Djordj Istmen - amerıkandyq kásipker, ınnovator, mıllıoner, meenat. «Eastman Kodak» korporaııasynyń negizin qalaýshy. Djordj Istmen qurastyrǵan fotoapparattyń arqasynda fotoǵa túsý jappaı úrdiske aınaldy.
Djordj Istmen 1854 jyly 12-shildede Iýtıkı qalasynyń (Nıý-Iork shtaty) ońtústik-batysyndaǵy Ýotervıl eldimekeninde dúnıege keledi. Djordj bes jasqa tolǵanda onyń ákesi búkil sharýashylyǵy men fırmasyn satyp, otbasymen birge Rochester qalasyna kóship keledi.
Al Djordj Istmenniń mekteptegi úlgerimi nashar boldy. Muǵalimder ony qabileti tómen oqýshylardyń sanatyna jatqyzdy. Djordj 14 jasynda mekteptegi oqýyn tastap, jergilikti saqtandyrý kompanııasyna qyzmetke turady.
Ol munda 5 jyl jumys istegen soń, Rochesterdegi Jınaq bankine kishi qyzmetker bolyp jumys aýystyrady.
1877 jyly AQSh úkimeti Domınıkan Respýblıkasyn ıspan otarshylarynan qorǵaımyz degen syltaýmen onda áskerı teńiz bazasyn turǵyzady. Áskerı baza qurylǵan jerde qala paıda bolatynyn, jyljymaıtyn múliktiń baǵasy aspandaıtynyn bilgen Djordj Istmen kommerııalyq barlaý júrgizý maqsatynda Santo-Domıngo qalasyna barýǵa sheshim qabyldaıdy. Áriptesteri oǵan Domınıkan elindegi jerler men obektilerdi sýretke túsirý úshin fotoapparat alyp barýǵa keńes beredi. Ol kezdegi fotoapparattyń asaı-múseıleri kóp edi: aýyr shtatıv, kólemi osy kúngi mıkrotolqyndy peshtermen birdeı kamera, mort synǵysh áınek plastınkalar, bir qumyra sý men hımıkattar, suıyq emýlsııa, jaryq ótkizbeıtin jamylǵy.
XIX ǵasyrda fotoapparatty alyp júrý, qoldaný óte kúrdeli edi. Jaryq sezgish emýlsııany kameranyń áınek plastınkasyna jaǵyp, emýlsııa keýip ketpeı turǵanda fotony túsirip úlgerý qajet. Jaryq ótkizbeıtin jamylǵy emýlsııanyń tez keýip ketpeýi úshin fotokamerany oraýǵa paıdalanylatyn. Fotoapparatty paıdalanýdyń kúrdeliligi sondaı – Djordj Istmen fotoǵa túsirýdi úıretetin arnaıy fotograf jaldaýǵa májbúr boldy. Fotokameranyń salmaǵy búkil asaı-múseılerimen qosqanda 20 kılogrammǵa, al baǵasy 5 dollarǵa teń bolatyn. Alaıda banktegi jumys tártibiniń ózgerýine baılanysty Istmennyń issapary júzege aspaı qaldy. Esesine salmaǵy aýyr fotoapparat oǵan tereń oı saldy.
Fotoapparattyń qurylysyn qarapaıym etýdiń jolyn izdegen Djordj aǵylshyn jýrnaldarynyń birinen áınek plastınkaǵa jelatın emýlsııa jaǵýǵa bolatyndyǵy jóninde maqala oqıdy. Jelatın emýlsııanyń artyqshylyǵy – áınekke jaǵylǵannan keıin qurǵap ketse de, fotoǵa túsirýdi jalǵastyra berýge bolady. Kúndiz bankte jumys istep, túnde ashanasynda otyryp, jelatındelgen fotoemýlsııa jasaýdyń qamyna kirisedi. Anasynyń aıtýynsha, Djordjdyń ashananyń edeninde kıimimen uıyqtaı salǵan kezderi de bolǵan. Eń qyzyǵy bul jańalyqty áli eshkim jetildirip, óz atyna patenttemegen bolyp shyqty. 1879 jyly Djordj Istmen ıesiz jańalyqty jyl boıy jetildirip, qurǵaq fotoplastınka jasap shyǵarady da, ony óz atyna patentteıdi. 1880 jyly qurǵaq fotoplastınka shyǵaratyn mashınaǵa da patent alady.
