ۇلتتىق جۋرناليستيكا مايدانىندا سايدىڭ تاسىنداي، ادامگەرشىكتىڭ تۋىن ۇستاعان كىل مىقتى جۋرناليستەردى دايىنداپ بەرىپ وتىرعان ۇستاز، كوسەمسوز شەبەرى – قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باقپەن تەڭ. ۇستازدىڭ قانداي بولۋ كەرەگىن ءسوزى مەن ىسىمەن ۇلگى-ونەگە رەتىندە كورسەتىپ كەلە جاتقان كاكەن قامزيننىڭ تۇلعاسى بيىك. «ءوزىمنىڭ دارىستەرىمدەشاكىرتتەرىمە ىلعي «ادال بولىڭدار، اق بولىڭدار، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماڭدار، تۋرا بيدە تۋعان جوق، مىنە، پرينتسيپ وسىنداي بولۋى كەرەك جۋرناليستەردىڭ دەيمىن. بار ويلايتىنىم – ولاردىڭ ەرتەڭگى كۇنمەن، كەلەر شاقپەن قالاي قاۋىشار، قالاي تابىسارى. جۇزدەرى جارىق بولسىن دەيمىن دە»، - دەيدى ۇستاز ءبىر سۇقباتىندا. كاكەن قامزيننىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىن وقىتۋدا دەگەن ايقىن ءارى ەرەك ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ ادەبي-مادەني، تاريحي مۇراسىن ماقتانىشپەن جالعاستىراتىن، ناسيحاتتايتىن قالامگەر شەبەرلەرىنىڭ جاڭا بۋىندارىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى. ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، ەستەتيكالىق تالعام مەكتەبى، سانا ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان الاش مەكتەبىنىڭ جولىن جالعاعان ازات ۇستازدىڭ ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارىنا شولۋ جاساپ، ۇلتتىق جۋرناليستيكاعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءبىر باعامداپ كورۋگە تىرىستىق.
كاكەن حامزاۇلى قامزين - فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، كورنەكتى جازۋشى، كوسەمسوزگەر. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. بەلگىلى جۋرناليستيكا تەورەتيگى. 100-گە جۋىق عىلىمي ماقالا مەن 4 كوركەم پروزالىق شىعارمانىڭ اۆتورى. شىعارماشىلىعىن ءوز ۋاقىتىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ع.م.مۇسىرەپوۆ، قر مەملەكەتتىك پرەمياسىنىڭ لاۋرەاتى ر. توقتاروۆ، بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى س. اشىمباەۆتار جوعارى باعالاعان. كاكەن حامزاۇلىنىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىمەن تۇركيا، رەسەي، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، يتاليا، قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستان عىلىمي جۇرتشىلىعى تانىس. كاكەن قامزين 1949 جىلى 13 ماۋسىمدا جەتىسۋ وبلىسى، ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ قارلىعاش اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. الماتىداعى №9 قازاق ورتا مەكتەپ- ينتەرناتىن بىتىرگەن. مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ 2 جىل ۇجىمشاردا جۇمىس ىستەدى. 1968-1973 جىلدارىقازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭجۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن. قازاقمەملەكەتتىك تەلەراديوكوميتەتىندە, «جازۋشى» باسپاسىندا، «ۆەچەرنيايا الما-اتا» گازەتىندە، «پاراسات» جۋرنالىندا قىزمەت اتقاردى، «قازاقمەملەكەتى» رەسپۋبليكالىق گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىندە بولدى. 1994 جىلدان بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دە جۇمىس ىستەپ كەلەدى. 