Ulttyq jýrnalıstıka maıdanynda saıdyń tasyndaı, adamgershiktiń týyn ustaǵan kil myqty jýrnalısterdi daıyndap berip otyrǵan ustaz, kósemsóz sheberi – qazaqtyń mańdaıyna bitken baqpen teń. Ustazdyń qandaı bolý keregin sózi men isimen úlgi-ónege retinde kórsetip kele jatqan Káken Qamzınniń tulǵasy bıik. «Ózimniń dáristerimdeshákirtterime ylǵı «adal bolyńdar, aq bolyńdar, bireýdiń ala jibin attamańdar, týra bıde týǵan joq, mine, prınıp osyndaı bolýy kerek jýrnalısterdiń deımin. Bar oılaıtynym – olardyń erteńgi kúnmen, keler shaqpen qalaı qaýyshar, qalaı tabysary. Júzderi jaryq bolsyn deımin de», - deıdi ustaz bir suqbatynda. Káken Qamzınniń qazaq jýrnalıstıkasyn oqytýda degen aıqyn ári erek azamattyq ustanymynyń arqasynda qazaq halqynyń ádebı-mádenı, tarıhı murasyn maqtanyshpen jalǵastyratyn, nasıhattaıtyn qalamger sheberleriniń jańa býyndaryn qalyptastyrýǵa negiz boldy. Ulttyq tálim-tárbıe, estetıkalyq talǵam mektebi, sana dástúrin qalyptastyrǵan Alash mektebiniń jolyn jalǵaǵan azat ustazdyń eńbekteri men maqalalaryna sholý jasap, ulttyq jýrnalıstıkaǵa sińirgen eńbegin bir baǵamdap kórýge tyrystyq.
Káken Hamzauly Qamzın - fılologııa ǵylymynyń doktory, professor, kórnekti jazýshy, kósemsózger. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi. Belgili jýrnalıstıka teoretıgi. 100-ge jýyq ǵylymı maqala men 4 kórkem prozalyq shyǵarmanyń avtory. Shyǵarmashylyǵyn óz ýaqytynda qazaq ádebıetiniń klassıgi Ǵ.M.Músirepov, QR Memlekettik premııasynyń laýreaty R. Toqtarov, belgili ádebıet synshysy S. Áshimbaevtar joǵary baǵalaǵan. Káken Hamzaulynyń ǵylymı izdenisterimen Túrkııa, Reseı, Ulybrıtanııa, Germanııa, Italııa, Qytaı, Mońǵolııa, Ózbekstan ǵylymı jurtshylyǵy tanys. Káken Qamzın 1949 jyly 13 maýsymda Jetisý oblysy, Úıgentas aýdanynyń Qarlyǵash aýylynda dúnıege kelgen. Almatydaǵy №9 qazaq orta mektep- ınternatyn bitirgen. Mektepti aıaqtaǵan soń 2 jyl ujymsharda jumys istedi. 1968-1973 jyldaryQazaq memlekettik ýnıversıtetinińjýrnalıstıka fakýltetin úzdik bitirgen. Qazaqmemlekettik teleradıokomıtetinde, «Jazýshy» baspasynda, «Vechernıaıa Alma-Ata» gazetinde, «Parasat» jýrnalynda qyzmet atqardy, «Qazaqmemleketi» respýblıkalyq gazeti bas redaktorynyń birinshi orynbasary qyzmetinde boldy. 1994 jyldan beri Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-de jumys istep keledi. 1999 jyly oqytýshy- pedagog professor T. Qojekeevtiń jetekshiligimen «Semıpalatınskıe oblastnye vedomostı» gazetindegi «E.P.Mıhaelıstiń jýrnalıstik qyzmeti» taqyrybynda kandıdattyq dıssertaııasyn qorǵady. 2004 jyly doent ataǵyn aldy. Óziniń ǵylymı qyzmetin jalǵastyryp 2010 jyly «Qazaqpýblııstıka janrynyń evolıýııasy» taqyrybynda doktorlyq dıssertaııasyn sátti qorǵady. Qazir QazUÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetiniń professory. Jazýshynyń qalamynan «Juldyzdar jylaı ma?», «Bizdiń aýyldyń jigitteri», «Tymyq tún» atty povester men áńgimeler jınaǵy shyqqan. 2002 jyly «E.P.Mıhaelıstiń jýrnalıstik qyzmeti» atty monografııasy jaryq kórdi. Birqatar týyndylary orys, nemis, qaraqalpaq tilderine aýdarylǵan.
