Aqtöbe oblysy Yrǧyz audanynyŋ oŋtüstık-batys jaǧynda ornalasqan, biıktıgı 240 metr şoqynyŋ tarihyna, atauyna qatysty būrmalanǧan aqiqattyŋ aq-qarasy jan-jaqty aşylyp, anyqtalsa da şyndyqty qoldamaityn top «taudyŋ atauy Tabyn Bökenbaiǧa bailanysty» dep ädıldıktıŋ ornauyna bögesın bolyp, türlı qūityrqy amaldarǧa baryp otyr. Būl jönınde būrynda da bırneşe syn maqala, zertteu jazǧanbyz.
Daudyŋ örşuı bylai boldy: Şektı Bögenbaidyŋ ūrpaqtary är jyldary tüsırılgen kartalardy, el ışınde saqtalǧan auyzşa mälımetterdı, orys ofiserı Iа.P. Gaverdovskii jazyp qaldyrǧan derekterdı negızge alyp, 2016 jyly qyrküiek aiynda älgınde atalǧan şoqynyŋ etegıne tas belgı ornatqan-dy. Sonyŋ qūjattaryn jasap, zaŋdastyru Aqtöbe oblystyq mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasyna mındetteledı. Bıraq osy mekemenıŋ basşysy A. Iýnisova «bökenbaişyl» toptyŋ yǧyna jyǧylyp, aidan anyq aqiqatty sözbūidaǧa salyp, eskertkıştıŋ qūjatyn räsımdeudı älı sozyp keledı...
Būl mäselege qaita oralyp otyrmyz. Sebebı, atauy qalaida Tabyn Bökenbaidyŋ esımıne bailanysty bolyp şyǧuy kerek degen A. Iýnisovanyŋ qoldauymen memleket esebınen arnaiy bölıngen qarjymen şaǧyn töbege qatysty derek ızdep, sonau Mäskeu, Sankt-Peterburg, Orynbor qalalaryn aralap, taban tozdyrǧan, ızdempaz tarihşy G. İzbasarovanyŋ nazaryna öz dälel-uäjımızdı, sūraq-saualymyzdy arnaiy ūsynǧandy jön kördık.
Aqtöbe oblystyq mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasynyŋ basşysy A. Iýnisovanyŋ ūiymdastyruymen 2024 jyly 19 qyrküiekte Almaty qalasynda ötkızılgen jiynda qabyldanǧan qararda tüzılgen «Yrǧyz-Şalqar tas joly boiyndaǧy «Şoqy» turaly jūmystardy talqylau, taldau, jäne saraptau turaly ǧylymi keŋes hattamasynda» Q. Jūbanov atyndaǧy Aqtöbe öŋırlık memlekettık universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Gülbanu İzbasarovanyŋ da sözı keltırılıptı, bylai deptı ol: «2023-2024 jyldary Resei federasiiasynyŋ Mäskeu, Sankt-Peterburg, Orynbor qalalaryndaǧy äskeri, tarihi arhiv qorlaryndaǧy materialdarmen zertteu jūmystaryn jürgızdım. Soŋǧy jyldary Aqtöbe oblysy Yrǧyz audanynda ornalasqan Bökenbai şoqysy turaly ärtürlı mälımetter jaryqqa şyǧuda. Būryn Bökenbai Qarabatyrūly atymen atalǧan dep eseptelıp kelgen būl şoqy Şektı ruynan şyqqan Bögenbai Japalaqūly atyna bailanysty qoiylǧan degen pıkırler aityluda. Būl mäselede tükpılıktı şeşım aitu qiyn. ...qosymşa ärı qarai zertteu jūmystaryn jürgızu qajet dep esepteimın».
G. İzbasarovanyŋ aidan anyq aqiqatqa «tükpılıktı şeşım aita almai» bek qinalyp otyrǧany – bızdıŋşe beker. Adam tüsınbeitındei şytyrman eşteŋesı joq. Oǧan bärı – ūǧynyqty. Bıraq sözınıŋ syŋaiynan şyndyqty qalamaityny aŋdalady.
Osy tūsta mynany da eskerte keteiık, 2024 jyly 19 qyrküiekte Almaty qalasynda ötkızılgen jiynda toltyrylǧan, bız aiǧaqqa tartyp otyrǧan jaŋaǧy «Yrǧyz-Şalqar tas joly boiyndaǧy «Şoqy» turaly jūmystardy talqylau, taldau, jäne saraptau turaly ǧylymi keŋes hattamasy» – negızsız. Öitkenı, mūnda tek «bökenbaişyldardyŋ» tarihty būrmalaǧan terıs sözderı berılgen, özderınıŋ ädepsız ötırıkterıne qaişy keletın qarsy jaqtyŋ däleldı pıkırlerı engızılmegen häm qylaryŋdy qylyp al degendei A. Iýnisova lauazymynyŋ mümkındıgın asyra paidalanǧan, özı basqaryp otyrǧan mekemenıŋ mörın basyp, özı, onyŋ jaqtas ekı adamy qoldaryn qoiyp, kuälandyrǧan. Qysqasy, «şoqyǧa qazba jūmysyn jürgızu kerek» dep özderı şeşım şyǧaryp, özderı bekıtken. Mıne, «ädıldıktıŋ» türı!
