دجوردج يستمەن - امەريكاندىق كاسىپكەر، يننوۆاتور، ميلليونەر، مەتسەنات. «Eastman Kodak» كورپوراتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. دجوردج يستمەن قۇراستىرعان فوتواپپاراتتىڭ ارقاسىندا فوتوعا ءتۇسۋ جاپپاي ۇردىسكە اينالدى.
دجوردج يستمەن 1854 جىلى 12-شىلدەدە يۋتيكي قالاسىنىڭ (نيۋ-يورك شتاتى) وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ۋوتەرۆيل ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلەدى. دجوردج بەس جاسقا تولعاندا ونىڭ اكەسى بۇكىل شارۋاشىلىعى مەن فيرماسىن ساتىپ، وتباسىمەن بىرگە روچەستەر قالاسىنا كوشىپ كەلەدى.
ال دجوردج يستمەننىڭ مەكتەپتەگى ۇلگەرىمى ناشار بولدى. مۇعالىمدەر ونى قابىلەتى تومەن وقۋشىلاردىڭ ساناتىنا جاتقىزدى. دجوردج 14 جاسىندا مەكتەپتەگى وقۋىن تاستاپ، جەرگىلىكتى ساقتاندىرۋ كومپانياسىنا قىزمەتكە تۇرادى.
ول مۇندا 5 جىل جۇمىس ىستەگەن سوڭ، روچەستەردەگى جيناق بانكىنە كىشى قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس اۋىستىرادى.
1877 جىلى اقش ۇكىمەتى دومينيكان رەسپۋبليكاسىن يسپان وتارشىلارىنان قورعايمىز دەگەن سىلتاۋمەن وندا اسكەري تەڭىز بازاسىن تۇرعىزادى. اسكەري بازا قۇرىلعان جەردە قالا پايدا بولاتىنىن، جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ باعاسى اسپاندايتىنىن بىلگەن دجوردج يستمەن كوممەرتسيالىق بارلاۋ جۇرگىزۋ ماقساتىندا سانتو-دومينگو قالاسىنا بارۋعا شەشىم قابىلدايدى. ارىپتەستەرى وعان دومينيكان ەلىندەگى جەرلەر مەن وبەكتىلەردى سۋرەتكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن فوتواپپارات الىپ بارۋعا كەڭەس بەرەدى. ول كەزدەگى فوتواپپاراتتىڭ اساي-مۇسەيلەرى كوپ ەدى: اۋىر شتاتيۆ، كولەمى وسى كۇنگى ميكروتولقىندى پەشتەرمەن بىردەي كامەرا، مورت سىنعىش اينەك پلاستينكالار، ءبىر قۇمىرا سۋ مەن حيميكاتتار، سۇيىق ەمۋلسيا، جارىق وتكىزبەيتىن جامىلعى.
XIX عاسىردا فوتواپپاراتتى الىپ ءجۇرۋ، قولدانۋ وتە كۇردەلى ەدى. جارىق سەزگىش ەمۋلسيانى كامەرانىڭ اينەك پلاستينكاسىنا جاعىپ، ەمۋلسيا كەۋىپ كەتپەي تۇرعاندا فوتونى ءتۇسىرىپ ۇلگەرۋ قاجەت. جارىق وتكىزبەيتىن جامىلعى ەمۋلسيانىڭ تەز كەۋىپ كەتپەۋى ءۇشىن فوتوكامەرانى وراۋعا پايدالانىلاتىن. فوتواپپاراتتى پايدالانۋدىڭ كۇردەلىلىگى سونداي – دجوردج يستمەن فوتوعا ءتۇسىرۋدى ۇيرەتەتىن ارنايى فوتوگراف جالداۋعا ءماجبۇر بولدى. فوتوكامەرانىڭ سالماعى بۇكىل اساي-مۇسەيلەرىمەن قوسقاندا 20 كيلوگراممعا، ال باعاسى 5 دوللارعا تەڭ بولاتىن. الايدا بانكتەگى جۇمىس ءتارتىبىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى يستمەننىڭ ءىسساپارى جۇزەگە اسپاي قالدى. ەسەسىنە سالماعى اۋىر فوتواپپارات وعان تەرەڭ وي سالدى.
