Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 80-şı sessiiasynda söz söilep, halyqaralyq instituttarǧa degen senım daǧdarysy, jahandyq tūraqtylyqqa töngen qaterler jäne köpjaqty diplomatiianyŋ maŋyzy turaly aitty. Memleket basşysy iadrolyq qauıpsızdık, aimaqtyq tūraqtylyq, klimattyq özgerısterge qarsy küres pen gumanitarlyq yntymaqtastyq mäselelerınde Qazaqstannyŋ bastamalaryna toqtalyp öttı. Osy taqyryptarǧa bailanysty Resei saiasattanuşysy, halyqaralyq qatynastar jönındegı sarapşy Daria Grevsova öz pıkırın bıldırıp, Qazaqstannyŋ beibıtşılık pen senımdı nyǧaitudaǧy halyqaralyq rölıne baǧa berdı.
– Qazaqstan Prezidentı iadrolyq derjavalar arasyndaǧy dialogty jandandyrudyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı. Būl üderıstı jaqyndatu üşın qandai qadamdar jasaluy mümkın?
– Prezident Toqaevtyŋ bastamasy öte der kezınde köterılgen. Degenmen onyŋ jüzege asuy ırı derjavalar arasyndaǧy tereŋ qaişylyqtarǧa tırelıp otyr. Sarapşylardyŋ soŋǧy pıkırlerın eskere otyryp, bırneşe qadamdy atap ötuge bolady.
Bırınşıden, strategiialyq tūraqtylyq mäselelerı boiynşa taza tehnikalyq deŋgeiden bastauǧa bolady. Iаǧni strategiialyq şabuyldauşy qarular jönındegı jaŋa kelısım äzırleu qajet. Teoriia jüzınde mūndai qūjat ornalastyrylǧan iadrolyq oqtūmsyqtarǧa tömengı şekteuler engızıp, jetkızu qūraldaryna limit qoiuy mümkın.
Ekınşıden, jaŋa qaru türlerın qamtityn dialog jürgızu maŋyzdy. Ūzaq merzımde joǧary däldıktegı qaru-jaraq, giperdybystyq qaru, kiberqaru jäne jasandy intellekt negızındegı jüielerge qatysty konsultasiialar ötkızu qajet. Äzırge būl mäseleler tek teoriialyq deŋgeide talqylanyp jatyr, bıraq olardy resmi kün tärtıbıne şyǧaru öte maŋyzdy.
Taǧy bır baǧyt – iadrolyq soǧystyŋ aldyn alu. Resei men AQŞ 1973 jylǧy iadrolyq soǧystyŋ aldyn alu turaly kelısımde bekıtılgen qaǧidattardy rastauy qajet. Būl aşyqtyq pen boljamdylyqty arttyru üşın iadrolyq küşterdıŋ damuy turaly derektermen almasudy qamtidy.
Prezident Toqaev Qazaqstan aumaǧynda beiresmi keşendı pıkırtalastar ötkızudı ūsyndy. Mūndai format resmi emes sipatta bolǧandyqtan, resmi kelıssözderge qaraǧanda erkın talqylauǧa mümkındık beredı. Bastapqy kezeŋde Resei, AQŞ jäne Qytai qatysatyn üşjaqty formattan bastauǧa bolady. Öitkenı Ūlybritaniia men Fransiia köpjaqty qarusyzdanu kelıssözderıne belsendı qatysuǧa äzır emes.
Sonymen qatar Qazaqstan iadrolyq arsenaldan öz erkımen bas tartqan el retınde iadrolyq qarusyzdanu salasynda joǧary moraldyq bedelge ie. Ol Iаdrolyq qarudy taratpau turaly şartty jäne Iаdrolyq synaqtarǧa jappai tyiym salu şartyn ılgerıletuge üles qosa alady.
Alaida kez kelgen tehnikalyq qadamdar saiasi erık-jıgersız ıske aspaidy. Qazırgı taŋda basty mäsele – ırı derjavalar arasyndaǧy senım daǧdarysy. Bır tarap ekınşısın tıkelei qauıp retınde qabyldaǧanda, dialog mümkın emes. Būl şielenıstıŋ odan ärı küşeiuıne alyp keledı.
