اەس قۇرىلىسىنا مامانداردى دەر كەزىندە دايارلاپ شىعۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. بۇل تۋرالى ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى نۇرزادا بەيسەن ايتىپ بەردى.
— نۇرزادا حانىم، بىزدە اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن قاۋىپسىز باسقارا الاتىن ماماندار بار ما؟ نەمەسە وقىتۋ كەرەك پە؟
— ارينە، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن مامان بىردەن اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنا (اەس) بارىپ جۇمىس جاساي المايدى، سەبەبى رەاكتورلارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. قازىرگى تاڭدا، ەلىمىزدە رەاكتورلارمەن جۇمىس جاسايتىن ماماندار كوپ دەپ تە ايتا المايمىز. دەگەنمەن بار، بىراق ولار ارنايى رەاكتور تۇرىنە بايلانىستى قوسىمشا تاعىلىمدامادان وتۋلەرى كەرەك. ال، بۇل ءبىراز قوسىمشا ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. اەس ءۇشىن مامانداردى ارنايى دايارلاۋ قاجەت. ۆەندور تاڭدالعاننان كەيىن، جوعارى وقۋ ورىندارىن اياقتاعان تۇلەكتەر ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ، كاسىبي قۇزىرەتتىلىگىن راستايتىن سەرتيفيكاتتار الادى. بۇل پروتسەسس 2 جىلدان 5 جىلعا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. وسى ورايدا اەس قۇرىلىسى شامامەن ونداعان جىلدارعا سوزىلاتىندىقتان، مامانداردى دەر كەزىندە دايارلاپ شىعۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار.
— بۇل تاراپتى باسقارۋدى شەتەلدىك ماماندارعا سەنىپ تاپسىرۋ كەرەك پە؟
— باستاپقى كەزەڭدە اەس-تە شەتەلدىك مامانداردىڭ جۇمىس ىستەۋى مىندەتتى بولادى. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە شەتەلدىك مامانداردى تولىققاندى جەرگىلىكتى، ياعني قازاقستاندىق ماماندار الماستىرادى. بۇل شەشىم ەڭ ءتيىمدى جانە دۇرىس شەشىم بولىپ تابىلادى. ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار، تەك وسى باعىتتا ءتيىستى شارالار قابىلدانۋى قاجەت جانە ۇمتىلىس بولۋى كەرەك.
— اەس قۇرىلىسى باعىتىندا قانداي ەلدەردىڭ تەحنولوگيالارى زەرتتەلۋدە؟
— قازىرگى تاڭدا فرانتسيا، وڭتۇستىك كورەيا، قىتاي جانە رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ كومپانيالارى زەرتتەلۋدە. بۇرىنعى ىرىكتەۋلەرگە 11 ەلدەن كومپانيالار قاتىسقان بولاتىن، سونىڭ ىشىنەن 4 ەلدىڭ كومپانيالارى تاڭدالدى. الداعى رەفەرەندۋمنان كەيىن ولاردىڭ بىرەۋى تاڭدالىپ، نەمەسە الەمدىك تاجىريبەدە ءجيى كەزدەسەتىن كونسورتسيۋم ارقىلى شەشىم قابىلدانۋى مۇمكىن.
— اتوم سالاسىندا مامان دايارلاۋ ەلىمىزدە قانداي دەڭگەيدە؟
— اتوم سالاسىندا ماماندار دايارلاۋ قازاقستاندا ءداستۇرلى تاجىريبە. سوناۋ 1957 جىلى الماتىدا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى قۇرىلعاننان كەيىن ءبىزدىڭ قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە يادرولىق فيزيكا ماماندىعى اشىلدى، ال 1960 جىلى ارنايى يادرولىق فيزيكا كافەدراسى قۇرىلدى. سودان بەرى 600-دەن استام مامان دايارلانعان. ياعني اتوم سالاسىنىڭ ماماندارى كوپتەپ دايىندالۋدا، سونىمەن قاتار بۇل مامانداردىڭ ءبارى قازىرگى تاڭدا نەگىزىنەن عالىمدار بولىپ تابىلادى. ال، الداعى بولايىن دەپ وتىرعان جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وڭ شەشىلەتىن بولسا، ياعني ەلىمىزدە اەس سالىناتىن بولسا ءبىز ارنايى ينجەنەرلىك ماماندىقتار بويىنشا ماماندار دايىنداۋ جۇمىستارىن قارقىندى جۇرگىزەتىن بولامىز. وسى ورايدا ەلىمىزدە قالىپتاسقان بەلگىلى عالىمدار، عىلىمي مەكتەپتەر جانە ۇلكەن ورتالىقتاردىڭ ىقپالى، كومەگى ارقىلى HighTech جەتىستىكتەرگە تالپىنىس پەن مۇمكىندىكتەرىمىز ارتادى دەپ ويلايمىن.