فوتواپپاراتتىڭ قۇرىلىسىن قاراپايىم ەتۋدىڭ جولىن ىزدەگەن دجوردج اعىلشىن جۋرنالدارىنىڭ بىرىنەن اينەك پلاستينكاعا جەلاتين ەمۋلسيا جاعۋعا بولاتىندىعى جونىندە ماقالا وقيدى. جەلاتين ەمۋلسيانىڭ ارتىقشىلىعى – اينەككە جاعىلعاننان كەيىن قۇرعاپ كەتسە دە، فوتوعا ءتۇسىرۋدى جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. كۇندىز بانكتە جۇمىس ىستەپ، تۇندە اسحاناسىندا وتىرىپ، جەلاتيندەلگەن فوتوەمۋلسيا جاساۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. اناسىنىڭ ايتۋىنشا، دجوردجدىڭ اسحانانىڭ ەدەنىندە كيىمىمەن ۇيىقتاي سالعان كەزدەرى دە بولعان. ەڭ قىزىعى بۇل جاڭالىقتى ءالى ەشكىم جەتىلدىرىپ، ءوز اتىنا پاتەنتتەمەگەن بولىپ شىقتى. 1879 جىلى دجوردج يستمەن يەسىز جاڭالىقتى جىل بويى جەتىلدىرىپ، قۇرعاق فوتوپلاستينكا جاساپ شىعارادى دا، ونى ءوز اتىنا پاتەنتتەيدى. 1880 جىلى قۇرعاق فوتوپلاستينكا شىعاراتىن ماشيناعا دا پاتەنت الادى.
ءوزى قۇراستىرعان ەڭ العاشقى «Kodak» فوتواپپاراتىنا تۇسكەن ءبىرىنشى فوتوسى
يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتارى وراسان پايدا اكەلەتىنىن سەزگەن ول جاڭا كاسىپورىن قۇرۋعا قام جاسايدى. اكەسىنىڭ دوسى گەنري سترونگتى جاڭا بيزنەسكە قارجى قۇيۋعا ۇگىتتەيدى. جاس يننوۆاتوردىڭ يدەياسىنا كوڭىلى اۋعان گەنري سترونگ العاشقى سالىم رەتىندە 1000 دوللار ۇسىنادى. 1881 جىلى روچەستەردەگى عيماراتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىن جالعا الىپ، «Eastman Dry Plate Company» كاسىپورنىن تىركەيدى. جيناق بانكىندەگى قىزمەتىن تاستاپ، فوتواپپارات پەن ونىڭ بولشەكتەرىن دامىتىپ جەتىلدىرۋگە بەل بايلايدى.
كاسىپكەرلىكتىڭ العاشقى جىلى جايسىز بولدى. كاسىپورىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ نەمقۇرايلىلىعىنان نارىققا ساپاسىز دايىندالعان فوتوپلاستينكالار تاراپ كەتەدى. تۇتىنۋشىلاردىڭ ىزاسىن تۋدىرىپ الماس ءۇشىن، ساتىپ الۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنا جاڭادان ساپالى فوتوپلاستينكالار ۇلەستىرىپ بەرەدى. بۇل وقىس وقيعا كومپانيانى شىعىنعا باتىرادى، ەسەسىنە تۇتىنۋشىلاردىڭ ەسىندە جاۋاپكەرشىلىگى مول كاسىپورىن رەتىندە ساقتالىپ قالادى. گەنري سترونگ دوسىنىڭ بالاسىنىڭ بيزنەسىنە كومەك رەتىندە تاعى 5 مىڭ دوللار قۇيادى.
