyp, ekologiialyq apattardyŋ tuyndauyna sebep bolady. Su resurstarynyŋ jetıspeuı kölder men özenderdıŋ qūrǧauyna, ösımdıkter men januarlar düniesınıŋ azaiuyna äkeledı. Mysaly, Aral teŋızınıŋ tartyluy bükıl Ortalyq Aziia aimaǧyna ekologiialyq apat äkelgenı belgılı. Osylaişa, auyz su tapşylyǧynyŋ saldary tek bügıngı künmen şektelmeidı, ol bolaşaqta da eldıŋ ekonomikasyna, halyqtyŋ densaulyǧyna jäne tabiǧatqa aitarlyqtai ziian keltıruı mümkın.NE ISTEU KEREK?
Qazaqstandaǧy su mäselesı eldıŋ bolaşaǧyna aitarlyqtai äser etetın faktor bolyp tabylady. Su resurstarynyŋ tapşylyǧy — būl tek jergılıktı deŋgeide ǧana emes, bükıl älemde oryn alyp otyrǧan ötkır mäsele. Memleketaralyq su şaruaşylyǧy üilestıru komissiiasy ǧylymi-aqparattyq ortalyǧynyŋ bas sarapşysy Qūralai Qalmaǧanbetqyzy būl turaly bylai dep pıkır bıldırdı: - Halyq tek su bar jerde qonystanatyny bärımızge belgılı. Iаǧni, memleket bolu üşın jer, su jäne halyq degen üştaǧan boluy kerek. Sondyqtan, elımızdıŋ qauıpsızdıgı su qauıpsızdıgıne tıkelei bailanysty dep aitar edım, - deidı ol. Auyz su tapşylyǧynyŋ aldyn alu üşın memleket pen qoǧamnyŋ bırlesıp jūmys ısteuı qajet. Qūralai Qalmaǧanbetqyzynyŋ pıkırınşe, memleket tozǧan infraqūrylymdy qalpyna keltırıp, qalalar men eldı mekenderdı jobalauda su resurstarynyŋ mölşerın eskeruı tiıs. Sonymen qatar, mamandardy daiarlap, olardyŋ jūmys ısteuıne qolaily jaǧdai jasau qajet ekenın atap öttı. Būl şaralar su tapşylyǧyn şeşuge baǧyttalǧan maŋyzdy qadamdar bolar edı. Odan bölek, su resurstaryn ünemdeudı halyqqa nasihattau asa maŋyzdy. Seminarlar ötkızıp, būqaralyq aqparat qūraldarynda, äleumettık jelılerde osy taqyrypty keŋınen talqylap, bılım jüiesıne engızu qajet. Su ünemdeudı bala baqşadan bastap, mektepterde oqytu maŋyzdy ekenın alǧa tartady sarapşy. Būl şaralar keleşekte ūrpaqtyŋ suǧa degen sanaly közqarasyn qalyptastyryp, resurstardy saqtap qaluǧa septıgın tigızer edı. Sondai-aq, memleket tarapynan auylşaruaşylyqtarǧa sudy ünemdeu baǧytynda qoldau körsetu maŋyzdy.STATİSTİKA NE DEIDI?
Klimattyŋ özgeruı men halyq sanynyŋ ösuı jaǧdaiynda su resurstaryn tiımdı ärı ünemdı paidalanu erekşe mänge ie. Worldometers statistikalyq biurosynyŋ mälımetıne süiensek, Qazaqstan sudy eŋ köp paidalanatyn elderdıŋ qataryna kıredı. Mysaly, Resei, Ukraina, Ūlybritaniia siiaqty eldermen salystyrǧanda, Qazaqstanda adam basyna şaqqandaǧy täulıktık su paidalanu deŋgeiı aitarlyqtai joǧary. Science ǧylymi jurnalynda jariialanǧan zertteuge säikes, qazırgı taŋda älemde 4 milliardtan astam adam taza suǧa qol jetkıze almai otyr. Al ortaşa eseppen, bır adam künıne 200-250 litr su jūmsaidy eken. Būl körsetkış adamzattyŋ qanşalyqty ülken resursty tūtynatynyn aiqyn körsetedı.Delnaz Menseitova