Hoş, İzbasarovaǧa aitpaǧymyzǧa köşeiık.
1803 jyly Iа.P. Gaverdovskii Älım tarhan Qaraköbek bidıŋ baiandauyndaǧy şoqy atauynyŋ kımge tiesılı ekenın «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo» dep atalatyn eŋbegınde taiǧa taŋba basqandai, ap-anyq qyp jazyp ketken, bylai delıngen onda: «Pri vozzrenii na Bukanbaevy gory i na maiak Bukanbaev, kirgizsy ne mogli uterpet, chtoby ne uvedomit nas o prichine takovogo ih naimenovaniia. «V starinu, – govorili oni, – kogda kalmyki, pritesnia ordu naşu chrez nabegi, ostavalis obitat chastiu v zdeşnih okrestnostiah, starşina Bukanbai s podvlastnymi emu aulami imel glavnoe kocheve v gorah, nosiaşih teper ego imia, gde priroda soedinila vse vygody, potrebnye dlia jizni. Chtoby vernee spasti svoe ubejişe ot nepriiatelei, on raspolagal vsegda svoi v doline, okrujennoi otovsiudu vozvyşennymi mestami, po koim paslis tabuny pod nabliudeniem rasstavlennyh na verşine gor karaulov. Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia. Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi».
Äsıre «bökenbaişyl» toptyŋ «Tabyn Bökenbai äsker jinap, qarauyl töbe qylǧan, taudyŋ «Bökenbai» ataluy sodan» dep tanbastan özeurep, «dälel» qylyp jürgenderı – osyndaǧy «Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia» degen söilemder.
Bıraq «bökenbaişyl» top ūiatty ysyryp tastap, özderınıŋ berekesız ötırıkterıne qaişy keletın «Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi» dep taŋbalanǧan mälımetten ainalyp ötedı.
Aidan anyq osy aqiqatty oqyp otyryp, közı şyndyqqa tolyq jetse de tarihşy İzbasarova da «tükpılıktı şeşım aitu qiyn» dep būltaqtaidy.
Sözımızdı ärı qarai jalǧastyraiyq. Halyq jyrynda:
«Arystandai aibatty,
Jolbarystai qairatty,
Bökenbai syndy batyrym,
Alty müşel toltyryp,
Qalyŋ da jäumıt ışınde,
Qapyda qaza bolǧan-dy», – delıngen (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 43-44 better).
Resei imperiiasy Syrtqy ıster ministrlıgı arhivındegı derek te Tabyn Bökenbaidyŋ barymtaǧa barǧanda türıkpenderdıŋ soiylmen töpelegen soqqysynyŋ astynda qalyp, jan tapsyrǧanyn kuälandyryp, bylai dep bekıtıp tūr:« ...maia 28 - chisla 1742 goda Iаiskoe voisko cherez prihavşego iz kaisaskoi ordy iaiskogo kazaka Harku, donosit, chto kaisaskii vladeles je Bukenbai v chisle 500 chelovek hodil pod truhmensev dlia vziatiia u nih polonu i otgonu skota, tokmo oni, turhmensy, ih kaisakov, vseh pobil do smerti...» (Qaraŋyz: APVR, fond 122, 1742 g. d. 4, l. 53).
Jäumıtterdıŋ qolynan ajal qūşqan Tabyn Bökenbaidyŋ mürdesı qazırgı Aqtöbe oblysy Baiǧanin audanyndaǧy özınıŋ qonysynda jatyr. Būl jönınde professor Z. Baidosov mynadai mälımet bergen: «Baiǧanin audanynyŋ tūrǧyndary jasy toqsanǧa kelgen Orazbai Şanin, seksennıŋ üstındegı Ainaqūl Qojanov, Moldaǧali Özbekbaev, Maqsat Dosjanov siiaqty aqsaqaldardyŋ aituynşa, Bökenbai batyr Jarqamystyŋ batys betkeiınen 7-8 şaqyrym jerdegı Bökenbai töbesınde jerlengen...» (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 361-bet).
