Bıdaıdyń qaýyzyna sııatyn shybyn janyn bir sátte qııatyndar bar. Óz-ózine qol jumsaý ǵasyr dertine aınalǵan. Bul tipti dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń jiti nazarynda. Qyrkúıektiń 10-y dúnıejúzilik sýııdtiń aldyn alý kúni dep belgilengen. Álem jurty bolyp, bul kúni teris pıǵyldan arylýdyń jolyn jan-jaqty nasıhattaıdy. Alaıda, seń ornynan qozǵalmaıdy. Ókinishke qaraı, jylda 700 myń adam bu, jalǵamen qoshtasyp jatady.
Kóńilge qaıaý túsiretin-aq, derek. Sýııdolog dárigerler óz-ózine qol jumsaýǵa aparatyn 800 túrli sebep bar deıdi. Moıdyndamasqa bolmas, sýııdke barýdyń basty túıini halyqtyń áýelgi áleýmettik jaıynda. Kedeılik jaılaǵan elde erteńine senbeıtinder kóp bolary, aqıqat. «Amalym joq», dep asyl ómirin, ala jipke artyp, ózin-ózi ólimge qııady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń deregine súıensek, álemde árbir 40 sekýnd saıyn bir adam sýııd jasaıdy eken. Bul rette, Qazaqstanda qalys qalyp turǵan joq. Elimiz sýııd deregi boıynsha, álemde alǵashqy jıyrma memlekettiń qatarynda. Ol az deseńiz, jasóspirimder arasynda sıýıdke barýdan álemde úzdik úshtikke enemiz. Elimizde ótken jyly kámeletke tolmaǵan 169 jasóspirim óz-ózine qol salyp kóz jumǵan. Búginde memleket maıshammen qaraıtyn bul másele aıylyn tartaqannyń ornyna, kún sanap órship barady.
Jasóspirimder arasyndaǵy sýııdtiń beleń alǵany sonsha, elde ózine-ózi qol jumysaý jaǵdaılarynyń 4 paıyzy 18 jasqa deıingi jastardyń oısyz áreketinen tirkelgen statıstıka bolyp tur. Sýııd 15 pen 29 jas aralyǵyndaǵy adamdar arasyndaǵy ólim-jitimniń tórtinshi negizgi sebebi bolyp tabylady eken. Sandarǵa qarap, sanańda silkinis bolary zańdylyq.
Ózin-ózi óltirý deregi tirkelgen jaǵdaıda, onyń sebebi men saldary ashylmaǵan kúıinde qalady-mys. Mamandar, kóptegen jaǵdaılarda 60%-ǵa deıin «basqa» sanatqa jatady, bul naqty jaǵdaıdy anyqtaýǵa múmkindiktiń azdyǵyn kórsetedi, deıdi.
Jalpy, balalar arasynda ózin ólimge qııý bul psıhologılyq turǵydaǵy onyń ishki jan aıqaıymen ushtasyp jatyr. Ǵalymdar sýııdke barýdaǵy negizgi oı, aınalasynan kómek kútý, nazar aýdarýyn talap etý degen paıymda.
Ata-ananyń qoldaýyn sezinbeý, ustazy, óziniń qatarlastarymen til tabysa almaý, kúızeliske ushyratyp, sońy ózin ólimge qııýǵa ákelip soǵady eken.
Mundaıda psıhologtar ata-analarǵa balamen «saý» qarym-qatynas ornatýdyń mańyzyldylyǵy, onyń adamnyń psıhologııalyq jaı-kúıine eleýli áser etetinin eske salady. Óıtkeni, bala úshin áleýmettik jaǵdaıdan buryn, aınalasymen áleýetti qarym-qatynas túzý asa mańyzdy.