Ózi qurastyrǵan eń alǵashqy «Kodak» fotoapparatyna túsken birinshi fotosy
Innovaııalyq jańalyqtary orasan paıda ákeletinin sezgen ol jańa kásiporyn qurýǵa qam jasaıdy. Ákesiniń dosy Genrı Strongty jańa bızneske qarjy quıýǵa úgitteıdi. Jas ınnovatordyń ıdeıasyna kóńili aýǵan Genrı Strong alǵashqy salym retinde 1000 dollar usynady. 1881 jyly Rochesterdegi ǵımarattardyń biriniń úshinshi qabatyn jalǵa alyp, «Eastman Dry Plate Company» kásipornyn tirkeıdi. Jınaq bankindegi qyzmetin tastap, fotoapparat pen onyń bólshekterin damytyp jetildirýge bel baılaıdy.
Kásipkerliktiń alǵashqy jyly jaısyz boldy. Kásiporyndaǵy qyzmetkerlerdiń nemquraılylyǵynan naryqqa sapasyz daıyndalǵan fotoplastınkalar tarap ketedi. Tutynýshylardyń yzasyn týdyryp almas úshin, satyp alýshylardyń árqaısysyna jańadan sapaly fotoplastınkalar úlestirip beredi. Bul oqys oqıǵa kompanııany shyǵynǵa batyrady, esesine tutynýshylardyń esinde jaýapkershiligi mol kásiporyn retinde saqtalyp qalady. Genrı Strong dosynyń balasynyń bıznesine kómek retinde taǵy 5 myń dollar quıady.
XIX ǵasyrdyń 70-jyldarynyń sońynda ellýloıd materıaly oılap tabylǵan bolatyn. Djordj Istmen jelatındi endi áınek plastıkke emes, ellýloıdqa jaǵady. Osy jańalyqtyń negizinde 1883 jyly «Eastman Dry Plate Company» kásiporny barlyq áınek plastınkaly fotoapparattarǵa sáıkes keletin oramdalǵan plenkalar shyǵarady. Bizdiń ata-analarymyzben qurdas býyn ókilderi kúni keshege deıin qoldanyp kelgen fotoapparattardaǵy plenkalardyń alǵashqy obrazy osylaı dúnıege kelgen edi. Jańa taýar túrin óndirýdi qolǵa alǵandyqtan, tıisinshe kompanııa aty da «Eastman Dry Plate and Film Company» bolyp ózgeredi. Oramdalǵan plenkalar naryqtan áınek plastınkalardy yǵystyryp shyǵarady degen Istmenniń úmiti aqtalmady. Fotograftar báz baıaǵysha áınek plastınkalardy paıdalana berýdi jón kórdi. Dese de, Djordj Istmenniń bıznesi baıaý damyǵanymen, onyń kompanııasynyń tabysy 1885 jyly 200 myń dollarǵa jetip úlgergen edi.