Jýrnalıst – jalpyadamzat qoǵam ómiriniń ajyramas bólshegine aınalǵan aqparat dúnııasynyń negizgi atqarýshy organy. Jýrnalıstıka – qoǵam aınasy. Jýrnalıst zertteýiniń negizgi nysanasy - kókeıtesti fakti, qubylys, oqıǵa. Jolaýshy aptap ystyqta sýdy qalaı qajetsinse, ásilinde, qazirgi zamanda aqparattyń dárejesi de sol deńgeıge ornyqty. Bul oıdan qandaı saýal týyndaıdy? Ulttyq jýrnalıstıkany qalyptastyrý, nyǵaıtý maqsatynda jýrnalıstiń boıynda bolýy tıisti qasıetter men jazý mashyǵynyń aldyńǵy orynǵa qoıylýyn baǵamdaýymyzǵa tolyq negiz bar. Rýhanı qundylyqtardy, ulttyń qadir - qasıetin boıyna sińirgen, ádebıeti men mádenıetin, tutas tarıhyn jalań bilip qana qoımaı, onyń mán – mańyzyn jete túsine biletin, amanatqa qııanat jasamaıtyn, izdenimpazdyq, zerektilik, synı oılaý, taldaý, salystyrý, zertteý qabiletterimen tanylǵan adam qajet. Iá, maman emes, eń aldymen, adam qajet. Osy salaǵa, ulttyq jýrnalıstıkanyń qalyptasýyna bar ǵumyryn arnaǵan – Káken Hamzauly. Ustazdyń shekpeninen shyqqan shákirtteri sýsyndaǵan bilimniń óniminen, ýaqyt aǵynymen, tájirıbeniń moldyǵynan, óresi bıik aǵa býyndardan tálim – tárbıe alyp, maman bolyp shyǵady. Jýrnalıstke qoıylatyn talap emes, qajettilikter, jańarý, ózgerý, óńdelý, tolqynmen birge terbelý syndy krıterııler qatary arta túspese, kemimeıdi. Sahnanyń kıesi bardaı, baspasózdiń de soǵan oraı kıesi bar. Ekeýiniń de dińgegi – halyq. Halyqtyń saýatyn arttyryp, jaqsyǵa úıir qylatyn, joǵary gýmandyqqa tárbıeleıtin, ulttyq qundylyqtardy jaýhar jazbalarymen qazaqtyń rýhyn jandandyryp, ulttyq máıekti sanaǵa sińirý de tikeleı jýrnalısterdiń quzyretinde jatyr. Qarýsyz maıdanda, jýrnalısterge, jamanmen kúresip te, jaqsylyqty jaıýǵa tyrysyp baǵý da kerek. Káken Qamzınniń deregine súıensek, jýrnalıstıka ǵylymy tórt dińgekke súıenedi: teorııa men tájirıbe, dárisshilik pen tárbıe berý kontınýýmyna. Tórteýiniń basy uıysqanda ǵana, bir-birine demeý bolǵanda ǵana ulttyq jýrnalıstıkanyń tútini túzý shyǵady. Jazýdyń ıdeologııalyq qural ekeni álimsaqtan belgili. «Qaı eldińbaspasóz myqty bolsa, sol eldiń bolashaǵy myqty» - dep M.Dýlatuly aıtqanyna eriksiz júginemiz. Káken Qamzınniń bir ereksheligi – ár maqalasyn tyń formada, utqyr tásilmen berýinde jatyr. Ár áńgimesi, ár maqalasy júrekpen jazylǵan, ómir tynysyn tereń túsinip otyryp sýretteıdi, al oqyrman sol jumbaqtan ózindik pálsapa túıedi. Shynaıy qalamger óziniń bıik estetıkalyq konepııasyn shyndyqqa týra qaraı otyryp, búkpesiz ashyq jetkizetini belgili. Qalamger retinde óz kezeńindegi, óz dáýirindegi sóz ónerine barlyq múmkindigin paıdalanady, ózindik órnegin salady. Káken Qamzın «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 45-46 nómirinde jarııalanǵan «Halqymyzdyń ishin de, syrtyn da baıypty aǵartýymyz kerek» atty maqalasynda: «Qazirsanany qarajat, bıznes bıleı bastady. Moral, adamgershilik, ulttyq tálim-tárbıejol betine shyǵyp qaldy. Batystyń ómirsúrý modeli (saıası-ekonomıkalyqkonvergenııa, ǵalamdastyrý, bilim menǵylym salasyndaǵy bulǵaq) ulttyqqundylyqtardy, qazaqy ıgilikterdiobektıvti túrde mansuqtaýda. Bógdeniń«táttisin de», «dámdisin de» esh talǵaýsyz, suryptaýsyz juta berýdiń zardabyn