AES qurylysyna mamandardy der kezinde daıarlap shyǵýǵa tolyq múmkindigimiz bar. Bul týraly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń fızıka-tehnıka fakýltetiniń dekany Nurzada Beısen aıtyp berdi.
— Nurzada hanym, bizde atom elektr stanııalaryn qaýipsiz basqara alatyn mamandar bar ma? Nemese oqytý kerek pe?
— Árıne, joǵary oqý ornyn bitirgen maman birden atom elektr stanııalaryna (AES) baryp jumys jasaı almaıdy, sebebi reaktorlarmen jumys isteýdiń ózindik erekshelikteri bar. Qazirgi tańda, elimizde reaktorlarmen jumys jasaıtyn mamandar kóp dep te aıta almaımyz. Degenmen bar, biraq olar arnaıy reaktor túrine baılanysty qosymsha taǵylymdamadan ótýleri kerek. Al, bul biraz qosymsha ýaqytty talap etedi. AES úshin mamandardy arnaıy daıarlaý qajet. Vendor tańdalǵannan keıin, joǵary oqý oryndaryn aıaqtaǵan túlekter arnaıy daıyndyqtan ótip, kásibı quzyrettiligin rastaıtyn sertıfıkattar alady. Bul proess 2 jyldan 5 jylǵa deıin sozylýy múmkin. Osy oraıda AES qurylysy shamamen ondaǵan jyldarǵa sozylatyndyqtan, mamandardy der kezinde daıarlap shyǵýǵa tolyq múmkindigimiz bar.
— Bul tarapty basqarýdy sheteldik mamandarǵa senip tapsyrý kerek pe?
— Bastapqy kezeńde AES-te sheteldik mamandardyń jumys isteýi mindetti bolady. Alaıda, ýaqyt óte kele sheteldik mamandardy tolyqqandy jergilikti, ıaǵnı qazaqstandyq mamandar almastyrady. Bul sheshim eń tıimdi jáne durys sheshim bolyp tabylady. Mamandarmen qamtamasyz etýge bizdiń múmkindigimiz bar, tek osy baǵytta tıisti sharalar qabyldanýy qajet jáne umtylys bolýy kerek.
— AES qurylysy baǵytynda qandaı elderdiń tehnologııalary zerttelýde?
— Qazirgi tańda Franııa, Ońtústik Koreıa, Qytaı jáne Reseı memleketteriniń kompanııalary zerttelýde. Burynǵy irikteýlerge 11 elden kompanııalar qatysqan bolatyn, sonyń ishinen 4 eldiń kompanııalary tańdaldy. Aldaǵy referendýmnan keıin olardyń bireýi tańdalyp, nemese álemdik tájirıbede jıi kezdesetin konsorıým arqyly sheshim qabyldanýy múmkin.
— Atom salasynda maman daıarlaý elimizde qandaı deńgeıde?
— Atom salasynda mamandar daıarlaý Qazaqstanda dástúrli tájirıbe. Sonaý 1957 jyly Almatyda Iadrolyq fızıka ınstıtýty qurylǵannan keıin bizdiń Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde ıadrolyq fızıka mamandyǵy ashyldy, al 1960 jyly arnaıy ıadrolyq fızıka kafedrasy quryldy. Sodan beri 600-den astam maman daıarlanǵan. Iaǵnı atom salasynyń mamandary kóptep daıyndalýda, sonymen qatar bul mamandardyń bári qazirgi tańda negizinen ǵalymdar bolyp tabylady. Al, aldaǵy bolaıyn dep otyrǵan jalpyhalyqtyq referendým oń sheshiletin bolsa, ıaǵnı elimizde AES salynatyn bolsa biz arnaıy ınjenerlik mamandyqtar boıynsha mamandar daıyndaý jumystaryn qarqyndy júrgizetin bolamyz. Osy oraıda elimizde qalyptasqan belgili ǵalymdar, ǵylymı mektepter jáne úlken ortalyqtardyń yqpaly, kómegi arqyly HighTech jetistikterge talpynys pen múmkindikterimiz artady dep oılaımyn.
— Atom salasynyń túlekteri qandaı baǵytta jumys jasaýda? Jumysqa ornalasý jaǵy qalaı?