Kóptegen fotograftardyń oramdalǵan plenkalardan góri áınek plastınkalardy artyq baǵalaýy Djordj Istmendi jańa qadamdarǵa ıtermeledi. Fotograftarǵa eregesken ol fotoapparatty árbir adam úshin qoljetimdi dúnıe etkisi keldi. Oramdalǵan plenkalardy tutynýshylardyń kóńilinen shyǵarý úshin, taǵy bir taýar túri kerek edi. Ol 1888 jyly «Kodak» dep atalatyn shaǵyn fotoapparattyń alǵashqy úlgisin qurastyrady. Fotoapparat qarapaıym, shtatıv qajet etpeıtin, qolǵa jeńil bolǵanymen baǵasy qymbat boldy: kamera men onyń ishindegi 100 kadrly plenkanyń baǵasyn qosqanda 25 dollar! Sol kezdegi qyzmetkerlerdiń ortasha eńbekaqysynan eki ese artyq. Azǵantaı satyp alýshylardyń ózderi jańa fotoapparattyń bolashaǵyna kúmánmen qarady. Fotoapparat ıesi 100 kadrdy tolyq túsirip bolǵan soń, fotoapparatty óndirýshi kásiporynǵa alyp kelip, 100 sýretti qaǵazǵa shyǵaryp, kelesi 100 kadrly plenkany saldyrý úshin kásiporynǵa taǵy da 10 dollar tóleıtin.
1888 jyly 4-qyrkúıekte «Kodak» taýar belgisi retinde tirkeledi. 1892 jyly korporaııanyń aty «Eastman Kodak Company» bolyp ózgeredi.
Fotoapparattyń baǵasyn arzandatpaq bolyp, Istmen óndiristik shyǵyndardy azaıtýǵa kúsh saldy. 1900 jyly Djordj Istmen kartonnan jasalǵan «Brownie» fotoapparatyn naryqqa shyǵarady. Jumsalǵan shyǵyn kólemi az bolǵandyqtan, baǵasy 25 ese tómendedi. «Brownie» fotoapparatynyń baǵasy 1 dollar boldy. Arzan fotoapparatty satyp alǵan halyq, bir-birin fotoǵa túsirip, qýanyshqa keneldi. «Brownie» buqaralyq turmystyq zatqa aınaldy.
Istmen kompanııasyna jarnama retinde óte sátti sóz tirkesin qoldanady: «Siz tek knopkany basyńyz, qalǵanyn ózimiz isteımiz!». Jarnama sýretterine qolyna fotoapparat ustaǵan qyzdardyń fotolaryn paıdalanady. 1897 jyly Londondaǵy Trafalgar alańyna elektr lampalarynyń kómegimen «Kodak» degen stend turǵyzady. Ol sonymen qatar «Eastman Kodak Company» kásipornynyń fotoapparattaryn satatyn dúkenderge basqa básekelesteriniń fotoapparattaryn satýǵa tyıym salady. Bul qylyǵy úshin AQSh úkimeti oǵan «astyrtyn monopolıst» dep aıdar taǵady.
«Kodak» degen sóz eshqandaı maǵyna bermeıdi. Djordj Istmenniń óz sózine sensek ol «k» árpin qatty jaqsy kórgen. Óziniń jańa taýarynyń aty «k» árpimen bastalyp, «k» árpimen aıaqtalýyn qalaǵan. Biraz sózderdi saralaı kele fotoapparatyna «Kodak» dep at qoıýdy uıǵarypty.
Djordj Istmen tarıhta jomarttyǵymen aty qalǵan mıllıoner. Qaıyrymdylyqpen aınalysýdy mıllıoner kezinde emes, qarapaıym qyzmetker bolyp júrgen shaqta bastapty. Bank qyzmetkeri bolyp júrgen tusta eńbekaqysy 50 dollardan 60 dollarǵa ósedi. Jańadan qosylǵan 10 dollardy aı saıyn Rochesterdegi mehanıkalyq ınstıtýttyń qoryna aýdaryp otyrdy. 1899 jyly kompanııadaǵy eńbekkerlerdiń árqaısysyna jalaqysyna saı dıvıdent taǵaıyndaıdy. «Eastman Kodak Company» kásipornynyń qyzmeti dúrkiregen kezde, Massachýsets tehnologııalyq ýnıversıtetine 20 mıllıon dollar qarjy quıady. Onyń kompanııasynyń jumysshylarynyń edáýir bóligin kóp ýaqyt ótpeı osy ýnıversıtetti támamdaǵan mamandar quraıdy.