Mūny myna derekter de rastaidy, büi delıngen: «... «Tabyn Bökenbai batyr» qoǧamdyq keŋesı men qorynyŋ ūiymdastyruymen Baiǧanin audanyndaǧy Jarqamys aulynan 12-13 şaqyrymdai qaşyq jatqan töbedegı köne qorymǧa Bökenbai batyrdyŋ jerlengenı jönınde eskertkış-belgı ornatyldy... Belgı tasty qoiu räsımıne Baiǧanin audanynyŋ äkımı Berdıhan Kemeşov, tarihşy Zäkıratdin Baidosov, oblystyq jer qatynastary basqarmasynyŋ bastyǧy Mälık Jekeev, oblystyq qazynalyq departamentınıŋ direktory Asqar Däuletiiarov, qordyŋ direktory Izımǧali Köbenov bastaǧan Aqtöbelık ǧalymdar, intelligensiia ökılderı, oblysymyzdyŋ barlyq audandarynan, Maŋǧystau, Qyzylorda, Batys Qazaqstan oblystarynan, sondai-aq Orynbor oblysynan kelgen qonaqtar jäne Jarqamys aulynyŋ tūryndary qatysty» (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 413-414 better).
Mıne, barşamyz kuä bop otyrmyz, Tabyn Bökenbaidyŋ molasynyŋ Yrǧyzda emes, Aqtöbe oblysy Baiǧanin audany territoriiasynda ekenıne.
İsmurzin deitın ūqpasa da tap G. İzbasarova tüsınbeitındei sonşalyqty kürdelı, şytyrman oqiǧa emes, bärı de ap-anyq baiandalǧan.
Ǧalym häm pedagog G. İzbasarovanyŋ Allaǧa aian aqiqattyŋ ädıldıgın aita almai, «tüpkılıktı şeşım aitu qiyn, älı de zertteu kerek» dep solqyldaqtyq tanytyp, kümıljuınıŋ syryn keiın bıldık.
Äsıre «bökenbaişyldardyŋ» qūrastyruymen 2011 jyly «Bahadür batyr Bökenbai» atalatyn kıtap jaryq körgen. Işı – şylǧi ötırıkke, öreskel būrmalauşylyqqa toly. Osy «eŋbektı» jaryqqa şyǧarar kezde jūmys ıstegen şyǧarmaşylyq toptyŋ qūramynda Q. Jūbanov atyndaǧy Aqtöbe öŋırlık memlekettık universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, «XVIII ǧasyrdaǧy qazaq-başqūrt ara qatynastarynyŋ saiasi jäne etnikalyq ürdıster» (?) (2008) dep atalatyn monografiianyŋ avtory, 18-ǧasyrdyŋ bılgır zertteuşı mamany delınetın G. İzbasarova da jürgen eken...
Eske sala keteiık, Iа.P. Gaverdovskiidıŋ 1803-1804 jyldardaǧy saparyn baiandaǧan «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo» dep atalatyn eŋbegındegı 1710 jyly Qaraqūmda ötken qoŋsylas qazaq rulary ötkızgen şaǧyn bas qosuda söilegen «Bukanbai», keiın qalmaqtarmen qaqtyǧysta qaza tauyp, Şektılerdıŋ mekenındegı şoqyǧa jerlenetın «Bukanbai» – bır adam. Esımı orysşa būrmalanyp tüzılgen – Bögenbai! Ruy – Şektı.
Tarhan Qaraköbek bidıŋ aituymen Iа.P. Gaverdovskii qaǧazǧa tüzıp alǧan Qarakesek jiynyndaǧy «Bukanbaidyŋ» (Bögenbai) sözın de äsıre «bökenbaişyldar» Tabyn Bökenbaiǧa japsyryp älek.
Endı Qaraqūm oqiǧasyna da toqtalyp, ony da İzbasarovanyŋ nazaryna ūsynaiyq, büi dep baiandalǧan: «V 1710 g. nekotorye stareişiny i nachalniki semeistv iz chisla teh rodov, kotorye raspolagalis v peskah Karakumah, sobralis dlia sovetu, daby upotrebit vse usiliia k edinoduşnoi zaşite drug druga do poslednei kapli krovi... No izvestnyi v to vremia po hrabrosti starşina Bukanbai unichtojil sie predpriiatie ih. Kirgizsy rasskazyvaiut, chto on sredi jarkogo spora, razorvav na sebe odejdu i povergnuv v krug soveta mech svoi, govoril v isstuplenii: «Otmstim vragam naşim! Umrem s orujiem! Ne budem slabymi zriteliami razgrablennyh kochevok i plenennyh detei naşih! Robeli li kogda voiny ravnin kipchakskih! Siia brada eşe ne ukraşalas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei. Teper mogu l ravnoduşno snest tiranstvo ot varvarov? Eşe net u nas nedostatka v dobryh koniah! Eşe ne opustel kolchan so strelami ostrymi!» (Qaraŋyz: Gaverdovskii Iа.P. «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo». Rukopisnyi otdel LOİİ SSSR AN SSSR. Kollesiia № 115, d. № 495).