1999 جىلى وقىتۋشى- پەداگوگ پروفەسسور ت. قوجەكەەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىندەگى «ە.پ.ميحاەليستىڭ جۋرناليستىك قىزمەتى» تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. 2004 جىلى دوتسەنت اتاعىن الدى. ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتىن جالعاستىرىپ 2010 جىلى «قازاقپۋبليتسيستيكا جانرىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعادى. قازىر قازۇۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى. جازۋشىنىڭ قالامىنان «جۇلدىزدار جىلاي ما؟»، «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جىگىتتەرى»، «تىمىق ءتۇن» اتتى پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر جيناعى شىققان. 2002 جىلى «ە.پ.ميحاەليستىڭ جۋرناليستىك قىزمەتى» اتتى مونوگرافياسى جارىق كوردى. بىرقاتار تۋىندىلارى ورىس، نەمىس، قاراقالپاق تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
جۋرناليست – جالپىادامزات قوعام ءومىرىنىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالعان اقپارات ءدۇنياسىنىڭ نەگىزگى اتقارۋشى ورگانى. جۋرناليستيكا – قوعام ايناسى. جۋرناليست زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى نىساناسى - كوكەيتەستى فاكتى، قۇبىلىس، وقيعا. جولاۋشى اپتاپ ىستىقتا سۋدى قالاي قاجەتسىنسە، اسىلىندە، قازىرگى زاماندا اقپاراتتىڭ دارەجەسى دە سول دەڭگەيگە ورنىقتى. بۇل ويدان قانداي ساۋال تۋىندايدى؟ ۇلتتىق جۋرناليستيكانى قالىپتاستىرۋ، نىعايتۋ ماقساتىندا ءجۋرناليستىڭ بويىندا بولۋى ءتيىستى قاسيەتتەر مەن جازۋ ماشىعىنىڭ الدىڭعى ورىنعا قويىلۋىن باعامداۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. رۋحاني قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىڭ قادىر - قاسيەتىن بويىنا سىڭىرگەن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، تۇتاس تاريحىن جالاڭ ءبىلىپ قانا قويماي، ونىڭ ءمان – ماڭىزىن جەتە تۇسىنە بىلەتىن، اماناتقا قيانات جاسامايتىن، ىزدەنىمپازدىق، زەرەكتىلىك، سىني ويلاۋ، تالداۋ، سالىستىرۋ، زەرتتەۋ قابىلەتتەرىمەن تانىلعان ادام قاجەت. ءيا، مامان ەمەس، ەڭ الدىمەن، ادام قاجەت. وسى سالاعا، ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ قالىپتاسۋىنا بار عۇمىرىن ارناعان – كاكەن حامزاۇلى. ۇستازدىڭ شەكپەنىنەن شىققان شاكىرتتەرى سۋسىنداعان ءبىلىمنىڭ ونىمىنەن، ۋاقىت اعىنىمەن، تاجىريبەنىڭ مولدىعىنان، ورەسى بيىك اعا بۋىنداردان ءتالىم – تاربيە الىپ، مامان بولىپ شىعادى. جۋرناليستكە قويىلاتىن تالاپ ەمەس، قاجەتتىلىكتەر، جاڭارۋ، وزگەرۋ، وڭدەلۋ، تولقىنمەن بىرگە تەربەلۋ سىندى كريتەريلەر قاتارى ارتا تۇسپەسە، كەمىمەيدى. ساحنانىڭ كيەسى بارداي، ءباسپاسوزدىڭ دە سوعان وراي كيەسى بار. ەكەۋىنىڭ دە دىڭگەگى – حالىق. حالىقتىڭ ساۋاتىن ارتتىرىپ، جاقسىعا ءۇيىر قىلاتىن، جوعارى گۋماندىققا تاربيەلەيتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاۋھار جازبالارىمەن قازاقتىڭ رۋحىن جانداندىرىپ، ۇلتتىق مايەكتى ساناعا ءسىڭىرۋ دە تىكەلەي جۋرناليستەردىڭ قۇزىرەتىندە جاتىر. قارۋسىز مايداندا، جۋرناليستەرگە، جامانمەن كۇرەسىپ تە، جاقسىلىقتى جايۋعا تىرىسىپ باعۋ دا كەرەك. كاكەن قامزيننىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، جۋرناليستيكا عىلىمى ءتورت دىڭگەككە سۇيەنەدى: تەوريا مەن تاجىريبە، دارىسشىلىك پەن تاربيە بەرۋ كونتينۋمىنا. تورتەۋىنىڭ باسى ۇيىسقاندا عانا، ءبىر-بىرىنە دەمەۋ بولعاندا عانا ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعادى. جازۋدىڭ يدەولوگيالىق قۇرال ەكەنى الىمساقتان بەلگىلى. «قاي ەلدىڭءباسپاسوز مىقتى بولسا، سول ەلدىڭ بولاشاعى مىقتى» - دەپ م.