— Bizdiń ýnıversıtetimiz dástúrli klassıkalyq bilim jáne ǵylym ordasy bolyp tabylady. Onyń ústine elimizdegi eń alǵashqy ǵylymı ýnıversıtet degen statýsqa ıe. Atom salasy men ǵylymı ýnıversıtetterdiń damýy arasyndaǵy baılanys óte tereń jáne mańyzdy. Bul baılanys ǵylym men tehnologııanyń úzdiksiz damýyn qamtamasyz etetin negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylady. Qazaqstanda da bul baılanys memleket damýynyń strategııalyq maqsattaryna jetýde sheshýshi ról atqarady. Atom salasynyń mamandaryna arnaıy bilim men daǵdylardy talap qoıylatyndyqtan, osyndaı arnaýly bilim alǵan mamandar ıadrolyq energetıka, medıına, qorǵanys jáne ónerkásip salalarynda jumys isteı alady jáne bul salalar memleket úshin mańyzdy strategııalyq mańyzǵa ıe.
Fızıka-tehnıka fakýltetinde mamandar tapsyrys boıynsha daıyndalady jáne barlyǵy jumysqa ornalastyrylady. Bizdiń túlekter kelesi baǵyttarda jumys isteıdi:
- Iadrolyq fızıka: ǵalymdardy daıarlaıdy.
- Iadrolyq medıına: ıadrolyq medıına ortalyqtaryna qajetti mamandar men ǵalymdardy daıyndaıdy.
- Iadrolyq ınjenerııa: ınjenerlerdi daıarlaıdy, olar reaktorlar men basqa qurylǵylarmen jumys isteıdi. Bul qazirgi ýaqytta asa qajet mamandardyń biri, jáne ótken jyldan bastap biz bul baǵytta mamandar daıarlaýdy bastadyq.
Búgingi tańda bizdiń ǵalymdar ıadrolyq fızıka jáne tehnologııalar salasyndaǵy irgeli zertteýlerdi júrgizedi, jańa materıaldar men tehnologııalardy synaqtan ótkizedi jáne halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyqtarmen yntymaqtasady. Mundaı zertteýler atom energetıkasy men atomdyq qaýipsizdik salalarynda jańa tehnologııalardyń engizilýine jáne damýyna yqpal etedi. Osy oraıda, ýnıversıtet ǵylymı-ınnovaııalyq ekojúıelerdi qura otyryp, jańa tehnologııalardy damytýǵa jáne olardy óndiristik proesterge engizýge úles qosady. Iadrolyq tehnologııalar tek energetıka salasynda ǵana emes, medıına, aýyl sharýashylyǵy, ónerkásiptik óndiris salalarynda da keńinen qoldanylady. Osy arqyly atom salasy ulttyq ekonomıka men qoǵamnyń túrli salalaryna eleýli áser etedi. Ýnıversıtetterde qalyptasqan ǵylymı mektepter ıadrolyq tehnologııalar men ǵylymnyń damýyna uzaq merzimdi negiz qalaıdy. Qazaqstanda ıadrolyq fızıka salasyndaǵy ǵylymı mektepter ǵylym men tehnologııanyń jańa jetistikterin damytýda mańyzdy ról atqaryp keledi. Osy mektepterdiń damýy ǵylymı qaýymdastyqtyń áleýetin arttyryp, jańa býyn ǵalymdardy daıarlaıdy, bul óz kezeginde atom salasynyń turaqty damýyn qamtamasyz etedi. Atom salasyndaǵy bilim berý men zertteýler halyqaralyq deńgeıde yntymaqtastyqty talap etedi. Ǵylymı ýnıversıtetter sheteldik jetekshi ǵylymı ortalyqtarmen jáne ýnıversıtettermen yntymaqtasa otyryp, álemdik tájirıbeni engizedi, birlesken zertteýler júrgizedi jáne stýdentter men ǵalymdardyń tájirıbe almasýyna jaǵdaı jasaıdy. Bul Qazaqstannyń atom salasyn halyqaralyq arenada tanymal etip, onyń damýyna jańa múmkindikter ashady. Atom salasy men ǵylymı ýnıversıtetter arasyndaǵy tyǵyz baılanys tek ǵylym men tehnologııanyń damýyna ǵana emes, sonymen birge eldiń ekonomıkalyq, ekologııalyq jáne energetıkalyq qaýipsizdigine de tikeleı yqpal etedi. Bul baılanys bolashaqta Qazaqstannyń ıadrolyq tehnologııalar salasyndaǵy ornyqtylyǵyn qamtamasyz etip, ınnovaııalyq damýǵa negiz bolmaq.
— Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