XIX عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىندا تسەللۋلويد ماتەريالى ويلاپ تابىلعان بولاتىن. دجوردج يستمەن جەلاتيندى ەندى اينەك پلاستيككە ەمەس، تسەللۋلويدقا جاعادى. وسى جاڭالىقتىڭ نەگىزىندە 1883 جىلى «Eastman Dry Plate Company» كاسىپورنى بارلىق اينەك پلاستينكالى فوتواپپاراتتارعا سايكەس كەلەتىن ورامدالعان پلەنكالار شىعارادى. ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىزبەن قۇرداس بۋىن وكىلدەرى كۇنى كەشەگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن فوتواپپاراتتارداعى پلەنكالاردىڭ العاشقى وبرازى وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن ەدى. جاڭا تاۋار ءتۇرىن ءوندىرۋدى قولعا العاندىقتان، تيىسىنشە كومپانيا اتى دا «Eastman Dry Plate and Film Company» بولىپ وزگەرەدى. ورامدالعان پلەنكالار نارىقتان اينەك پلاستينكالاردى ىعىستىرىپ شىعارادى دەگەن يستمەننىڭ ءۇمىتى اقتالمادى. فوتوگرافتار ءباز باياعىشا اينەك پلاستينكالاردى پايدالانا بەرۋدى ءجون كوردى. دەسە دە، دجوردج يستمەننىڭ بيزنەسى باياۋ دامىعانىمەن، ونىڭ كومپانياسىنىڭ تابىسى 1885 جىلى 200 مىڭ دوللارعا جەتىپ ۇلگەرگەن ەدى.
كوپتەگەن فوتوگرافتاردىڭ ورامدالعان پلەنكالاردان گورى اينەك پلاستينكالاردى ارتىق باعالاۋى دجوردج يستمەندى جاڭا قادامدارعا يتەرمەلەدى. فوتوگرافتارعا ەرەگەسكەن ول فوتواپپاراتتى ءاربىر ادام ءۇشىن قولجەتىمدى دۇنيە ەتكىسى كەلدى. ورامدالعان پلەنكالاردى تۇتىنۋشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعارۋ ءۇشىن، تاعى ءبىر تاۋار ءتۇرى كەرەك ەدى. ول 1888 جىلى «Kodak» دەپ اتالاتىن شاعىن فوتواپپاراتتىڭ العاشقى ۇلگىسىن قۇراستىرادى. فوتواپپارات قاراپايىم، شتاتيۆ قاجەت ەتپەيتىن، قولعا جەڭىل بولعانىمەن باعاسى قىمبات بولدى: كامەرا مەن ونىڭ ىشىندەگى 100 كادرلى پلەنكانىڭ باعاسىن قوسقاندا 25 دوللار! سول كەزدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ ورتاشا ەڭبەكاقىسىنان ەكى ەسە ارتىق. ازعانتاي ساتىپ الۋشىلاردىڭ وزدەرى جاڭا فوتواپپاراتتىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قارادى. فوتواپپارات يەسى 100 كادردى تولىق ءتۇسىرىپ بولعان سوڭ، فوتواپپاراتتى ءوندىرۋشى كاسىپورىنعا الىپ كەلىپ، 100 سۋرەتتى قاعازعا شىعارىپ، كەلەسى 100 كادرلى پلەنكانى سالدىرۋ ءۇشىن كاسىپورىنعا تاعى دا 10 دوللار تولەيتىن.
1888 جىلى 4-قىركۇيەكتە «Kodak» تاۋار بەلگىسى رەتىندە تىركەلەدى. 1892 جىلى كورپوراتسيانىڭ اتى «Eastman Kodak Company» بولىپ وزگەرەدى.
فوتواپپاراتتىڭ باعاسىن ارزانداتپاق بولىپ، يستمەن وندىرىستىك شىعىنداردى ازايتۋعا كۇش سالدى. 1900 جىلى دجوردج يستمەن كارتوننان جاسالعان «Brownie» فوتواپپاراتىن نارىققا شىعارادى. جۇمسالعان شىعىن كولەمى از بولعاندىقتان، باعاسى 25 ەسە تومەندەدى. «Brownie» فوتواپپاراتىنىڭ باعاسى 1 دوللار بولدى. ارزان فوتواپپاراتتى ساتىپ العان حالىق، ءبىر-ءبىرىن فوتوعا ءتۇسىرىپ، قۋانىشقا كەنەلدى. «Brownie» بۇقارالىق تۇرمىستىق زاتقا اينالدى.