1907 jyly mı qabynýynyń eki jyldyq aýyr azabynan soń, Djordjdyń anasy baqılyq bolady. Qaıǵy Djordj Istmenniń qabyrǵasyn qaıystyrdy.
Istmen kásiporyndaǵy jumysshylarynyń áleýmettik haline basa nazar aýdardy. Zeınet jasyndaǵy eńbekkerlerge qosymsha járdemaqy tólep turdy. Qyzmetkerlerdiń densaýlyǵy men ómirin saqtandyrý qoryn qurdy. Eńbekke qabiletsiz jumysshylardy arnaıy jumyspen, jalaqymen qamtamasyz etti.
Egıpet sultany Huseıin Kámildiń «Kodak» fotoapparatymen túsken sýreti
1919 jyly korporaııanyń 10 mıllıon dollarǵa teń bóligin qaramaǵandaǵy qyzmetkerlerine úlestirip beredi. Rochesterdegi stomatologııalyq emhanaǵa 2,5 mıllıon dollar qarjy quıady. Tek Rochestermen shektelip qalmaı, Parıj, London, Brıýsel, Stokgolm, Rım qalalaryndaǵy tis emdeý ortalyqtaryn da qarjylandyrady. «Osy salaǵa jumsalǵan qarjy meni erekshe baqytty sezindiredi, – deıdi ol. – Aýyz, tamaq, muryn, tiske bala kezden kútim jasalýy kerek».
1924 jyly jeke qarajatymen Istmen mýzyka mektebin qurady. 1924 jyly ol aýyr kúızeliste otyrǵan sátinde býhgalterin qasyna shaqyryp, Massachýsets tehnologııalyq ýnıversıtetine, Rochester ınstıtýtyna, Hempton jáne Taskıdj qara násildiler ınstıtýtynyń atyna jalpy somasy 30 mıllıon dollardy quraıtyn chek jazyp beredi. Chekti jóneltip bolǵan soń «Endi ózimdi jeńil sezinip qaldym» dep boıyn tiktegen eken. Zertteýshi mamandar Djordj Istmen qaıyrymdylyqpen janyn sala aınalysyp ketpegende, onyń baılyǵy 250 mıllıon dollardy qurar edi deıdi. Biz úshin ol taıaý zamanda ǵana ómir súrgen Atymtaı Jomart. 30-jyldardaǵy Uly ekonomıkalyq depressııa kezinde Istmen 12 jasqa tolǵan 500 myń balaǵa sý jańa 500 myń fotoappartty tegin taratyp beredi.
1930 jyldan bastap Djordj Istmenniń densaýlyǵy kúrt nasharlaıdy. Dárigerler oǵan anasynyń aýrýyna uqsas keselge ushyraǵanyn jáne bul syrqattyń emi joq ekenin jetkizedi. Bul aýrý qazirgi ýaqytta omyrtqa ózeginiń tarylýy dep atalady. Keseldiń janǵa batqan azabyna shydamaǵan Djordj 1932 jyly 14-naýryzda óz-ózin tapanshamen atyp óltiredi. Óler aldynda «Is bitti. Endi neni kútýim kerek?» degen jazbahat jazyp qaldyrypty. Sol kezde qolynda qalǵan 25 mıllıon dollardyń 5 mıllıon dollaryn jıeniniń atyna jazdyryp, qalǵan somany qaıyrymdylyq qorlaryna aýdarǵan.
Bir qyzyǵy Djordj Istmen fotoapparat qurastyrýshy kompanııanyń prezıdenti bolǵanymen, ózi fotoǵa kóp túspegen.
Tujyrym: Jaýapkershilik – kásipkerdiń ishki motıvaııasy. Paıda – kásipkerdiń syrtqy motıvaııasy. Alǵashqy motıvaııanyń úlesi Djordj Istmenniń boıynda kóp boldy. Qalǵan kásibı qasıetter sol jaýapkershilikke kómekshilik etti.
Abaı Asyl
"Adyrna" ulttyq portaly
