AES qūrylysyna mamandardy der kezınde daiarlap şyǧuǧa tolyq mümkındıgımız bar. Būl turaly Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ fizika-tehnika fakultetınıŋ dekany Nūrzada Beisen aityp berdı.
— Nūrzada hanym, bızde atom elektr stansiialaryn qauıpsız basqara alatyn mamandar bar ma? Nemese oqytu kerek pe?
— Ärine, joǧary oqu ornyn bıtırgen maman bırden atom elektr stansiialaryna (AES) baryp jūmys jasai almaidy, sebebı reaktorlarmen jūmys ısteudıŋ özındık erekşelıkterı bar. Qazırgı taŋda, elımızde reaktorlarmen jūmys jasaityn mamandar köp dep te aita almaimyz. Degenmen bar, bıraq olar arnaiy reaktor türıne bailanysty qosymşa taǧylymdamadan ötulerı kerek. Al, būl bıraz qosymşa uaqytty talap etedı. AES üşın mamandardy arnaiy daiarlau qajet. Vendor taŋdalǧannan keiın, joǧary oqu oryndaryn aiaqtaǧan tülekter arnaiy daiyndyqtan ötıp, käsıbi qūzyrettılıgın rastaityn sertifikattar alady. Būl prosess 2 jyldan 5 jylǧa deiın sozyluy mümkın. Osy oraida AES qūrylysy şamamen ondaǧan jyldarǧa sozylatyndyqtan, mamandardy der kezınde daiarlap şyǧuǧa tolyq mümkındıgımız bar.
— Būl tarapty basqarudy şeteldık mamandarǧa senıp tapsyru kerek pe?
— Bastapqy kezeŋde AES-te şeteldık mamandardyŋ jūmys ısteuı mındettı bolady. Alaida, uaqyt öte kele şeteldık mamandardy tolyqqandy jergılıktı, iaǧni qazaqstandyq mamandar almastyrady. Būl şeşım eŋ tiımdı jäne dūrys şeşım bolyp tabylady. Mamandarmen qamtamasyz etuge bızdıŋ mümkındıgımız bar, tek osy baǧytta tiıstı şaralar qabyldanuy qajet jäne ūmtylys boluy kerek.
— AES qūrylysy baǧytynda qandai elderdıŋ tehnologiialary zerttelude?
— Qazırgı taŋda Fransiia, Oŋtüstık Koreia, Qytai jäne Resei memleketterınıŋ kompaniialary zerttelude. Būrynǧy ırıkteulerge 11 elden kompaniialar qatysqan bolatyn, sonyŋ ışınen 4 eldıŋ kompaniialary taŋdaldy. Aldaǧy referendumnan keiın olardyŋ bıreuı taŋdalyp, nemese älemdık täjıribede jiı kezdesetın konsorsium arqyly şeşım qabyldanuy mümkın.
— Atom salasynda maman daiarlau elımızde qandai deŋgeide?
— Atom salasynda mamandar daiarlau Qazaqstanda dästürlı täjıribe. Sonau 1957 jyly Almatyda Iаdrolyq fizika instituty qūrylǧannan keiın bızdıŋ Qazaq Ūlttyq universitetınde iadrolyq fizika mamandyǧy aşyldy, al 1960 jyly arnaiy iadrolyq fizika kafedrasy qūryldy. Sodan berı 600-den astam maman daiarlanǧan. Iаǧni atom salasynyŋ mamandary köptep daiyndaluda, sonymen qatar būl mamandardyŋ bärı qazırgı taŋda negızınen ǧalymdar bolyp tabylady. Al, aldaǧy bolaiyn dep otyrǧan jalpyhalyqtyq referendum oŋ şeşıletın bolsa, iaǧni elımızde AES salynatyn bolsa bız arnaiy injenerlık mamandyqtar boiynşa mamandar daiyndau jūmystaryn qarqyndy jürgızetın bolamyz. Osy oraida elımızde qalyptasqan belgılı ǧalymdar, ǧylymi mektepter jäne ülken ortalyqtardyŋ yqpaly, kömegı arqyly HighTech jetıstıkterge talpynys pen mümkındıkterımız artady dep oilaimyn.
— Atom salasynyŋ tülekterı qandai baǧytta jūmys jasauda? Jūmysqa ornalasu jaǧy qalai?