Qorytyndylai kele, Toqaev ūsynǧan bastamalar şielenıstı azaitudyŋ naqty joly bolyp tabylady. Bıraq olardyŋ tabysy ırı derjavalardyŋ, äsırese Resei men AQŞ-tyŋ, taktikalyq qarsylastyqty ysyryp qoiyp, bükıl adamzat aldyndaǧy strategiialyq jauapkerşılıgın moiyndauyna bailanysty.
– Prezident atap ötkendei, qaqtyǧystar – taǧdyrdyŋ jazmyşy emes, saiasi taŋdau. Sızdıŋ oiyŋyzşa, Qazaqstan qaqtyǧystardyŋ aldyn alu jäne olardy şeşu ısınde qandai röl atqara alady?
– Būl öte maŋyzdy. Şynynda da, kez kelgen soǧys – aldyn ala belgılengen taǧdyr emes, saiasi şeşımnıŋ saldary. Sondyqtan olardy saiasi jolmen toqtatuǧa jäne aldyn aluǧa bolady.
Qazaqstan būl salada erekşe äleuetke ie. Bırınşıden, ol BŪŪ, EQYŪ jäne basqa halyqaralyq ūiymdar şeŋberınde köpjaqty diplomatiiaǧa belsendı qatysyp keledı. Qazaqstandyq diplomatiia ärqaşan kelıssözder men deldaldyqty basty qūral retınde alǧa tartty.
Ekınşıden, Qazaqstan geosaiasi tūrǧydan Resei, Qytai jäne Batys arasyndaǧy «köpır» bola alady. Būl oǧan ärtürlı taraptarmen senımdı dialog jürgızuge mümkındık beredı. Mäselen, Astana prosesı Siriiadaǧy qaqtyǧysty retteu boiynşa maŋyzdy kelıssöz alaŋy boldy.
Üşınşıden, Qazaqstan özınıŋ beibıtşıl ūstanymyn ıs jüzınde däleldedı. Iаdrolyq arsenaldan erıktı türde bas tartu – halyqaralyq qatynastar tarihyndaǧy bıregei qadam. Būl qadam elge joǧary moraldyq bedel berdı.
Al bolaşaqqa köz jügırtsek, Qazaqstan qaqtyǧystardyŋ aldyn alu üşın erte eskertu diplomatiiasyn damytuǧa üles qosa alady. Būl üşın ol öŋırlık qaqtyǧystardyŋ äleuettı oşaqtaryn baqylap, dialog alaŋdaryn ūsynuy tiıs.
Sondai-aq, Qazaqstan halyqaralyq deldaldyqqa kadrlyq jäne institusionaldyq äleuetın nyǧaita alady. Iаǧni käsıbi mediatorlar daiarlau, beibıtşılık ornatu missiialaryna qatysu, BŪŪ bıtımgerşılık operasiialaryna belsendı aralasu qajet.
Jalpy alǧanda, Qazaqstannyŋ beibıtşılık pen qauıpsızdıkke qosar ülesı – būl aimaqtyq qana emes, jahandyq deŋgeidegı jauapkerşılık. Prezident Toqaevtyŋ «qaqtyǧystar – taǧdyr emes, saiasi taŋdau» degen sözı osy jauapkerşılıktı aiqyn körsetedı.
– Prezident söilegen sözınde Taiau Şyǧystaǧy jaǧdaiǧa erekşe toqtaldy. Qazaqstan būl aimaqta beibıtşılık ornatuǧa qalai üles qosa alady?
– Taiau Şyǧys – qazırgı älemdegı eŋ kürdelı öŋırlerdıŋ bırı. Mūnda dıni, etnikalyq, saiasi qaişylyqtar toǧysqan. Sondyqtan kez kelgen konstruktivtı bastama qūndy bolyp sanalady.
Qazaqstan üşın būl taqyryp mülde jaŋa emes. 2017 jyly Astanada Siriia boiynşa kelıssözder bastalǧany esımızde. Sol kezde Qazaqstan barlyq tarapqa teŋ därejede alaŋ ūsynyp, kelıssöz prosesınıŋ bastaluyna naqty üles qosty.