áli talaı tartarmyz. Qusarmyz. Zamanaly realızmniń sıpaty da, turpaty da naq osyndaı... Biz tap qazir halqymyzdyń ishin de, syrtyn da baıypty maqammen aǵartýymyz kerek. Ásirese, jas urpaqtyń. Ulttyq boıaýmen, ulttyq tanymmen, ulttyq bolmyspen», - degen oı aıtady. Birinshiden, aǵartýshylyq maqalalar oqyrmandardyń kókjıegin keńeıtýge kómektesedi, olarǵa ártúrli máseleler boıynsha jańa aqparat pen kózqarastardy usynady. Ekinshiden, mundaı maqalalar tárbıe men bilim berý quraly bola alady. Olar oqyrmanǵa moraldyq qundylyqtar, etıka jáne durys minez-qulyqqa baýlıdy. Bul ásirese jas urpaqtyń minezi men adamgershiligin qalyptastyrý úshin óte mańyzdy. Káken Qamzın «Aqıqat» jýrnalynyń 2008 jylǵy 9-nómirinde «Maqaldan maqalaǵa deıin» atty zertteýinde «maqala» termıniniń túp-tuqııanyna, etımologııasyna eshkimniń nazary aýmaǵanyn aıta kelip, maqala sózine alǵash bolyp anyqtama beredi: «Maqala degenimiz – avtordy, qoǵamnyń belsendi bóligin tolǵandyrǵan oı men onyń qaǵaz betine túsken tańbasynyń úılesimi, qundy, baısaldy pikirdiń kólemdi kósemsózge aınalýy. Maqalanyń ón-boıyn ıdeıa kóktep ótetini ras. Ideıa bolǵanda, qandaı ıdeıa? Indıvıdtik hám áleýmettik sanany, adamgershilik, rýhanı álemniń kósegesin kógertetin ıdeıa».
Kezekti sony «Qazaq jýrnalıstıkasyteorııasynyń irgetasyn qalaǵan kim?» atty tanymdy, zertteý maqalasy jaryq kórgen. Avtor sóz ónerin qadirleıtin, sózdiń parqyn bir qazaqtaı biletin Ilııas Jansúgirovty qazaq jýrnalıstıkasynyń tuńǵysh teoretıgi dep tujyrymdaı kele, resmı qujattardy negizge ala otyra, bul teorııany aksıomaǵa ulastyrady. «Biz bıolog áriptesterimizdiń ósimdikter ataýlaryn aqaýsyz sóıleterde I.Jansúgirovtiń «Jetisý sýretterine» álsin-álsin júginetinin jaqsy bilemiz. Al, jýrnalıstıka termınologııa salasynda daonyń izashar bolǵandyǵyn, tyńnan jolsalǵandyǵyn biz áli tolyq bilmeıdi ekenbiz. Máselen, «Sóz bastary. Aıdar» taraýshasyna kóz salaıyqshy. «Gazet oqıtyn adam aldymen sózdiń basynan kóz salady. Qoıylǵan atyn, taǵylǵan aıdaryn (rýbrıkasyn – K.Q) abaılaıdy. Bárin qydyrady. Qaı jerde sóz basy kózin tartyp, kóńilin alsa, sony oqıdy. Sóz basy solań, kúńgirt, jansyz, kóterem, qımyjyq bolsa, ol jazylǵan nárse qansha mańyzdy bolsa da oqylmaı qalady... Rasynda, sózge adamı aıdar taǵý qıyn jumys. Oǵan oıly, mıly tájirıbe, sheberlik, sheshendik kerek. Olaı bolsa, aıdar, qalyptaý degen termınderdiń ıesi kim degen suraqqa biz dál qazir esh bógelmesten Ilııas Jansúgirov dep jaýap bere alamyz», - deıdi kósemsózger. Rasynda, gazet shyǵarý isiniń ári ónegeli óner, shyǵarmashylyq úderis, kúrdeli tehnologııa ekeni týraly qazaq tilinde tuńǵysh teorııalyq tujyrym jasaǵan Ilııas Jansúgirov dep bilemiz. Bir qyzyǵy, bul týraly derektiń Ortalyq muraǵatta baryn, onyń dıplomdyqqa jumysqa ábden tatıtynyn tórtinshi kýrstaǵy jas shákirt bolǵan Káken Qamzınge tarıh ǵylymynyń doktory, professor Q.N.Bekhojın shet jaǵalap sezdirgen. Ol týraly avtor: «Sol stýdenttik kezdegi izdenisten qalǵan eki-úsh qujat burqyraǵan qaǵazdarymnyń arasynan búginderi shyǵa kelgenin qaıtersiz. Sodan mine, otyz bes jyldan keıin baıaǵy taqyrypqa qaıta oralyp otyrmyn», - dep belgi beredi óz jazbasynda.