— اتوم سالاسىنىڭ تۇلەكتەرى قانداي باعىتتا جۇمىس جاساۋدا؟ جۇمىسقا ورنالاسۋ جاعى قالاي؟
— ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءداستۇرلى كلاسسيكالىق ءبىلىم جانە عىلىم ورداسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى عىلىمي ۋنيۆەرسيتەت دەگەن ستاتۋسقا يە. اتوم سالاسى مەن عىلىمي ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ دامۋى اراسىنداعى بايلانىس وتە تەرەڭ جانە ماڭىزدى. بۇل بايلانىس عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ ۇزدىكسىز دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا دا بۇل بايلانىس مەملەكەت دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنا جەتۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى. اتوم سالاسىنىڭ ماماندارىنا ارنايى ءبىلىم مەن داعدىلاردى تالاپ قويىلاتىندىقتان، وسىنداي ارناۋلى ءبىلىم العان ماماندار يادرولىق ەنەرگەتيكا، مەديتسينا، قورعانىس جانە ونەركاسىپ سالالارىندا جۇمىس ىستەي الادى جانە بۇل سالالار مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە.
فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتىندە ماماندار تاپسىرىس بويىنشا دايىندالادى جانە بارلىعى جۇمىسقا ورنالاستىرىلادى. ءبىزدىڭ تۇلەكتەر كەلەسى باعىتتاردا جۇمىس ىستەيدى:
- يادرولىق فيزيكا: عالىمداردى دايارلايدى.
- يادرولىق مەديتسينا: يادرولىق مەديتسينا ورتالىقتارىنا قاجەتتى ماماندار مەن عالىمداردى دايىندايدى.
- يادرولىق ينجەنەريا: ينجەنەرلەردى دايارلايدى، ولار رەاكتورلار مەن باسقا قۇرىلعىلارمەن جۇمىس ىستەيدى. بۇل قازىرگى ۋاقىتتا اسا قاجەت مامانداردىڭ ءبىرى، جانە وتكەن جىلدان باستاپ ءبىز بۇل باعىتتا ماماندار دايارلاۋدى باستادىق.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ عالىمدار يادرولىق فيزيكا جانە تەحنولوگيالار سالاسىنداعى ىرگەلى زەرتتەۋلەردى جۇرگىزەدى، جاڭا ماتەريالدار مەن تەحنولوگيالاردى سىناقتان وتكىزەدى جانە حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقتارمەن ىنتىماقتاسادى. مۇنداي زەرتتەۋلەر اتوم ەنەرگەتيكاسى مەن اتومدىق قاۋىپسىزدىك سالالارىندا جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ەنگىزىلۋىنە جانە دامۋىنا ىقپال ەتەدى. وسى ورايدا، ۋنيۆەرسيتەت عىلىمي-يننوۆاتسيالىق ەكوجۇيەلەردى قۇرا وتىرىپ، جاڭا تەحنولوگيالاردى دامىتۋعا جانە ولاردى وندىرىستىك پروتسەستەرگە ەنگىزۋگە ۇلەس قوسادى. يادرولىق تەحنولوگيالار تەك ەنەرگەتيكا سالاسىندا عانا ەمەس، مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەركاسىپتىك ءوندىرىس سالالارىندا دا كەڭىنەن قولدانىلادى. وسى ارقىلى اتوم سالاسى ۇلتتىق ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ ءتۇرلى سالالارىنا ەلەۋلى اسەر ەتەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە قالىپتاسقان عىلىمي مەكتەپتەر يادرولىق تەحنولوگيالار مەن عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇزاق مەرزىمدى نەگىز قالايدى. قازاقستاندا يادرولىق فيزيكا سالاسىنداعى عىلىمي مەكتەپتەر عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىن دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ كەلەدى. وسى مەكتەپتەردىڭ دامۋى عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ الەۋەتىن ارتتىرىپ، جاڭا بۋىن عالىمداردى دايارلايدى، بۇل ءوز كەزەگىندە اتوم سالاسىنىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. اتوم سالاسىنداعى ءبىلىم بەرۋ مەن زەرتتەۋلەر حالىقارالىق دەڭگەيدە ىنتىماقتاستىقتى تالاپ ەتەدى. عىلىمي ۋنيۆەرسيتەتتەر شەتەلدىك جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارمەن جانە ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ، الەمدىك تاجىريبەنى ەنگىزەدى، بىرلەسكەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى جانە ستۋدەنتتەر مەن عالىمداردىڭ تاجىريبە الماسۋىنا جاعداي جاسايدى. بۇل قازاقستاننىڭ اتوم سالاسىن حالىقارالىق ارەنادا تانىمال ەتىپ، ونىڭ دامۋىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. اتوم سالاسى مەن عىلىمي ۋنيۆەرسيتەتتەر اراسىنداعى تىعىز بايلانىس تەك عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە دە تىكەلەي ىقپال ەتەدى. بۇل بايلانىس بولاشاقتا قازاقستاننىڭ يادرولىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى ورنىقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، يننوۆاتسيالىق دامۋعا نەگىز بولماق.
— سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