يستمەن كومپانياسىنا جارناما رەتىندە وتە ءساتتى ءسوز تىركەسىن قولدانادى: «ءسىز تەك كنوپكانى باسىڭىز، قالعانىن ءوزىمىز ىستەيمىز!». جارناما سۋرەتتەرىنە قولىنا فوتواپپارات ۇستاعان قىزداردىڭ فوتولارىن پايدالانادى. 1897 جىلى لوندونداعى ترافالگار الاڭىنا ەلەكتر لامپالارىنىڭ كومەگىمەن «Kodak» دەگەن ستەند تۇرعىزادى. ول سونىمەن قاتار «Eastman Kodak Company» كاسىپورنىنىڭ فوتواپپاراتتارىن ساتاتىن دۇكەندەرگە باسقا باسەكەلەستەرىنىڭ فوتواپپاراتتارىن ساتۋعا تىيىم سالادى. بۇل قىلىعى ءۇشىن اقش ۇكىمەتى وعان «استىرتىن مونوپوليست» دەپ ايدار تاعادى.
«Kodak» دەگەن ءسوز ەشقانداي ماعىنا بەرمەيدى. دجوردج يستمەننىڭ ءوز سوزىنە سەنسەك ول «k» ءارپىن قاتتى جاقسى كورگەن. ءوزىنىڭ جاڭا تاۋارىنىڭ اتى «k» ارپىمەن باستالىپ، «k» ارپىمەن اياقتالۋىن قالاعان. ءبىراز سوزدەردى سارالاي كەلە فوتواپپاراتىنا «Kodak» دەپ ات قويۋدى ۇيعارىپتى.
دجوردج يستمەن تاريحتا جومارتتىعىمەن اتى قالعان ميلليونەر. قايىرىمدىلىقپەن اينالىسۋدى ميلليونەر كەزىندە ەمەس، قاراپايىم قىزمەتكەر بولىپ جۇرگەن شاقتا باستاپتى. بانك قىزمەتكەرى بولىپ جۇرگەن تۇستا ەڭبەكاقىسى 50 دوللاردان 60 دوللارعا وسەدى. جاڭادان قوسىلعان 10 دوللاردى اي سايىن روچەستەردەگى مەحانيكالىق ينستيتۋتتىڭ قورىنا اۋدارىپ وتىردى. 1899 جىلى كومپانياداعى ەڭبەككەرلەردىڭ ارقايسىسىنا جالاقىسىنا ساي ديۆيدەنت تاعايىندايدى. «Eastman Kodak Company» كاسىپورنىنىڭ قىزمەتى دۇركىرەگەن كەزدە، ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە 20 ميلليون دوللار قارجى قۇيادى. ونىڭ كومپانياسىنىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ ەداۋىر بولىگىن كوپ ۋاقىت وتپەي وسى ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان ماماندار قۇرايدى.
1907 جىلى مي قابىنۋىنىڭ ەكى جىلدىق اۋىر ازابىنان سوڭ، دجوردجدىڭ اناسى باقيلىق بولادى. قايعى دجوردج يستمەننىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى.
يستمەن كاسىپورىنداعى جۇمىسشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك حالىنە باسا نازار اۋداردى. زەينەت جاسىنداعى ەڭبەككەرلەرگە قوسىمشا جاردەماقى تولەپ تۇردى. قىزمەتكەرلەردىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىرىن ساقتاندىرۋ قورىن قۇردى. ەڭبەككە قابىلەتسىز جۇمىسشىلاردى ارنايى جۇمىسپەن، جالاقىمەن قامتاماسىز ەتتى.