Professor «Ulttyq jýrnalıstıkateorııasynyń tólbasy» atty 2016 jyly jaryq kórgen maqalasynda qazaq mádenıeti men ǵylymyna úles qosqan Bolat Sarybaev pen Shora Sarybaevtardy tilge tıek ete kele, osy eki tulǵany tárbıelegen, ósirgen jetkizgen áke dep Shamǵalı Sarybaevty buqaraǵa alǵashqylardyń biri bolyp tanystyrady. Avtordyń aıtýynsha, ol kisi otbasy tárbıesimen ǵana emes, urpaq tárbıesimen, ulttyq aqparattyq keńistikti jetildirý ónegesimen aınalysqan alash azamattarynyń biri. «Sh.H.Sarybaev – jýrnalıstıka tarıhy, basylymdy bezendirý, jýrnalıstıka janrlary, qazirgi «Jýrnalıstıkaǵa kirispe» dep atalatyn pánderge de at izin alǵash salǵandardyń biri. Zertteýshiniń «Gazet degen ne?», «Gazet túrleri», «Gazet shyǵý ýaqyty», «Gazetke tilshi bolý úshin», «Gazetke jazǵanyń nege basylmaıdy?», «Qytaıgazeti», «Burynǵy Rım gazeti», «Reseı gazeti», «Gazet isiniń alǵa ketýi», «Shettildik gazetiniń shyǵýy» sııaqty taqyryptary áli kúnge deıin kókeıtesti. Ǵalym aqparattyq keńestik aspany shyǵystan ashylǵanyn qadap aıtady», - deı kele, Shamǵalı Sarybaevtyń aty baspasózdiń klassık bilimpazdarynyń qatarynda turýy tıis ekenin naqtylap aıtady.
Qalamgerdiń bas mindeti – oqıǵa saraptamasyn barynsha ilgeriletý, meılinshe tereńdetý, taldamalyq mátinge óz pikirin qosý, basqalardyń pikirin nazardan tys qaldyrmaý.
Káken Hamzauly - «E.P.Mıhaelıstiń jýrnalıstik jáne áleýmettik qyzmeti» atty eńbeginde E.P. Mıhaelıstiń «Semıpalatınskıe oblastnye vedomostı» gazetiniń redaktory qyzmetindegi eleýli isterin de ǵylymı aınalymǵa engizgen tuńǵysh qazaq ǵalymy. E.P.Mıhaelıstiń jýrnalıst, redaktor, ǵalym, ólketanýshynyń kópshilik ǵalym nazarynan tys qalǵan qyrlary, mine, osyndaı. Onyń áli de ashylmaı jatqan kómbesi mol. «Shetel arhıvterindegi, ásirese, Gýmboldt atyndaǵy Berlın ýnıversıteti muraǵatyndaǵy eńbekteri, nemis ǵalymdarymen jazysqan hattary qanshama. Sonyń bári Qazaqstanǵa, qazaq eli men jerine qatysty. Ony tabý, zertteý –bolashaqtyń isi, jańa kózqarastaǵy jas zertteýshilerdiń mindeti», - deıdi ol.