Gaverdovskiidıŋ jol-sapar kündelıgınde «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep taŋbalanǧan osy söz de Tabyn Bökenbaiǧa telınıp jür. Mūnyŋ da eş dälelı joq. Kuälık bereiık.
Derekterde Tabyn Bökenbaidyŋ 1667 jyly tuyp, 75 jasynda baqi bolǧany aitylady (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe qalasy, S.T. Janädılov baspahanasy, 343-bet).
Osyny negızge alyp, eseptegende 1710 jyly Qaraqūmda ötken Qarakesek jiynynda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitylǧan sözdıŋ iesı – qyryq üştegı Tabyn Bökenbai deu mülde qisynsyz! Kerısınşe, alpystyŋ töŋıregındegı Şektı Bögenbai batyrǧa tän.
1710 jyly Qaraqūmda ötken Qarakesek (Älım-Şömen) jiynynda eldı ruhtandyryp, bırlıkke şaqyrǧanda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitqan sözınen Bögenbaidyŋ jasy sol kezde 60-tyŋ şamasynda dep topşylaimyz. Şektılerdıŋ, onyŋ ışınde Tıleu men Qabaqtyŋ arasynda saqtalyp jetken derekte «qalmaqtarmen bolǧan şaiqasqa batyrdyŋ balasy Tınälı, nemeresı Qarabek te qatysqan» delınedı. Sonda ūlynyŋ jasy 40-tyŋ töŋıregınde, nemeresınıŋ de at jalyn tartyp, azamat bolǧan kezı, 20-nyŋ oiaq, būiaǧynda. Şaiqas 1717 jyldar şamasynda ötıp, Bögenbai alpystyŋ orta maŋynan öte qaza tapqan siiaqty. Naqty derek bolmaǧandyqtan ärı ne berı säl-säl ǧana auytquymyz mümkın, bıraq şamamyz – dūrys.
Köp sozbaqtamai sözımızdı osy tūstan qaiyryp, qorytyndysyna köşeiık. 18-ǧasyrdyŋ bılgır zertteuşı mamany G. İzbasarovaǧa mynadai sūraqtar qoimaqpyz:
a) «Bökenbaişyl» top Iа. Gaverdovskiidıŋ eŋbegındegı «Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia» dep baiandalǧan sözdı Tabyn Bökenbaidyŋ Şektılerdıŋ mekenındegı şoqyny qarauyl töbe qylyp paidalanǧanyna kuälık etıp tartady da osyǧan jalǧas «Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi» degen derekterden nege ainalyp ötedı? (Olardyŋ ışınde İzbasarovanyŋ özı de bar).
ä) Tarhan Qaraköbek bidıŋ Gaverdovskiige bergen «...starşina Bukanbai s podvlastnymi emu aulami imel glavnoe kocheve v gorah» degen mälımetı atalǧan töŋırektıŋ Şektı Japalaqūly Bögenbaidyŋ ataqonysy ekenın däleldep tūr, būǧan nendei uäjderın aitar eken?
b) Aqtöbe oblysy Yrǧyz audanynyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy Şektılerdıŋ ejelden bergı öz mekenındegı şoqyda qalmaqtarmen şaiqasta ölıp jerlengen «Bukanbaidyŋ» (Bögenbaidyŋ) esımı berılgen taudyŋ atauyn ajaly jäumıtterden kelıp, mürdesı tört jüz şaqyrymdai şalǧaida jatqan Aqtöbe oblysy Baiǧanin audany territoriiasyndaǧy Tabyn Bökenbaiǧa tiesılı deuge būltartpas dälel, qisyn qaisy? (Qaraŋyz: 2001 jyly jaryq körgen Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq bölınısı kartasynda «Bögenbai tauy» dep tüsırılgen)
v) Tabyn Bökenbaidyŋ süiegı Baiǧanin audany territoriiasynda ekenı küllı Tabyn ruyna, ūrpaqtaryna, tıptı oblys jūrtyna belgılı, olai bolsa, memleketten milliondaǧan qarjy sūrap, qalmaqtarmen şaiqasta ölıp, «Bukanbai» (Bögenbai) jerlengen tarihy bölek şoqyny tekke qoparyp qazuǧa, büldıruge nendei qajettılık tuyp otyr?
g) 1710 jyly Qaraqūmda qoŋsylas qazaq rulary ötkızgen şaǧyn Qarakesek jiynynda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitylǧan sözdıŋ iesı – qylşyldaǧan qyryq üş jastaǧy Tabyn Bökenbai ekenıne qandai aiǧaq bar?