دۋلاتۇلى ايتقانىنا ەرىكسىز جۇگىنەمىز. كاكەن قامزيننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ءار ماقالاسىن تىڭ فورمادا، ۇتقىر تاسىلمەن بەرۋىندە جاتىر. ءار اڭگىمەسى، ءار ماقالاسى جۇرەكپەن جازىلعان، ءومىر تىنىسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىرىپ سۋرەتتەيدى، ال وقىرمان سول جۇمباقتان وزىندىك ءپالساپا تۇيەدى. شىنايى قالامگەر ءوزىنىڭ بيىك ەستەتيكالىق كونتسەپتسياسىن شىندىققا تۋرا قاراي وتىرىپ، بۇكپەسىز اشىق جەتكىزەتىنى بەلگىلى. قالامگەر رەتىندە ءوز كەزەڭىندەگى، ءوز داۋىرىندەگى ءسوز ونەرىنە بارلىق مۇمكىندىگىن پايدالانادى، وزىندىك ورنەگىن سالادى. كاكەن قامزين «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 45-46 نومىرىندە جاريالانعان «حالقىمىزدىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا بايىپتى اعارتۋىمىز كەرەك» اتتى ماقالاسىندا: «قازىرسانانى قاراجات, بيزنەس بيلەي باستادى. مورال, ادامگەرشىلىك, ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەجول بەتىنە شىعىپ قالدى. باتىستىڭ ءومىرءسۇرۋ مودەلى (ساياسي-ەكونوميكالىقكونۆەرگەنتسيا, عالامداستىرۋ, ءبىلىم مەنعىلىم سالاسىنداعى بۇلعاق) ۇلتتىققۇندىلىقتاردى, قازاقى يگىلىكتەردىوبەكتيۆتى تۇردە مانسۇقتاۋدا. بوگدەنىڭ«تءاتتىسىن دە»، «دءامدىسىن دە» ەش تالعاۋسىز، سۇرىپتاۋسىز جۇتا بەرۋدىڭ زاردابىن ءالى تالاي تارتارمىز. قۇسارمىز. زامانالى رەاليزمنىڭ سيپاتى دا، تۇرپاتى دا ناق وسىنداي... ءبىز تاپ قازىر حالقىمىزدىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا بايىپتى ماقاممەن اعارتۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، جاس ۇرپاقتىڭ. ۇلتتىق بوياۋمەن، ۇلتتىق تانىممەن، ۇلتتىق بولمىسپەن», - دەگەن وي ايتادى. بىرىنشىدەن، اعارتۋشىلىق ماقالالار وقىرمانداردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە كومەكتەسەدى، ولارعا ءارتۇرلى ماسەلەلەر بويىنشا جاڭا اقپارات پەن كوزقاراستاردى ۇسىنادى. ەكىنشىدەن، مۇنداي ماقالالار تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ قۇرالى بولا الادى. ولار وقىرمانعا مورالدىق قۇندىلىقتار، ەتيكا جانە دۇرىس مىنەز-قۇلىققا باۋليدى. بۇل اسىرەسە جاس ۇرپاقتىڭ مىنەزى مەن ادامگەرشىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى. كاكەن قامزين «اقيقات» جۋرنالىنىڭ 2008 جىلعى 9-نومىرىندە «ماقالدان ماقالاعا دەيىن» اتتى زەرتتەۋىندە «ماقالا» تەرمينىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا، ەتيمولوگياسىنا ەشكىمنىڭ نازارى اۋماعانىن ايتا كەلىپ، ماقالا سوزىنە العاش بولىپ انىقتاما بەرەدى: «ماقالا دەگەنىمىز – اۆتوردى، قوعامنىڭ بەلسەندى بولىگىن تولعاندىرعان وي مەن ونىڭ قاعاز بەتىنە تۇسكەن تاڭباسىنىڭ ۇيلەسىمى، قۇندى، بايسالدى پىكىردىڭ كولەمدى كوسەمسوزگە اينالۋى. ماقالانىڭ ءون-بويىن يدەيا كوكتەپ وتەتىنى راس. يدەيا بولعاندا، قانداي يدەيا؟ ينديۆيدتىك ءھام الەۋمەتتىك سانانى، ادامگەرشىلىك، رۋحاني الەمنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن يدەيا».