Káken Qamzın men Murat Shaımarannyń «Bir qalanyń tarıhy» hıkaıatyndaǵy áleýmettik satıra» atty 1999 jyly jaryq kórgen birlesken zertteý maqalasyna den qoısaq, minsiz qoǵam modelin izdegen álem ustazy - ál-Farabıdiń kóksegen jaǵymdy qoǵam jobasyn búgingi qoǵammen baılanystyryp, mán-mańyzyn asha túsedi. Sondaı-aq búgingi zamannyń keıbir el tutqalarynyń syn-sıpatyn kontrasty boıaýmen, totııayndaı ay syqaqpen ajarlap bergen zertteýshilerdiń pikirin berip, ózindik ún qosady.
Professordyń «Gazettegi jarnamalyq aqparattyń tarıhı negizderin oqytý ádisteri» atty maqalasy ómirsheń. Maqalada qazaq tilinde osy asa qajetti sala boıynsha birde-bir oqýlyqtyń, oqý quralynyń joqtyǵynan jarnama ındýstrııasyn qalyptastyrý, dıstanııalyq jarnama, jarnamaǵa psıhologııalyq adaptaııa, ıaǵnı boı úıretý, tovarlardyń obrazyn jasaý sııaqty baǵyt-baǵdarlardy tyńnan zertteýge týra keletinine toqtalady. Maqalada «Gazettegi jarnamalyq aqparat» atty kýrsty oqytýdaǵy erekshelikter aıtylady. Bul týraly Káken Qamzın: «Jarnamanyń kommerııalyq bet-ajary, sonymen qatar estetıkalyq, etıkalyq, ónerı jaqtaryn, tili men stılin jilikteı otyryp, keńinen sóz etýge talpyndyq. Qazaqstandyq jarnamanyń ulttyq pishinine, logotıpine, dızaınyna árdaıym stýdentter nazaryn aýdaryp otyrdyq. Biz ózimizdiń dáristerimizdi, praktıkalyq sabaqtarymyzdy ótkizý barysynda Alaster Kramptonnyń «Jarnamalyq mátin sheberhanasy», Dell Denıson men Lında Tobıdiń «Jarnama jónindegi oqýlyǵyn», L.N.Fedotovanyń «Jarnama – áleýmettik keńistikte», E.N.Aseeva men P.V.Aseevtiń «Jarnamalyq naýqan» sııaqty keıingi bes jyl aralyǵynda shyqqan zertteýlerine jol ashtyq», - deıdi. Rasynda, osy pán boıynsha qazaq tilinde laıyqty oqýlyq jazý kerek-aq degen úlken oıdyń týyndaǵanyn jasyrmaımyz.
«Taldamaly jýrnalıstıka» atty oqý quralynda qazirgi taldamaly jýrnalıstıkanyń shyǵarmashylyq bolmys-bitimi, onyń jaratylys pen qoǵamdaǵy orny týraly tııanaqty tujyrym jasalady, qorshaǵan ortany beıneleýdiń taldamalyq erekshelikteri men ádisterine nazar aýdarylady. Eń mańyzdysy, avtor baspasózdegi taldama men saraptamanyń sıpatyna, maqsat-mindetine, taldamanyń negizgi túrlerine arnaıy toqtalady. Bul eńbektegi ustazdyń myna bir pikirin adamgershilik ári kásibı ustanymyz retinde qoldanamyz: «Jýrnalıstıka qashanda adamgershilikpen, estetıkamen, bıik talǵammen, kórkemdik túsinikpen tyǵyz baılanysty. Ol qasıetti adam babalar geninen, tárbıesinen, ómir tájirıbesinen, oqý-toqýdan juqtyrady. Kóp oqymaǵan, kókjıegi qysań jan jataǵan, jalbaqtaǵysh bolyp qalyptasady. Qazaq danalyq mektebiniń qarǵysqa bergisiz bir támsili – kesheniń ǵıbratyn tyńda, nadannyń qol astynda jumys iste. Jelbýaz, kúmpildek, jannyń serigi – jaǵympaz pen jandaıshaptar». Káken Qamzınniń «Menińshe, aıdyndy adamnyń bilsem, kórsem, baıybyna barsam degen óz sanasyna, psıhologııasyna saı taldamaly jýrnalıstıka ómir shyndyǵyn tanýdyń erekshe quramdas bóligi bolyp qala beredi. Iaǵnı taldamadan shynaıy tanym týyndaıdy. Keshe de solaı bolǵan, búgin de solaı, erteń de solaı bolmaq. Jýrnalıstıkanyń osy taldamaly ádisi ǵana aýdıtorııaǵa bolǵan oqıǵa sebebiniń búkil tizbegin, onyń damý keleshegin (perspektıvasyn), onyń adam men álem úshin qundylyǵynyń qandaı ekenin ańdata alady» - jýrnalısterge aıtqan úndeýinde astarly mańyzdy mán bar. Taldamaly jýrnalıstıka ataýynyń ózinde kóp nárseni ańǵartyp tur. Jýrnalıster jazbalary arqyly kúlli halyqty tárbıeleıdi, halyqqa baǵyt – baǵdar bere alady.