Tarihty şynaiy tanyp şyǧuǧa jastardy tärbielıp jürgen qadırlı ūstaz, professor G. İzbasarova bız keltırgen derekter boiynşa şoqy atauy men Qaraqūm jiynyna qatysty tükpılıktı häm naqty da ädıl şeşımın būltaqqa salmai bälkım, endı aitatyn şyǧar.
Aqtöbe oblystyq mädeniet, arhivter jäne qūjattama basqarmasynyŋ basşysy A. Iýnisovanyŋ ūiymdastyruymen 2024 jyly 19 qyrküiekte Almaty qalasynda ötkızılgen jiynda qabyldanǧan qararda tüzılgen «Yrǧyz-Şalqar tas joly boiyndaǧy «Şoqy» turaly jūmystardy talqylau, taldau, jäne saraptau turaly ǧylymi keŋes hattamasynda» Q. Jūbanov atyndaǧy Aqtöbe öŋırlık memlekettık universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Gülbanu İzbasarovanyŋ da sözı keltırılıptı, bylai deptı ol: «2023-2024 jyldary Resei federasiiasynyŋ Mäskeu, Sankt-Peterburg, Orynbor qalalaryndaǧy äskeri, tarihi arhiv qorlaryndaǧy materialdarmen zertteu jūmystaryn jürgızdım. Soŋǧy jyldary Aqtöbe oblysy Yrǧyz audanynda ornalasqan Bökenbai şoqysy turaly ärtürlı mälımetter jaryqqa şyǧuda. Būryn Bökenbai Qarabatyrūly atymen atalǧan dep eseptelıp kelgen būl şoqy Şektı ruynan şyqqan Bögenbai Japalaqūly atyna bailanysty qoiylǧan degen pıkırler aityluda. Būl mäselede tükpılıktı şeşım aitu qiyn. ...qosymşa ärı qarai zertteu jūmystaryn jürgızu qajet dep esepteimın».
G. İzbasarovanyŋ aidan anyq aqiqatqa «tükpılıktı şeşım aita almai» bek qinalyp otyrǧany – bızdıŋşe beker. Adam tüsınbeitındei şytyrman eşteŋesı joq. Oǧan bärı – ūǧynyqty. Bıraq sözınıŋ syŋaiynan şyndyqty qalamaityny aŋdalady.
Osy tūsta mynany da eskerte keteiık, 2024 jyly 19 qyrküiekte Almaty qalasynda ötkızılgen jiynda toltyrylǧan, bız aiǧaqqa tartyp otyrǧan jaŋaǧy «Yrǧyz-Şalqar tas joly boiyndaǧy «Şoqy» turaly jūmystardy talqylau, taldau, jäne saraptau turaly ǧylymi keŋes hattamasy» – negızsız. Öitkenı, mūnda tek «bökenbaişyldardyŋ» tarihty būrmalaǧan terıs sözderı berılgen, özderınıŋ ädepsız ötırıkterıne qaişy keletın qarsy jaqtyŋ däleldı pıkırlerı engızılmegen häm qylaryŋdy qylyp al degendei A. Iýnisova lauazymynyŋ mümkındıgın asyra paidalanǧan, özı basqaryp otyrǧan mekemenıŋ mörın basyp, özı, onyŋ jaqtas ekı adamy qoldaryn qoiyp, kuälandyrǧan. Qysqasy, «şoqyǧa qazba jūmysyn jürgızu kerek» dep özderı şeşım şyǧaryp, özderı bekıtken. Mıne, «ädıldıktıŋ» türı!
Hoş, İzbasarovaǧa aitpaǧymyzǧa köşeiık.
1803 jyly Iа.P. Gaverdovskii Älım tarhan Qaraköbek bidıŋ baiandauyndaǧy şoqy atauynyŋ kımge tiesılı ekenın «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo» dep atalatyn eŋbegınde taiǧa taŋba basqandai, ap-anyq qyp jazyp ketken, bylai delıngen onda: «Pri vozzrenii na Bukanbaevy gory i na maiak Bukanbaev, kirgizsy ne mogli uterpet, chtoby ne uvedomit nas o prichine takovogo ih naimenovaniia. «V starinu, – govorili oni, – kogda kalmyki, pritesnia ordu naşu chrez nabegi, ostavalis obitat chastiu v zdeşnih okrestnostiah, starşina Bukanbai s podvlastnymi emu aulami imel glavnoe kocheve v gorah, nosiaşih teper ego imia, gde priroda soedinila vse vygody, potrebnye dlia jizni. Chtoby vernee spasti svoe ubejişe ot nepriiatelei, on raspolagal vsegda svoi v doline, okrujennoi otovsiudu vozvyşennymi mestami, po koim paslis tabuny pod nabliudeniem rasstavlennyh na verşine gor karaulov. Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia. Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi».