كەزەكتى سونى «قازاق جۋرناليستيكاسىتەورياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان كىم?» اتتى تانىمدى، زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كورگەن. اۆتور ءسوز ونەرىن قادىرلەيتىن، ءسوزدىڭ پارقىن ءبىر قازاقتاي بىلەتىن ءىلياس جانسۇگىروۆتى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تۇڭعىش تەورەتيگى دەپ تۇجىرىمداي كەلە، رەسمي قۇجاتتاردى نەگىزگە الا وتىرا، بۇل تەوريانى اكسيوماعا ۇلاستىرادى. «ءبىز بيولوگ ارىپتەستەرىمىزدىڭ وسىمدىكتەر اتاۋلارىن اقاۋسىز سويلەتەردە ءى.جانسۇگىروۆتىڭ «جەتىسۋ سۋرەتتەرىنە» ءالسىن-ءالسىن جۇگىنەتىنىن جاقسى بىلەمىز. ال, جۋرناليستيكا تەرمينولوگيا سالاسىندا داونىڭ ءىزاشار بولعاندىعىن, تىڭنان جولسالعاندىعىن ءبىز ءالى تولىق بىلمەيدى ەكەنبىز. ماسەلەن, «سءوز باستارى. ايدار» تاراۋشاسىنا كءوز سالايىقشى. «گازەت وقيتىن ادام الدىمەن ءسوزدىڭ باسىنان كوز سالادى. قويىلعان اتىن، تاعىلعان ايدارىن (رۋبريكاسىن – ك.ق) ابايلايدى. ءبارىن قىدىرادى. قاي جەردە ءسوز باسى كوزىن تارتىپ، كوڭىلىن السا، سونى وقيدى. ءسوز باسى سولاڭ، كۇڭگىرت، جانسىز، كوتەرەم، قيمىجىق بولسا، ول جازىلعان نارسە قانشا ماڭىزدى بولسا دا وقىلماي قالادى... راسىندا، سوزگە ادامي ايدار تاعۋ قيىن جۇمىس. وعان ويلى، ميلى تاجىريبە، شەبەرلىك، شەشەندىك كەرەك. ولاي بولسا، ايدار، قالىپتاۋ دەگەن تەرميندەردىڭ يەسى كىم دەگەن سۇراققا ءبىز ءدال قازىر ەش بوگەلمەستەن ءىلياس جانسۇگىروۆ دەپ جاۋاپ بەرە الامىز», - دەيدى كوسەمسوزگەر. راسىندا، گازەت شىعارۋ ءىسىنىڭ ءارى ونەگەلى ونەر، شىعارماشىلىق ۇدەرىس، كۇردەلى تەحنولوگيا ەكەنى تۋرالى قازاق تىلىندە تۇڭعىش تەوريالىق تۇجىرىم جاساعان ءىلياس جانسۇگىروۆ دەپ بىلەمىز. ءبىر قىزىعى، بۇل تۋرالى دەرەكتىڭ ورتالىق مۇراعاتتا بارىن، ونىڭ ديپلومدىققا جۇمىسقا ابدەن تاتيتىنىن ءتورتىنشى كۋرستاعى جاس شاكىرت بولعان كاكەن قامزينگە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ق.ن.بەكحوجين شەت جاعالاپ سەزدىرگەن. ول تۋرالى اۆتور: «سول ستۋدەنتتىك كەزدەگى ىزدەنىستەن قالعان ەكى-ءۇش قۇجات بۇرقىراعان قاعازدارىمنىڭ اراسىنان بۇگىندەرى شىعا كەلگەنىن قايتەرسىز. سودان مىنە، وتىز بەس جىلدان كەيىن باياعى تاقىرىپقا قايتا ورالىپ وتىرمىن»، - دەپ بەلگى بەرەدى ءوز جازباسىندا.