«Qazirgi jýrnalıstıka - sanaly jannyń áleýetin ashýǵa, qoǵamdyq qatynastardy jetildirýge, qorshaǵan ortany fılosofııalyq turǵydan tanýǵa bolysatyn, shyǵarmashylyq ádis-amaldy damytýǵa kómek qolyn sozatyn janashyrlyq sıpaty basym birden bir pán. Sol sebepten salystyrymdylyq qaǵıdaty, genetıka zańdary, tabıǵı suryptaý ádisi, gravıtaııa raılary, boljamdyq matematıka amaldary, túrli-túrli algorıtmder qısyndyq hám qoldanbaly mass-medıaǵa da jat emes». Jýrnalıst belgili bir salaǵa mamandanýy kerek, ár salanyń bilgir mamany bolatyndaı, tutqıyldan keletin suraqqa jaýap bere alatyndaı qabiletti bolsa, bizdiń BAQ – tyń aqparattyq áleýeti de ústem bolatyny anyq. Salalyq jýrnalıstıkanyń elimizdiń bolashaǵyna sińiretin paıdasy týraly sóz qozǵar bolsam, ár jýrnalıstiń belgili bir salaǵa baǵyttanýy nur ústine nur bolar edi dep paıymdaımyn. Sebebi, qazirgi aqparattyq soǵys, aqparattyq qaýipsizdik zamanynda bizdiń jýrnalısterge óz isiniń bilgirleri bolyp qalyptaspaǵy kerek. Bul tusta kásibı bilim berý, sheberlikti shyńdaý, saýattylyqty arttyrý, mamandyqqa baýlý – jýrnalısterge kerek birinshi qatarly qajettilikter. Taldamaly jýrnalıstıkamen aınalysatyndar faktiniń mánine úńiledi, onyń oryn alý sebepterin, damý perspektıvasyn ashyp kórsetýge tyrysady. Káken Qamzın jýrnalısterdiń qubylysty, oqıǵany jan – jaqty, meılinshe jerine jetkize taldaýdy áste maqsat tutpaıtynyna toqtalady, eń basty qater osydan bastaý alyp otyr.
Búgingi pýblııstıkadaǵy argýment kórinisin ǵylymı teorııalardaǵy aksıomaǵa teńeıdi. «Argýmentke qosa maqalada naqty faktiler iske jegiledi. Onyń basty mindeti – avtordyń paıymdary men dálelderiniń realdy negizi bar degendi shegeleý. Odan keıin jýrnalıst óz paıymdaýlary men oılaryn ómirlik tájirıbesin sóıletý arqyly dáleldeıdi. Faktilermen jumys isteý, faktilerdi jumys istetý barysynda, qandaı da bolmasyn jaǵdaıda, avtordyń azamattyq ustanymy (pozıııasy) úlken ról atqarady», - dep jazady.