ەگيپەت سۇلتانى حۇسەيىن كامىلدىڭ «Kodak» فوتواپپاراتىمەن تۇسكەن سۋرەتى
1919 جىلى كورپوراتسيانىڭ 10 ميلليون دوللارعا تەڭ بولىگىن قاراماعانداعى قىزمەتكەرلەرىنە ۇلەستىرىپ بەرەدى. روچەستەردەگى ستوماتولوگيالىق ەمحاناعا 2,5 ميلليون دوللار قارجى قۇيادى. تەك روچەستەرمەن شەكتەلىپ قالماي، پاريج، لوندون، بريۋسەل، ستوكگولم، ريم قالالارىنداعى ءتىس ەمدەۋ ورتالىقتارىن دا قارجىلاندىرادى. «وسى سالاعا جۇمسالعان قارجى مەنى ەرەكشە باقىتتى سەزىندىرەدى، – دەيدى ول. – اۋىز، تاماق، مۇرىن، تىسكە بالا كەزدەن كۇتىم جاسالۋى كەرەك».
1924 جىلى جەكە قاراجاتىمەن يستمەن مۋزىكا مەكتەبىن قۇرادى. 1924 جىلى ول اۋىر كۇيزەلىستە وتىرعان ساتىندە بۋحگالتەرىن قاسىنا شاقىرىپ، ماسساچۋسەتس تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە، روچەستەر ينستيتۋتىنا، حەمپتون جانە تاسكيدج قارا ناسىلدىلەر ينستيتۋتىنىڭ اتىنا جالپى سوماسى 30 ميلليون دوللاردى قۇرايتىن چەك جازىپ بەرەدى. چەكتى جونەلتىپ بولعان سوڭ «ەندى ءوزىمدى جەڭىل سەزىنىپ قالدىم» دەپ بويىن تىكتەگەن ەكەن. زەرتتەۋشى ماماندار دجوردج يستمەن قايىرىمدىلىقپەن جانىن سالا اينالىسىپ كەتپەگەندە، ونىڭ بايلىعى 250 ميلليون دوللاردى قۇرار ەدى دەيدى. ءبىز ءۇشىن ول تاياۋ زاماندا عانا ءومىر سۇرگەن اتىمتاي جومارت. 30-جىلدارداعى ۇلى ەكونوميكالىق دەپرەسسيا كەزىندە يستمەن 12 جاسقا تولعان 500 مىڭ بالاعا سۋ جاڭا 500 مىڭ فوتواپپارتتى تەگىن تاراتىپ بەرەدى.
1930 جىلدان باستاپ دجوردج يستمەننىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلايدى. دارىگەرلەر وعان اناسىنىڭ اۋرۋىنا ۇقساس كەسەلگە ۇشىراعانىن جانە بۇل سىرقاتتىڭ ەمى جوق ەكەنىن جەتكىزەدى. بۇل اۋرۋ قازىرگى ۋاقىتتا ومىرتقا وزەگىنىڭ تارىلۋى دەپ اتالادى. كەسەلدىڭ جانعا باتقان ازابىنا شىداماعان دجوردج 1932 جىلى 14-ناۋرىزدا ءوز-ءوزىن تاپانشامەن اتىپ ولتىرەدى. ولەر الدىندا «ءىس ءبىتتى. ەندى نەنى كۇتۋىم كەرەك؟» دەگەن جازباحات جازىپ قالدىرىپتى. سول كەزدە قولىندا قالعان 25 ميلليون دوللاردىڭ 5 ميلليون دوللارىن جيەنىنىڭ اتىنا جازدىرىپ، قالعان سومانى قايىرىمدىلىق قورلارىنا اۋدارعان.
ءبىر قىزىعى دجوردج يستمەن فوتواپپارات قۇراستىرۋشى كومپانيانىڭ پرەزيدەنتى بولعانىمەن، ءوزى فوتوعا كوپ تۇسپەگەن.
تۇجىرىم: جاۋاپكەرشىلىك – كاسىپكەردىڭ ىشكى موتيۆاتسياسى. پايدا – كاسىپكەردىڭ سىرتقى موتيۆاتسياسى. العاشقى موتيۆاتسيانىڭ ۇلەسى دجوردج يستمەننىڭ بويىندا كوپ بولدى. قالعان كاسىبي قاسيەتتەر سول جاۋاپكەرشىلىككە كومەكشىلىك ەتتى.
اباي اسىل
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
