Bügın — Alaş qairatkerı, ǧalym, türkıtanuşy, qazaq tılı bılımınıŋ atasy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tuǧan künı.
2017 jyly QR premer-ministrınıŋ qaulysymen 5 qyrküiek, iaǧni Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tuǧan künı - Qazaqstan halqy tılderınıŋ künı bolyp bekıtıldı.
Ahmet Baitūrsynūly 1872 jyldyŋ 5 qyrküiegınde qazırgı Qostanai oblysy, Jangeldı audany Sarytübek auylynda dünie esıgın aşqan. Qazaq üşın qasırettı 1937 jyldyŋ 8 jeltoqsanynda Almaty qalasynda ömırden ozǧan. Qazaqtyŋ aqyny, tıl jäne ädebiet zertteuşı ǧalym, türkıtanuşy, publisist, pedagog, audarmaşy, qoǧam qairatkerı. Qazaq halqynyŋ 20 ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysy jetekşılerınıŋ bırı, memleket qairatkerı, qazaq tıl bılımı men ädebiettanu ǧylymdarynyŋ negızın saluşy ǧalym, ūlttyq jazudyŋ reformatory, aǧartuşy, Alaş Orda ökımetınıŋ müşesı bolǧan.
Atasy Şoşaq nemeresı Ahmet ömırge kelgende auyl aqsaqaldarynan bata alyp, azan şaqyryp atyn qoiǧan. Äkesınıŋ ınısı Erǧazy Ahmettı Torǧaidaǧy 2 synyptyq orys-qazaq mektebıne beredı. Ony 1891 jyly bıtırıp, Orynbordaǧy 4 jyldyq mektepke oquǧa tüsedı. 1895-1909 jyly Aqtöbe, Qostanai, Qarqaraly uezderındegı orys-qazaq mektepterınde oqytuşy, Qarqaraly qalalyq uchilişesınde meŋgeruşı qyzmetın atqarady. Ol öte kemeŋger, bılımdı tūlǧanyŋ bırı bolǧan.
Baitūrsynūlynyŋ saiasi qyzmet jolyna tüsuı 1905 jylǧa tūs keledı. 1905 jyly Qoiandy järmeŋkesınde jazylyp, 14500 adam qol qoiǧan Qarqaraly petisiiasy (aryz-tılegı) avtorlarynyŋ bırı Baitūrsynūly boldy. Qarqaraly petisiiasynda jergılıktı basqaru, sot, halyqqa bılım beru ısterıne qazaq elınıŋ müddesıne säikes özgerıster engızu, ar-ojdan bostandyǧy, dın ūstanu erkındıgı, senzurasyz gazet şyǧaru jäne baspahana aşuǧa rūqsat beru, künı ötken Dala erejesın qazaq elınıŋ müddesıne sai zaŋmen auystyru mäselelerı köterıldı. Onda qazaq dalasyna orys şarualaryn qonys audarudy üzıldı-kesıldı toqtatu talap etılgen bolatyn. Sol kezeŋnen bastap jandarmdyq baqylauǧa alynǧan Baitūrsynūly 1909 jyly 1 şıldede gubernator Troiniskiidıŋ būiryǧymen tūtqyndalyp, Semei türmesıne jabyldy.
Resei IIM-nıŋ Erekşe Keŋesı 1910 jyly 19 aqpanda Baitūrsynūlyn qazaq oblystarynan tys jerge jer audaru jönınde şeşım qabyldady. Osy şeşımge säikes Baitūrsynūly Orynborǧa 1910 jyly 9 nauryzda kelıp, 1917 jyldyŋ soŋyna deiın sonda tūrdy. Baitūrsynūly ömırınıŋ Orynbor kezeŋı onyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetınıŋ asa qūnarly şaǧy boldy. Ol osy qalada 1913–1918 jyly özınıŋ eŋ jaqyn senımdı dostary Ä.Bökeihan, M.Dulatūlymen bırıgıp, sondai-aq qalyŋ qazaq ziialylarynyŋ qoldauyna süienıp, tūŋǧyş jalpyūlttyq «Qazaq» gazetın şyǧaryp tūrdy. Gazet qazaq halqyn öner, bılımdı igeruge şaqyrdy.
Baitūrsynūlynyŋ Orynbordaǧy ömırı men qyzmetı Resei ükımetınıŋ qataŋ jandarmdyq baqylauynda boldy. Ol «Qazaqqa» jabylǧan negızsız jala saldarynan abaqtyǧa otyryp şyqty. Baitūrsynūly 1917 jyly revoliusiialyq özgerıster arnasynda ömırge kelıp, qazaq tarihynda tereŋ ız qaldyrǧan Qazaq sezderı men Qazaq komitetterı siiaqty tarihi qūbylystyŋ qalyŋ ortasynda jürdı, olarǧa tıkelei aralasyp, «Qazaq gazetı» arqyly saiasi teoriialyq baǧyt-baǧdar berıp otyrdy.