«Qazaq kósemsózi janrlarynyń kemeldený úderisi» atty monografııasynda qazaq kósemsózi janrynyń ózindik damý jolyn, ósip-órkendeýin keńistik pen ýaqyt aıasynda, qoǵam aıaq alysy jáne jaratylys úderisi konteksinde qarastyrady. Basty nazar aýdararlyq tusy, pýblııstıka janrlarynyń jańa júıesi gıperaqparattyq aınalystaǵy baspasóz, televızııa men radıo mátinderiniń ulttyq kórinisi retinde tujyrymdalyp, jýrnalıstıka pishinderiniń túrlenýi búgingi ǵylym damýy bıiginen saralanǵan. Kitapta qazaq tiliniń qajettiligin arttyrýdyń tóte joly – osy tilde sóılesetinderdiń sanyn kóbeıtý máselesi kóteriledi. «Jýrnalıstıkanyń negizgi páni –qoǵam jáne qorshaǵan orta. Aýyldyq (naǵyz qazaqy) mentalıtet, ulttyq sana sııaqty uly máselelerge jýrnalıst keıipker is-áreketi, berekeli qyzmeti arqyly soqpaq salady, olardyń kókeıtestiligi eshqashan tómen túspeıtinin shyǵarmanyń búkil bolmys-bitimimen ańǵartady. Taqyryptyń durys tańdalýy, ıdeıa men mazmunnyń jymdasa órilýi, mátinniń logıkalyq óristeýi ári-beriden soń kompozııalyq ornyqtylyǵy qamtamasyz etedi». Bul eńbegi týraly fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, professor Klara Qabylǵazına: «Káken Qamzınniń ǵalymdyǵy, bilimdarlyǵy óz aldyna bólek áńgime. Jeke basynyń qanaǵatyn, jeke basynyń ýaıymyn oılamaıtyn ardaqty áke de. Jeke basynyń qamynan góri ulttyń qamyn aldyńǵy orynǵa qoıatyn adam. Káken kez kelgen aqparatty salystyra otyryp oqıdy. Óziniń pir tutatyn tulǵalarynyń biri – Ánýar Álimjanov. Sol kisiniń aýylynan shyqqan, ákesi de tanyǵan. Kákenniń ǵylymǵa beıim bolýyna da ákesiniń sińirgen eńbegi zor. Káken Qamzın ǵylymı doktorlyq jumysyn qazaq pýblııstıkasyn zertteýden bastady. Eńbegin baǵzy kóne pýblııstıkadan, orys pýblııstıkasynan bastap zerttep, zerdelep jaqsy eńbek jazyp shyǵardy», - dep syr shertedi.
Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyńıegeri Arasanbaı Estenov «Bir sýrettiń syry» atty maqalasynda Jyl saıyn Jeltoqsan kóterilisi qarsańynda túrli gazetterde jıi jarııalanatyn sýrettiń syryn ashady jáne sol kezdegi 37 jastaǵy ustazdyń janashyrlyǵyn tilge tıek etedi. «Óńimiz túgili, túsimizge kiripkórmegen osyndaı kóriniske tap bolyp, aýzymyzashyla ań-tań bolyp turǵan bizge Káken Qamzınaǵamyz kómekke keldi. – Jigitter! Bir-birimizden kóz jazyp qalmaıyq. Shetke shyqpaı, kóbine osy orta tusta bolaıyq. Kórdińder me? – dep ıegimen qos qaptaldaǵy bıik úılerdiń joǵarǵy balkondaryna quzǵynǵa uqsap «qonaqtap» alǵan formaly fotosýretshilerdi nusqady. Aıtpaǵym: bizdi anaý-mynaý bále-jaladan qutqarǵan Káken Qamzın aǵamyzdyń joǵaryda tilimizge tıek etken «tasqamal» qorǵanys tásili menaqyl-keńesi edi. Sonda otyz jeti-aq jastaǵyKáken aǵamyz munyń bárin qaıdan biledi deımizǵoı. Sóıtsek, «kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura» degendeı, Kákeńniń kópti kórgen azamat ekenin qaıdan bileıik. Janyńda júrgen adamnyń kim ekendigi mine, osyndaı qıyn-qystaý kezeńde ashylady eken. Baıyptap, barlap, sýyrtpaqtap syr tartyp baıqasaq, bul aǵamyzdyń birinshi kórgen quqaıy emes kórinedi. Sonaý 1976 jyly elınograd qalasynda ótken stýdent-jastar sherýi jaıly uzynqulaqtan emis-emis qana estıtin edik», - dep tolǵana jazady.