پروفەسسور «ۇلتتىق جۋرناليستيكاتەورياسىنىڭ ءتولباسى» اتتى 2016 جىلى جارىق كورگەن ماقالاسىندا قازاق مادەنيەتى مەن عىلىمىنا ۇلەس قوسقان بولات سارىباەۆ پەن شورا سارىباەۆتاردى تىلگە تيەك ەتە كەلە، وسى ەكى تۇلعانى تاربيەلەگەن، وسىرگەن جەتكىزگەن اكە دەپ شامعالي سارىباەۆتى بۇقاراعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىستىرادى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ول كىسى وتباسى تاربيەسىمەن عانا ەمەس، ۇرپاق تاربيەسىمەن، ۇلتتىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتى جەتىلدىرۋ ونەگەسىمەن اينالىسقان الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىرى. «ش.ح.سارىباەۆ – جۋرناليستيكا تاريحى، باسىلىمدى بەزەندىرۋ، جۋرناليستيكا جانرلارى، قازىرگى «جۋرناليستيكاعا كىرىسپە» دەپ اتالاتىن پاندەرگە دە ات ءىزىن العاش سالعانداردىڭ ءبىرى. زەرتتەۋشىنىڭ «گازەت دەگەن نە؟»، «گازەت تۇرلەرى»، «گازەت شىعۋ ۋاقىتى»، «گازەتكە ءتىلشى بولۋ ءۇشىن»، «گازەتكە جازعانىڭ نەگە باسىلمايدى؟»، «قىتايگازەتى»، «بۇرىنعى ريم گازەتى»، «رەسەي گازەتى»، «گازەت ءىسىنىڭ العا كەتۋى»، «شەتتىلدىك گازەتىنىڭ شىعۋى» سياقتى تاقىرىپتارى ءالى كۇنگە دەيىن كوكەيتەستى. عالىم اقپاراتتىق كەڭەستىك اسپانى شىعىستان اشىلعانىن قاداپ ايتادى», - دەي كەلە، شامعالي سارىباەۆتىڭ اتى ءباسپاسوزدىڭ كلاسسيك ءبىلىمپازدارىنىڭ قاتارىندا تۇرۋى ءتيىس ەكەنىن ناقتىلاپ ايتادى.
قالامگەردىڭ باس مىندەتى – وقيعا ساراپتاماسىن بارىنشا ىلگەرىلەتۋ، مەيلىنشە تەرەڭدەتۋ، تالدامالىق ماتىنگە ءوز پىكىرىن قوسۋ، باسقالاردىڭ پىكىرىن نازاردان تىس قالدىرماۋ.
كاكەن حامزاۇلى - «ە.پ.ميحاەليستىڭ جۋرناليستىك جانە الەۋمەتتىك قىزمەتى» اتتى ەڭبەگىندە ە.پ. ميحاەليستىڭ «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندەگى ەلەۋلى ىستەرىن دە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن تۇڭعىش قازاق عالىمى. ە.پ.ميحاەليستىڭ جۋرناليست، رەداكتور، عالىم، ولكەتانۋشىنىڭ كوپشىلىك عالىم نازارىنان تىس قالعان قىرلارى، مىنە، وسىنداي. ونىڭ ءالى دە اشىلماي جاتقان كومبەسى مول. «شەتەل ارحيۆتەرىندەگى، اسىرەسە، گۋمبولدت اتىنداعى بەرلين ۋنيۆەرسيتەتى مۇراعاتىنداعى ەڭبەكتەرى، نەمىس عالىمدارىمەن جازىسقان حاتتارى قانشاما. سونىڭ ءبارى قازاقستانعا، قازاق ەلى مەن جەرىنە قاتىستى. ونى تابۋ، زەرتتەۋ –بولاشاقتىڭ ءىسى، جاڭا كوزقاراستاعى جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ مىندەتى»، - دەيدى ول.
كاكەن قامزين مەن مۇرات شايماراننىڭ «ءبىر قالانىڭ تاريحى» حيكاياتىنداعى الەۋمەتتىك ساتيرا» اتتى 1999 جىلى جارىق كورگەن بىرلەسكەن زەرتتەۋ ماقالاسىنا دەن قويساق، ءمىنسىز قوعام مودەلىن ىزدەگەن الەم ۇستازى - ءال-ءفارابيدىڭ كوكسەگەن جاعىمدى قوعام جوباسىن بۇگىنگى قوعاممەن بايلانىستىرىپ، ءمان-ماڭىزىن اشا تۇسەدى. سونداي-اق بۇگىنگى زاماننىڭ كەيبىر ەل تۇتقالارىنىڭ سىن-سيپاتىن كونتراستى بوياۋمەن، توتياىنداي اششى سىقاقپەن اجارلاپ بەرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىن بەرىپ، وزىندىك ءۇن قوسادى.