— Bızdıŋ universitetımız dästürlı klassikalyq bılım jäne ǧylym ordasy bolyp tabylady. Onyŋ üstıne elımızdegı eŋ alǧaşqy ǧylymi universitet degen statusqa ie. Atom salasy men ǧylymi universitetterdıŋ damuy arasyndaǧy bailanys öte tereŋ jäne maŋyzdy. Būl bailanys ǧylym men tehnologiianyŋ üzdıksız damuyn qamtamasyz etetın negızgı faktorlardyŋ bırı bolyp tabylady. Qazaqstanda da būl bailanys memleket damuynyŋ strategiialyq maqsattaryna jetude şeşuşı röl atqarady. Atom salasynyŋ mamandaryna arnaiy bılım men daǧdylardy talap qoiylatyndyqtan, osyndai arnauly bılım alǧan mamandar iadrolyq energetika, medisina, qorǧanys jäne önerkäsıp salalarynda jūmys ıstei alady jäne būl salalar memleket üşın maŋyzdy strategiialyq maŋyzǧa ie.
Fizika-tehnika fakultetınde mamandar tapsyrys boiynşa daiyndalady jäne barlyǧy jūmysqa ornalastyrylady. Bızdıŋ tülekter kelesı baǧyttarda jūmys ısteidı:
- Iаdrolyq fizika: ǧalymdardy daiarlaidy.
- Iаdrolyq medisina: iadrolyq medisina ortalyqtaryna qajettı mamandar men ǧalymdardy daiyndaidy.
- Iаdrolyq injeneriia: injenerlerdı daiarlaidy, olar reaktorlar men basqa qūrylǧylarmen jūmys ısteidı. Būl qazırgı uaqytta asa qajet mamandardyŋ bırı, jäne ötken jyldan bastap bız būl baǧytta mamandar daiarlaudy bastadyq.
Bügıngı taŋda bızdıŋ ǧalymdar iadrolyq fizika jäne tehnologiialar salasyndaǧy ırgelı zertteulerdı jürgızedı, jaŋa materialdar men tehnologiialardy synaqtan ötkızedı jäne halyqaralyq ǧylymi qauymdastyqtarmen yntymaqtasady. Mūndai zertteuler atom energetikasy men atomdyq qauıpsızdık salalarynda jaŋa tehnologiialardyŋ engızıluıne jäne damuyna yqpal etedı. Osy oraida, universitet ǧylymi-innovasiialyq ekojüielerdı qūra otyryp, jaŋa tehnologiialardy damytuǧa jäne olardy öndırıstık prosesterge engızuge üles qosady. Iаdrolyq tehnologiialar tek energetika salasynda ǧana emes, medisina, auyl şaruaşylyǧy, önerkäsıptık öndırıs salalarynda da keŋınen qoldanylady. Osy arqyly atom salasy ūlttyq ekonomika men qoǧamnyŋ türlı salalaryna eleulı äser etedı. Universitetterde qalyptasqan ǧylymi mektepter iadrolyq tehnologiialar men ǧylymnyŋ damuyna ūzaq merzımdı negız qalaidy. Qazaqstanda iadrolyq fizika salasyndaǧy ǧylymi mektepter ǧylym men tehnologiianyŋ jaŋa jetıstıkterın damytuda maŋyzdy röl atqaryp keledı. Osy mektepterdıŋ damuy ǧylymi qauymdastyqtyŋ äleuetın arttyryp, jaŋa buyn ǧalymdardy daiarlaidy, būl öz kezegınde atom salasynyŋ tūraqty damuyn qamtamasyz etedı. Atom salasyndaǧy bılım beru men zertteuler halyqaralyq deŋgeide yntymaqtastyqty talap etedı. Ǧylymi universitetter şeteldık jetekşı ǧylymi ortalyqtarmen jäne universitettermen yntymaqtasa otyryp, älemdık täjıribenı engızedı, bırlesken zertteuler jürgızedı jäne studentter men ǧalymdardyŋ täjıribe almasuyna jaǧdai jasaidy. Būl Qazaqstannyŋ atom salasyn halyqaralyq arenada tanymal etıp, onyŋ damuyna jaŋa mümkındıkter aşady. Atom salasy men ǧylymi universitetter arasyndaǧy tyǧyz bailanys tek ǧylym men tehnologiianyŋ damuyna ǧana emes, sonymen bırge eldıŋ ekonomikalyq, ekologiialyq jäne energetikalyq qauıpsızdıgıne de tıkelei yqpal etedı. Būl bailanys bolaşaqta Qazaqstannyŋ iadrolyq tehnologiialar salasyndaǧy ornyqtylyǧyn qamtamasyz etıp, innovasiialyq damuǧa negız bolmaq.
— Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