Káken Qamzın «Jýrnalıstıkanyń basty keıipkeri - shyndyq» atty maqalasynda: «Shyndyq kategorııasynyń realıstik sıpatyn ashý – ındıvıdtiń basty paryzy. Uly Abaıdyń:
«Uqpassyń, ústirt qarap bulǵaqtasań,
Sýretin kóre almassyń, kóp baqpasań,
Kóleńkesi túsedi kókeıińe,
Ár sózin bir oılanyp salmaqtasań, – dep shyndyqqa jetýdiń tehnologııasyn da, onyń ındıvıd sanasyna transformaııalanýyn da ańǵartyp ketken», - dep shyndyqtyń sıpatyn ashýdy oǵan tereńinen boılaý arqyly ǵana jetýge bolatynyn túsindiredi. Jýrnalıstıka bolashaq olıgarhtar men bankırlerdi tárbıelemeıtinin, ol eń aldymen otansúıgishterdi, ulttyq ıdeıany qadirleýshilerdi álpeshteıtinin jazady. «Halqymyzdyń symbaty buzylmaǵan kósemsózi, asyra baǵalaǵandyq emes, tárbıeleýshilerdi tárbıeleıdi», - deıdi ol.
Káken Qamzın - óz shákirtteri úshin bilikti tálimger jáne ónegeli ómirdiń naq úlgisi. Ustaz jazý jáne taldaý daǵdylaryn qalyptastyryp qana qoımaı, shákirtteriniń boıynda etıka men qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilikke tárbıeleıdi. Mundaı ustaz jýrnalıstıka salasynda tereń bilimge jáne salada keń tájirıbege ıe. Ol teorııany oqytyp qana qoımaıdy, sonymen qatar stýdentterge zamanaýı jýrnalıstıkada sátti jumys isteýge múmkindik beretin praktıkalyq daǵdylarǵa baýlıdy. Óziniń kásibıligi men jumysyna degen qushtarlyǵynyń arqasynda stýdentterin de jýrnalıstıkadaǵy ultqa qyzmet etý jolynda qajetti analıtıkalyq oılaýdy, shyǵarmashylyqty jáne qarym-qatynas daǵdylaryn damytady. Zamanǵa saı tehnıkalyq daǵdylardan basqa, ustaz jýrnalıstıkadaǵy etıka men moraldyń mańyzyna basa den qoıady. Ol shákirtterine aqparattyń durystyǵyn saralap, baǵalaýǵa, obektıvti bolýǵa jáne basqa adamdardyń quqyǵy men múddesin qurmetteýge úıretedi. Osylaısha, ol jýrnalıstıka salasyndaǵy kásipqoılardy ǵana emes, sonymen qatar óz jumysy arqyly qoǵamǵa oń ózgerister engize alatyn kósemsóz kóshbasshylaryn da qalyptastyrady. «Jýrnalıstıka – eń aldymen, shyǵarmashylyq. Biz osy týyndygerlik degen qudyretten aırylyp qalǵandaımyz. Árıne, montajdaý bar, kontent jasaý, árleý bar. Ony kompıýterge senip tapsyrýǵa bolady. Al jazý ónerin, sóıleý ónerin qalaı tapsyra alasyń? Bul –óte bir názik nárse», - degen oıy oralyp otyr.
Jýrnalıstiń shyǵarmashylyq sheberligi qatyp qalǵan qaǵıda aıasynda damymaıdy. Halyqtyń qaıǵysyn bólispegen adamnyń onyń qýanyshynda birge bolýǵa quqyǵy joq sııaqty, jýrnalıstke de osy prınıpti ustanyp, jýrnalıstıka negizderin osy bir sózden bastap, tula boıyna sińirgeni abzal bolady. Ustaz stýdentterine ár sabaqtyń sońynda «Azatsyńdar!» deýshi edi. Káken Qamzınniń ulaǵatty sózin estigen, ony janyna boılatqan tól shákirtteri ulttyq baspasózdiń kósegesin kógertetýdi mise tutady. Sózimizdi Káken Qamzınniń myna bir sózimen qorytyndylaǵymyz keledi: «Joǵary mártebeli Jýrnalıstıka aldynda, Konstıtýııa aldyndaǵydaı, bılik basyndaǵylar da, qarashalar da teń. Demokratııanyń, eseıgen eldiń sıpaty – balamaly pikirge qulaq túrý, jaryspaly oıdan úrikpeý».
Baǵdat SULTANQYZY
