Wisevoter uıymynyń málimetine súıensek Qazaqstan álem boıynsha sýııd jasaý boıynsha 19 orynda. Bul kóńil kónshiterlik kórsetkish emes. Bir ókinishtisi - óz ómirine qastandyq jasaıtyndardyń ishinde jasóspirimder men balalardyń qarasy qalyń. Endi ǵana oń-solyn tanyp, etek-jeńin jııar shaqta ómirmen qoshtasýǵa ne sebep?
Sýııd taqyryby jıyrma jyl buryn qarapaıym adamdar arasynda keńinen talqylanbaǵan, biraq sýııd máselesi barlyq ýaqytta jáne barlyq ultta bolǵan. "Sýııd" termıni adamnyń óz ómirin toqtatýǵa baǵyttalǵan áreketterdi táýelsiz, kóp jaǵdaıda erikti jáne qasaqana oryndaýy dep túsindiriledi.
Búgingi tańda sýııd qubylysy ózekti taqyryptardyń biri. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy usynǵan statıstıkalyq málimetterge sáıkes, aıaqtalǵan sýııd aktileriniń sany jylyna orta eseppen segiz júz myń jaǵdaıdy quraıdy. 15 mıllıonnan astam adam ártúrli sebeptermen óz ómirin toqtatýǵa baǵyttalǵan áreketterdi jasaıdy. Jyl saıyn sýııdtik áreketterden bolatyn ólim-jitim barlyq tirkelgen ólim-jitimniń shamamen 1% quraıdy. Áleýmettik zertteýler kórsetkendeı, planetada qyryq sekýnd saıyn ólimge ákeletin (aıaqtalǵan) sýııd áreketi jasalady.
Áleýmettanýshylar kóbinese 15 pen 25 jas aralyǵyndaǵy jasóspirimder men jas adamdar sýııdtiń qurbany bolatynyn anyqtady. Ekinshi shyń jetilgen jasqa keledi-40 jastan 60 jasqa deıingi kezeń. Sondaı – aq, 70 jastan asqan egde jastaǵy adamdar arasynda sýııdke baılanysty joǵary ólim tirkeldi. Jarııalanǵan málimetterge sáıkes, óz-ózine qol jumsaǵan erler men áıelderdiń araqatynasy 4:1 quraıdy.
Halyqaralyq zertteýler kórsetkendeı, sýııdtik minez-qulyq kóptegen áleýmettik, ekonomıkalyq jáne otbasylyq faktorlarmen baılanysty.
Áleýmettik jaǵdaıdyń tómendigi – áleýmettik mártebeniń aýyrlyǵy balalardy ózine-ózi qol jumsaýǵa alyp keletin kórinedi. Búldirshinder men jasóspirimder arasynda qoǵamnyń az qamtylǵan toptary, atap aıtqanda tabysy tómen, kedeılik jaǵdaıyndaǵy nemese járdemaqyǵa kún kóretin otbasylarda tárbıelenetin balalar men jasóspirimderdiń minez-qulqynda ózgerister baıqalyp, olardyń sýııd jasaý qaýipi joǵary bolady.
Ata-anasynyń ajyrasýy nemese bólek turýy – ata-anasy arazdasqan balalar men jasóspirimder arasynda sýııd jasaý qaýipi joǵary. Zertteýler nátıjesine súıensek óz ómirine qol salǵan jastardyń kóp bóligi tolyq emes otbasydan shyqqandar. Ata-anasy ajyrasyp, sonyń saldarynan bala ákesiz nemese anasyz ósetin bolsa onda onyń psıhologııasynda aıtarlyqtaı ózgerister oryn alyp, depressııaǵa ákelip soǵady.
Otbasy músheleriniń biri ózine qol jumsaýy – kóptegen zertteýlerge súıensek, óz ómirine qol salǵan kóptegen balalardyń otbasynda nemese týystary arasynda sýııd áreketteri buryn-sońdy kezdesken.