Äsıre «bökenbaişyl» toptyŋ «Tabyn Bökenbai äsker jinap, qarauyl töbe qylǧan, taudyŋ «Bökenbai» ataluy sodan» dep tanbastan özeurep, «dälel» qylyp jürgenderı – osyndaǧy «Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia» degen söilemder.
Bıraq «bökenbaişyl» top ūiatty ysyryp tastap, özderınıŋ berekesız ötırıkterıne qaişy keletın «Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi» dep taŋbalanǧan mälımetten ainalyp ötedı.
Aidan anyq osy aqiqatty oqyp otyryp, közı şyndyqqa tolyq jetse de tarihşy İzbasarova da «tükpılıktı şeşım aitu qiyn» dep būltaqtaidy.
Sözımızdı ärı qarai jalǧastyraiyq. Halyq jyrynda:
«Arystandai aibatty,
Jolbarystai qairatty,
Bökenbai syndy batyrym,
Alty müşel toltyryp,
Qalyŋ da jäumıt ışınde,
Qapyda qaza bolǧan-dy», – delıngen (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 43-44 better).
Resei imperiiasy Syrtqy ıster ministrlıgı arhivındegı derek te Tabyn Bökenbaidyŋ barymtaǧa barǧanda türıkpenderdıŋ soiylmen töpelegen soqqysynyŋ astynda qalyp, jan tapsyrǧanyn kuälandyryp, bylai dep bekıtıp tūr:« ...maia 28 - chisla 1742 goda Iаiskoe voisko cherez prihavşego iz kaisaskoi ordy iaiskogo kazaka Harku, donosit, chto kaisaskii vladeles je Bukenbai v chisle 500 chelovek hodil pod truhmensev dlia vziatiia u nih polonu i otgonu skota, tokmo oni, turhmensy, ih kaisakov, vseh pobil do smerti...» (Qaraŋyz: APVR, fond 122, 1742 g. d. 4, l. 53).
Jäumıtterdıŋ qolynan ajal qūşqan Tabyn Bökenbaidyŋ mürdesı qazırgı Aqtöbe oblysy Baiǧanin audanyndaǧy özınıŋ qonysynda jatyr. Būl jönınde professor Z. Baidosov mynadai mälımet bergen: «Baiǧanin audanynyŋ tūrǧyndary jasy toqsanǧa kelgen Orazbai Şanin, seksennıŋ üstındegı Ainaqūl Qojanov, Moldaǧali Özbekbaev, Maqsat Dosjanov siiaqty aqsaqaldardyŋ aituynşa, Bökenbai batyr Jarqamystyŋ batys betkeiınen 7-8 şaqyrym jerdegı Bökenbai töbesınde jerlengen...» (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 361-bet).
Mūny myna derekter de rastaidy, büi delıngen: «... «Tabyn Bökenbai batyr» qoǧamdyq keŋesı men qorynyŋ ūiymdastyruymen Baiǧanin audanyndaǧy Jarqamys aulynan 12-13 şaqyrymdai qaşyq jatqan töbedegı köne qorymǧa Bökenbai batyrdyŋ jerlengenı jönınde eskertkış-belgı ornatyldy... Belgı tasty qoiu räsımıne Baiǧanin audanynyŋ äkımı Berdıhan Kemeşov, tarihşy Zäkıratdin Baidosov, oblystyq jer qatynastary basqarmasynyŋ bastyǧy Mälık Jekeev, oblystyq qazynalyq departamentınıŋ direktory Asqar Däuletiiarov, qordyŋ direktory Izımǧali Köbenov bastaǧan Aqtöbelık ǧalymdar, intelligensiia ökılderı, oblysymyzdyŋ barlyq audandarynan, Maŋǧystau, Qyzylorda, Batys Qazaqstan oblystarynan, sondai-aq Orynbor oblysynan kelgen qonaqtar jäne Jarqamys aulynyŋ tūryndary qatysty» (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe, «JK S. T. Janädılov baspahanasy», 2011 jyl, 413-414 better).
Mıne, barşamyz kuä bop otyrmyz, Tabyn Bökenbaidyŋ molasynyŋ Yrǧyzda emes, Aqtöbe oblysy Baiǧanin audany territoriiasynda ekenıne.
İsmurzin deitın ūqpasa da tap G. İzbasarova tüsınbeitındei sonşalyqty kürdelı, şytyrman oqiǧa emes, bärı de ap-anyq baiandalǧan.