Prezident Toqaevtyŋ BŪŪ mınberınen aitqan sözderı Qazaqstannyŋ būl baǧyttaǧy ūstanymynyŋ sabaqtastyǧyn körsetedı.
Al Qazaqstan qandai üles qosa alady degenge kelsek, bırneşe baǧytty atap ötuge bolady:
Dialog alaŋyn ūsynu. Qazaqstan özınıŋ beitaraptyǧy men barlyq tarappen söilese alu qabıletınıŋ arqasynda kelıssözder ötkızu orny bola alady.
Gumanitarlyq diplomatiia. Qazaqstan bıtımgerşılık bastamalarmen qatar, gumanitarlyq kömek körsetude de belsendı bola alady. Mysaly, bosqyndarǧa qoldau körsetu, bılım beru baǧdarlamalaryn aşu.
İslam yntymaqtastyǧy ūiymy şeŋberınde jūmys. Qazaqstan osy ūiymnyŋ belsendı müşesı retınde mūsylman elderı arasyndaǧy senım men yntymaqtastyqty nyǧaita alady.
Dıni köşbasşylar arasyndaǧy dialog.Qazaqstanda dästürge ainalǧan Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ sezı Taiau Şyǧys elderı üşın de ülgı bola alady.
Ärine, Qazaqstan jalǧyz özı Taiau Şyǧystaǧy barlyq tüiındı şeşe almaidy. Bıraq ol halyqaralyq qauymdastyqtyŋ ūjymdyq küş-jıgerıne üles qosyp, beibıtşılık prosesın jyljytuda maŋyzdy deldal bola alady.
– Sarapşylar Qazaqstandy jiı «senım qūruşy» el dep ataidy. Sızdıŋ oiyŋyzşa, bızdıŋ el jahandyq senımdı qalpyna keltırude qandai imidjdık röl atqara alady?
– Qazaqstan şyn mänınde soŋǧy onjyldyqtarda halyqaralyq arenada senım men beibıtşılıktıŋ simvolyna ainaldy. Būl eŋ aldymen onyŋ iadrolyq mūradan bas tartu şeşımıne bailanysty.
Sol arqyly Qazaqstan tek aimaqtyq qana emes, jahandyq deŋgeide de beibıtşılıktı qoldauşy el retınde tanyldy.
İmidjdık tūrǧydan alǧanda, Qazaqstan bırneşe maŋyzdy röl atqara alady:
Jaŋa beibıtşılık bastamalarynyŋ generatory.Iаdrolyq qarusyzdanu, qaqtyǧystardy aldyn alu, klimattyq qauıpsızdık siiaqty bastamalardy köteru arqyly Qazaqstan «jaŋa ideialardyŋ közı» rölın atqarady.
Dialog alaŋy. Astana Siriia prosesınen bastap, türlı öŋırlık sammitterge deiın älem üşın kelıssözder ornyna ainaldy. Būl täjıribenı ärı qarai keŋeituge bolady.
Öŋırlık tūraqtylyqtyŋ kepılı. Ortalyq Aziiadaǧy jetekşı memleket retınde Qazaqstannyŋ ışkı tūraqtylyǧy men teŋgerımdı saiasaty körşıles elder üşın ülgı bolady.
Moraldyq bedel. Küştı äskeri äleuetı bolmasa da, Qazaqstan däl osy beibıtşıl saiasatynyŋ arqasynda ülken qūrmetke ie.
Sonymen qatar, imidjdık röl tek syrtqy arenada emes, ışkı saiasatta da maŋyzdy. Eger Qazaqstan el ışınde äleumettık bırlık pen tūraqtylyqty saqtasa, ol syrtqy auditoriia üşın de senımdı serıktes retınde qabyldanady.
Qorytyndylai aitqanda, Qazaqstan – «jūmsaq küştı» qoldana otyryp, halyqaralyq arenada senım qūruşy imidjın küşeite alatyn sirek elderdıŋ bırı. Būl onyŋ bolaşaq diplomatiiasynyŋ basty kapitaly.