Baitūrsynūly Alaş partiiasy baǧdarlamasyn daiarlaǧan şaǧyn toptyŋ qūramynda boldy. Baitūrsynūly pen Dulatūly qazaq arasynda būrynnan kele jatqan ru – jüzaralyq alauyzdyqqa bailanysty Alaş Orda ükımetınıŋ qūramyna sanaly türde enbei qaldy, bıraq olardyŋ qazaq ūlttyq memlekettık ideiasyn jasauşy toptyŋ ışınde bolǧandyǧyn zamandastary jaqsy bılıp, moiyndady.
Alaş Orda qūramyn bekıtken 2-jalpyqazaq sezı Oqu-aǧartu komissiiasyn qūryp, onyŋ töraǧasy etıp Baitūrsynūlyn bekıttı. 1919 jyly nauryzǧa deiın Alaşorda ükımetınıŋ Torǧai oblysy bölımınıŋ müşesı boldy. Baitūrsynūly 1919 jyly nauryzda Alaşorda ükımetı atynan Mäskeuge Keŋes ükımetımen kelıssözge attandy, osy jylǧy şıldede RKFSR Halyq Komissarlar Keŋesı men Qazaq äskeri-revoliusiialyq komitetı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp taǧaiyndaldy.
Baitūrsynūlynyŋ yqpalymen säuırde Alaşorda basşylary men müşelerıne Keŋes ükımetınıŋ keşırımı jariialandy. Baitūrsynūly būl tarihi kezeŋde «patşalardyŋ törınde otyrǧannan, sosialisterdıŋ bosaǧasynda ölgenım artyq» degen pıkırde boldy (QR ŪQK arhivı, 78754-ıs, 6-t., 44-p). 1920 jyly V.İ.Leninge ükımetınıŋ Qazaqstandy basqaru ısındegı alǧaşqy qadamyn qatal synǧa alǧan hatyn joldady. Qazrevkom müşesı retınde Qazaqstannyŋ Reseimen şekarasynyŋ qalyptasu ısıne belsendı türde aralasty.
Bükılreseilık OAK-nıŋ 1919 j. 27 tamyzda Qostanai uezın Cheliabı oblysyna qosu turaly şeşımıne qarsy B-tyŋ jazǧan saiasi narazylyǧy Qostanai uezın Qazaqstan qūramyna qaitaruǧa negız boldy. Ol 1920 j. tamyzda qūrylǧan Qazaq AKSR-ı ükımetınıŋ qūramyna enıp, 1920–1921 jyly Qazaq AKSR-ı halyq aǧartu komissary qyzmetınde boldy.
1922 jyly Ölkelık halyq komissariaty janyndaǧy Akademiialyq ortalyqtyŋ, 1922–1925 jyly Halyq aǧartu komissariaty ǧylymi-ädebi komissiiasynyŋ, Qazaq ölkesın zertteu qoǧamynyŋ töraǧasy bolyp qyzmet atqardy. Baitūrsynūly türlı memlekettık qyzmetke at salysa jürıp, sonymen bır mezgılde özınıŋ jany süigen oqytuşylyq-ūstazdyq jūmysynan da qol üzbegen.
1921–1925 jyly Orynbordaǧy, 1926–1928 jyly Taşkenttegı Qazaq halyq aǧartu instituttarynda qazaq tılı men ädebietı, mädeniet tarihy pänderınen sabaq berdı. 1928 jyly Almatyda Qazaq memlekettık pedagogika institutynyŋ aşyluyna bailanysty rektordyŋ şaqyruymen osy oqu ornyna professor qyzmetıne auysty. 1929 jyly 2 mausymda 43 Alaş qozǧalysy qairatkerlerımen bırge ol Almatyda tūtqynǧa alynyp, osy jyldyŋ soŋyna qarai tergeu üşın Mäskeudegı Butyrka abaqtysyna jöneltıldı. KSRO Halyq komissarlar keŋesı janyndaǧy OGPU «üştıgınıŋ» 1930 j. 4 säuırdegı şeşımıne säikes Baitūrsynūly atu jazasyna kesıldı. Būl şeşım bırneşe ret özgerısterge ūşyrady: 1931 jyly qaŋtarda 10 jylǧa konslagerge auystyrylsa, 1932 j. qaraşada 3 jylǧa Arhangelskıge jer audarylsyn dep ūiǧaryldy.
1933 jyly mamyrda densaulyǧy naşarlap ketuıne bailanysty qalǧan merzımdı Batys Sıbırde aidauda jürgen otbasymen (äielı men qyzy) bırge ötkızuge rūqsat berıledı. 1934 jyly M.Gorkiidıŋ jūbaiy E.P.Peşkovanyŋ kömegımen Baitūrsynūly otbasymen merzımınen būryn bosatylyp, Almatyǧa oralady. Būl jerde tūraqty jūmysqa qabyldanbai, türlı mekemelerde qysqa merzımdık qyzmetter atqarady. 1937 jyly 8 tamyzda taǧy da qamauǧa alynyp, ekı aidan soŋ, iaǧni 8 jeltoqsanda atyldy.
Ūqsas jaŋalyqtar