Ǧalym häm pedagog G. İzbasarovanyŋ Allaǧa aian aqiqattyŋ ädıldıgın aita almai, «tüpkılıktı şeşım aitu qiyn, älı de zertteu kerek» dep solqyldaqtyq tanytyp, kümıljuınıŋ syryn keiın bıldık.
Äsıre «bökenbaişyldardyŋ» qūrastyruymen 2011 jyly «Bahadür batyr Bökenbai» atalatyn kıtap jaryq körgen. Işı – şylǧi ötırıkke, öreskel būrmalauşylyqqa toly. Osy «eŋbektı» jaryqqa şyǧarar kezde jūmys ıstegen şyǧarmaşylyq toptyŋ qūramynda Q. Jūbanov atyndaǧy Aqtöbe öŋırlık memlekettık universitetınıŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, «XVIII ǧasyrdaǧy qazaq-başqūrt ara qatynastarynyŋ saiasi jäne etnikalyq ürdıster» (?) (2008) dep atalatyn monografiianyŋ avtory, 18-ǧasyrdyŋ bılgır zertteuşı mamany delınetın G. İzbasarova da jürgen eken...
Eske sala keteiık, Iа.P. Gaverdovskiidıŋ 1803-1804 jyldardaǧy saparyn baiandaǧan «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo» dep atalatyn eŋbegındegı 1710 jyly Qaraqūmda ötken qoŋsylas qazaq rulary ötkızgen şaǧyn bas qosuda söilegen «Bukanbai», keiın qalmaqtarmen qaqtyǧysta qaza tauyp, Şektılerdıŋ mekenındegı şoqyǧa jerlenetın «Bukanbai» – bır adam. Esımı orysşa būrmalanyp tüzılgen – Bögenbai! Ruy – Şektı.
Tarhan Qaraköbek bidıŋ aituymen Iа.P. Gaverdovskii qaǧazǧa tüzıp alǧan Qarakesek jiynyndaǧy «Bukanbaidyŋ» (Bögenbai) sözın de äsıre «bökenbaişyldar» Tabyn Bökenbaiǧa japsyryp älek.
Endı Qaraqūm oqiǧasyna da toqtalyp, ony da İzbasarovanyŋ nazaryna ūsynaiyq, büi dep baiandalǧan: «V 1710 g. nekotorye stareişiny i nachalniki semeistv iz chisla teh rodov, kotorye raspolagalis v peskah Karakumah, sobralis dlia sovetu, daby upotrebit vse usiliia k edinoduşnoi zaşite drug druga do poslednei kapli krovi... No izvestnyi v to vremia po hrabrosti starşina Bukanbai unichtojil sie predpriiatie ih. Kirgizsy rasskazyvaiut, chto on sredi jarkogo spora, razorvav na sebe odejdu i povergnuv v krug soveta mech svoi, govoril v isstuplenii: «Otmstim vragam naşim! Umrem s orujiem! Ne budem slabymi zriteliami razgrablennyh kochevok i plenennyh detei naşih! Robeli li kogda voiny ravnin kipchakskih! Siia brada eşe ne ukraşalas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei. Teper mogu l ravnoduşno snest tiranstvo ot varvarov? Eşe net u nas nedostatka v dobryh koniah! Eşe ne opustel kolchan so strelami ostrymi!» (Qaraŋyz: Gaverdovskii Iа.P. «Obozrenie Kirgiz-kaisakskoi stepi ili opisanie strany i naroda kirgiz-kaisakskogo». Rukopisnyi otdel LOİİ SSSR AN SSSR. Kollesiia № 115, d. № 495).
Gaverdovskiidıŋ jol-sapar kündelıgınde «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep taŋbalanǧan osy söz de Tabyn Bökenbaiǧa telınıp jür. Mūnyŋ da eş dälelı joq. Kuälık bereiık.
Derekterde Tabyn Bökenbaidyŋ 1667 jyly tuyp, 75 jasynda baqi bolǧany aitylady (Qaraŋyz: Bahadür batyr Bökenbai. – Aqtöbe qalasy, S.T. Janädılov baspahanasy, 343-bet).
Osyny negızge alyp, eseptegende 1710 jyly Qaraqūmda ötken Qarakesek jiynynda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitylǧan sözdıŋ iesı – qyryq üştegı Tabyn Bökenbai deu mülde qisynsyz! Kerısınşe, alpystyŋ töŋıregındegı Şektı Bögenbai batyrǧa tän.