Otbasylyq qaqtyǵystar – jasóspirimder ózderin sýııd jasaýǵa ıtermeleıtin máseleniń biri osy ekendigin atap ótti. Ata-anasy jıi sózge kelip, otbasynyń berekesi ketip jáne kúndelikti urys pen aıqaı-shýdan qajyǵan jastar problemanyń sheshimin taba almaıtyn kórinedi.
Bala kezdegi fızıkalyq nemese seksýaldyq zorlyq-zombylyq – bala psıhologııasyna áser etetin birden bir faktor. Kishkentaı kúninen qysym kórip, tepkiniń astynda qalǵan bala ózin kereksiz sezinip, ata-atansynan jylýlyq tappaı sýııdty máseleniń sheshimi retinde kóredi. «Men eshkimge kerek emespin. Meni eshkim jaqsy kórmeıdi» degen oı balaǵa maza bermeı, sońy jaqsylyqqa alyp kelmeıdi.
Balalar men jasóspirimderdegi sýııd qaýpiniń kórsetkishteri:
Eger jasóspirim óz-ózine qol jumsaýdy shyndap oılasa, onda ony birqatar sıpattamalyq belgilerden anyqtaýǵa bolady.
Verbaldy belgiler:
- Jasóspirim óziniń kóńil-kúıi týraly jıi aıtady.
- Ólim týraly áńgimeleıdi: «Men óz-ózime qol jumsaımyn», «Men bulaı júre almaımyn».
- Óziniń nıeti týraly janama túrde: «Men endi bolmaımyn. «Men úshin endi ýaıymdaýdyń qajeti joq.»
- Sýııd týraly kóp ázilder.
- Ólim máselelerine shamadan tys qyzyǵýshylyq tanytady.
Minez-qulyq belgileri:
- Jeke zattaryn basqalarǵa taratady, retke keltiredi.
- Minez-qulyqtyń kúrt ózgerýin kórsetedi: tym az tamaqtaný nemese
tym kóp; sabaq oqymaıdy, úı tapsyrmasyn oryndamaıdy, adamdarmen aralaspaıdy; ashýshań bolady; únemi depressııalyq kóńil-kúıde; otbasy men dostarynan bas tartady; tym belsendi nemese aınalasyndaǵy álemge nemquraıly qaraý; kenetten eıforııany nemese úmitsizdikti sezinedi.
- Dármensizdik jáne úmitsizdik belgilerin kórsetedi.
- psıhotropty zattardy tutynady.
Sıtýaııalyq belgiler:
- Áleýmetten oqshaýlaný.
- Turaqsyz ortada ómir súredi.
- Ózin zorlyq-zombylyqtyń qurbany retinde sezinedi (fızıkalyq, jynystyq, emoıonaldyq).
- Buryn óz-ózine qol jumsaýǵa árekettengen.
- Sýııdti dosy nemese týysy jasady.
- Aýyr shyǵynǵa ushyrady (jaqyndarynyń qaıtys bolýy, ata-anasynyń ajyrasýy).
- Ózin eshkim sanamaý.
Ýaqytynda psıhologııalyq kómek kórsetý, jasóspirimderge janashyrlyqpen qaraý, qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵandarǵa qoldaý bildirý qaıǵyly oqıǵalardy boldyrmaýǵa kómektesedi. Sondyqtan bilim berý mekemelerinde profılaktıkalyq jáne stýdentter arasyndaǵy sýııd áreketteriniń aldyn alý boıynsha túzetý jumystary jáne mektep oqýshylaryn damytýǵa baǵyttalǵan jumystar júrgizilip, adamnyń ishki sezimderiniń turaqtylyǵy jaıynda psıhologoııalyq kómekter kórsetilýi tıis.
Sýııdtik minez-qulyqtyń aldyn alý boıynsha jumystyń nátıjesi stýdentter arasynda qolaıly psıhologııalyq-pedagogıkalyq jaǵdaı jasaý. Qıyn ómirlik jaǵdaıǵa dýshar bolǵan kámeletke tolmaǵandardy erte anyqtaý jáne olarǵa ýaqtyly psıhologııalyq-pedagogıkalyq kómek kórsetý kerek.