«Balanyń kóńili dalada» dep, ótpeli kezeńde mańyzdy sátterdi ata-ana nazarynan ótkizip alýdyń sońy da jaqsylyqqa alyp kelmesi anyq. Bala otbasynda jylýlyq kórmese, ana meıirimi men ákeniń shapaǵatyna bólenbese, uıadaǵy mahabbatty sezine almasa, kerisinshe úıdegi janjal men turaqsyzdyqty kórse munyń bári balany emoıonaldyq turǵydan álsiretedi. Sáıkesinshe, stress jaǵdaılarda oǵan qarsy ımmýnıtettiń qalyptasýyn qıyndatady, saldary orny tolmas qaıǵyǵa dýshar etedi.
Ómirdegi kedergiler – bul balanyń ata-anasymen birge eńserýi kerek máselesi. Jasóspirimderdi ata-anasy bar bolmysymen qabyldap, qoldaý kerek. Durys emes tustaryn aqylmen, meıirimmen túsindirgeni abzal. Bul kezeńde balalar ózderin eshkim jaqsy kórmeıtindeı sezinedi. Sol sebepti ata-anasy men jaqyndarynyń qoldaýy mańyzdy.
Jasóspirimdik shaq- ótpeli kezeń, qubylmaly mezet. Minez-qulyqta ózgeristiń oryn alar ýaqyty. Jazylmaǵan zańdylyqqa súıensek, mekteptegi máseleler, dostarymen qarym-qatynas syndy ótpeli qıyndyqtardy balanyń qabyldaýy ońaıǵa túspeıdi. Sol sebepti, týǵanym degender janynan tabylsa, bala úshin sol sáttegi túrli qıly kezeńderdi eńserý álde qaıda jeńil bolar edi.
Psıhologtar, bala mundaı árketke jaıdan-jaı barmaıtynyn alǵa tartýda. Ózi úshin aýqymdy másele bolyp kóringen istiń sheshim tappaǵanda, aınalasynan qoldaý men kómek kórsetilmegen kezde jas janyn qıyp, ózine qııanat jasaýy múmkin. Jasóspirimderdiń sýııdke barýy «men ketsem, barlyq másele sheshimin tabady» degen oımen tikeleı baılanysty. Máseleniń túpki máni de, jannyń «tynyshtyǵyn» oılaýda jatyr, deıdi mamandar.
Jasóspirimder arasyndaǵy sýııd máselesi memlekettik deńgeıde mán berilip, mamandar men jaýapty oryndardaǵy qyzmetkerlerdiń birlese jumys isteýin qajet etedi. Olarmen tárbıe jumystaryn júrgizý, tulǵalyq damýyndaǵy dara tustaryn anyqtaý ósip kele jatqan jastyń sanasyna sáýle júrgizeri haq.
Jasóspirimder arasyndaǵy sýııdtiń aldyn alý úshin mektepke kásibı psıhologtar kerek. Sebebi ondaı áreketke beıim balalarmen jeke-dara jumys isteýge mektep psıhologtarynyń qaýqary azdyq etedi. Aqparat aǵynynyń damyǵan ýaqytynda mektep psıhologtary ár balamen júıeli jumys jasap, jeke-jeke zerdeleý jumystary júrgizilse quba-qup. Ásirese, psıhologııalyq álsiz balalardy jiti qadaǵalap, ómirde týyndaǵan kez kelgen qıyndyqtyń sheshimi bolatynyn ári ýaqytsha ekenin túsindirip, bala sanasyna sińiretindeı jumystar júrgizý kerek-aq. Ulttyń erteńgi kemel keleshegi, tutqasyn ustar arda perzentteri dep úkilep úmit kúter jastarymyzdyń jalyn atar shaǵynda, jańylysýyna jol bermeý kerepiz. Olardyń jasyndaı janyp, ot bolyp laýlaýy siz ben bizdiń qolymyzda. Gúl ómirlerdiń qyrshynynan qıylǵanyn kórý, bul tutas ulttyń qaıǵysy. Qabyrǵamyz sógilmesin desek, qarshadaı balalardyń taǵdyryna beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. Sebebi, jastar-eldiń bolashaǵy.