1710 jyly Qaraqūmda ötken Qarakesek (Älım-Şömen) jiynynda eldı ruhtandyryp, bırlıkke şaqyrǧanda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitqan sözınen Bögenbaidyŋ jasy sol kezde 60-tyŋ şamasynda dep topşylaimyz. Şektılerdıŋ, onyŋ ışınde Tıleu men Qabaqtyŋ arasynda saqtalyp jetken derekte «qalmaqtarmen bolǧan şaiqasqa batyrdyŋ balasy Tınälı, nemeresı Qarabek te qatysqan» delınedı. Sonda ūlynyŋ jasy 40-tyŋ töŋıregınde, nemeresınıŋ de at jalyn tartyp, azamat bolǧan kezı, 20-nyŋ oiaq, būiaǧynda. Şaiqas 1717 jyldar şamasynda ötıp, Bögenbai alpystyŋ orta maŋynan öte qaza tapqan siiaqty. Naqty derek bolmaǧandyqtan ärı ne berı säl-säl ǧana auytquymyz mümkın, bıraq şamamyz – dūrys.
Köp sozbaqtamai sözımızdı osy tūstan qaiyryp, qorytyndysyna köşeiık. 18-ǧasyrdyŋ bılgır zertteuşı mamany G. İzbasarovaǧa mynadai sūraqtar qoimaqpyz:
a) «Bökenbaişyl» top Iа. Gaverdovskiidıŋ eŋbegındegı «Dlia preduprejdeniia nechaiannyh napadenii, na vozvyşenneişei pred vsemi prochimi i nepristupnoi kamennoi gore, s koei vse okolo lejaşee mestopolojenie bylo otkryto, vystavlial osobyi post, kotoryi opredelennymi signalami daval znat skryvaiuşimsia v doline obo vseh dvijeniiah nepriiatelia» dep baiandalǧan sözdı Tabyn Bökenbaidyŋ Şektılerdıŋ mekenındegı şoqyny qarauyl töbe qylyp paidalanǧanyna kuälık etıp tartady da osyǧan jalǧas «Dolgo, takim obrazom, ohranialos sie prirodnoe ukreplenie, no, nakones, jestokoe srajenie, v koem Bukanbai lişilsia jizni, otkryl vragam put v seredinu. Telo sego geroia pogrebeno na gore maiachnoi» degen derekterden nege ainalyp ötedı? (Olardyŋ ışınde İzbasarovanyŋ özı de bar).
ä) Tarhan Qaraköbek bidıŋ Gaverdovskiige bergen «...starşina Bukanbai s podvlastnymi emu aulami imel glavnoe kocheve v gorah» degen mälımetı atalǧan töŋırektıŋ Şektı Japalaqūly Bögenbaidyŋ ataqonysy ekenın däleldep tūr, būǧan nendei uäjderın aitar eken?
b) Aqtöbe oblysy Yrǧyz audanynyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy Şektılerdıŋ ejelden bergı öz mekenındegı şoqyda qalmaqtarmen şaiqasta ölıp jerlengen «Bukanbaidyŋ» (Bögenbaidyŋ) esımı berılgen taudyŋ atauyn ajaly jäumıtterden kelıp, mürdesı tört jüz şaqyrymdai şalǧaida jatqan Aqtöbe oblysy Baiǧanin audany territoriiasyndaǧy Tabyn Bökenbaiǧa tiesılı deuge būltartpas dälel, qisyn qaisy? (Qaraŋyz: 2001 jyly jaryq körgen Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq bölınısı kartasynda «Bögenbai tauy» dep tüsırılgen)
v) Tabyn Bökenbaidyŋ süiegı Baiǧanin audany territoriiasynda ekenı küllı Tabyn ruyna, ūrpaqtaryna, tıptı oblys jūrtyna belgılı, olai bolsa, memleketten milliondaǧan qarjy sūrap, qalmaqtarmen şaiqasta ölıp, «Bukanbai» (Bögenbai) jerlengen tarihy bölek şoqyny tekke qoparyp qazuǧa, büldıruge nendei qajettılık tuyp otyr?
g) 1710 jyly Qaraqūmda qoŋsylas qazaq rulary ötkızgen şaǧyn Qarakesek jiynynda «Siia brada eşe ne ukrasilas sedinoiu, kak ia bagril ruki svoi v krovi nepriiatelei» dep aitylǧan sözdıŋ iesı – qylşyldaǧan qyryq üş jastaǧy Tabyn Bökenbai ekenıne qandai aiǧaq bar?
Tarihty şynaiy tanyp şyǧuǧa jastardy tärbielıp jürgen qadırlı ūstaz, professor G. İzbasarova bız keltırgen derekter boiynşa şoqy atauy men Qaraqūm jiynyna qatysty tükpılıktı häm naqty da ädıl şeşımın būltaqqa salmai bälkım, endı aitatyn şyǧar.
Börıbai Kärten
Aqtöbe oblysy
PS: Avtorlardyŋ jazǧany redaksiia közqarasyn bıldırmeidı. "Adyrna" özara qarsy taraptyŋ uäjın jariialauǧa da äzır.