پروفەسسوردىڭ «گازەتتەگى جارنامالىق اقپاراتتىڭ تاريحي نەگىزدەرىن وقىتۋ ادىستەرى» اتتى ماقالاسى ومىرشەڭ. ماقالادا قازاق تىلىندە وسى اسا قاجەتتى سالا بويىنشا بىردە-ءبىر وقۋلىقتىڭ، وقۋ قۇرالىنىڭ جوقتىعىنان جارناما يندۋسترياسىن قالىپتاستىرۋ، ديستانتسيالىق جارناما، جارناماعا پسيحولوگيالىق اداپتاتسيا، ياعني بوي ۇيرەتۋ، توۆارلاردىڭ وبرازىن جاساۋ سياقتى باعىت-باعدارلاردى تىڭنان زەرتتەۋگە تۋرا كەلەتىنىنە توقتالادى. ماقالادا «گازەتتەگى جارنامالىق اقپارات» اتتى كۋرستى وقىتۋداعى ەرەكشەلىكتەر ايتىلادى. بۇل تۋرالى كاكەن قامزين: «جارنامانىڭ كوممەرتسيالىق بەت-اجارى، سونىمەن قاتار ەستەتيكالىق، ەتيكالىق، ونەري جاقتارىن، ءتىلى مەن ءستيلىن جىلىكتەي وتىرىپ، كەڭىنەن ءسوز ەتۋگە تالپىندىق. قازاقستاندىق جارنامانىڭ ۇلتتىق پىشىنىنە، لوگوتيپىنە، ديزاينىنا ءاردايىم ستۋدەنتتەر نازارىن اۋدارىپ وتىردىق. ءبىز ءوزىمىزدىڭ دارىستەرىمىزدى، پراكتيكالىق ساباقتارىمىزدى وتكىزۋ بارىسىندا الاستەر كرامپتوننىڭ «جارنامالىق ءماتىن شەبەرحاناسى»، دەلل دەنيسون مەن ليندا ءتوبيدىڭ «جارناما جونىندەگى وقۋلىعىن»، ل.ن.فەدوتوۆانىڭ «جارناما – الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە»، ە.ن.اسەەۆا مەن پ.ۆ.اسەەۆتىڭ «جارنامالىق ناۋقان» سياقتى كەيىنگى بەس جىل ارالىعىندا شىققان زەرتتەۋلەرىنە جول اشتىق»، - دەيدى. راسىندا، وسى پءان بويىنشا قازاق تىلىندە لايىقتى وقۋلىق جازۋ كەرەك-اق دەگەن ۇلكەن ويدىڭ تۋىنداعانىن جاسىرمايمىز.
«تالدامالى جۋرناليستيكا» اتتى وقۋ قۇرالىندا قازىرگى تالدامالى جۋرناليستيكانىڭ شىعارماشىلىق بولمىس-ءبىتىمى، ونىڭ جاراتىلىس پەن قوعامداعى ورنى تۋرالى تياناقتى تۇجىرىم جاسالادى، قورشاعان ورتانى بەينەلەۋدىڭ تالدامالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ادىستەرىنە نازار اۋدارىلادى. ەڭ ماڭىزدىسى، اۆتور باسپاسوزدەگى تالداما مەن ساراپتامانىڭ سيپاتىنا، ماقسات-مىندەتىنە، تالدامانىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە ارنايى توقتالادى. بۇل ەڭبەكتەگى ۇستازدىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن ادامگەرشىلىك ءارى كاسىبي ۇستانىمىز رەتىندە قولدانامىز: «جۋرناليستيكا قاشاندا ادامگەرشىلىكپەن، ەستەتيكامەن، بيىك تالعاممەن، كوركەمدىك تۇسىنىكپەن تىعىز بايلانىستى. ول قاسيەتتى ادام بابالار گەنىنەن، تاربيەسىنەن، ءومىر تاجىريبەسىنەن، وقۋ-توقۋدان جۇقتىرادى. كوپ وقىماعان، كوكجيەگى قىساڭ جان جاتاعان، جالباقتاعىش بولىپ قالىپتاسادى. قازاق دانالىق مەكتەبىنىڭ قارعىسقا بەرگىسىز ءبىر ءتامسىلى – كەشەنىڭ عيبراتىن تىڭدا، ناداننىڭ قول استىندا جۇمىس ىستە. جەلبۋاز، كۇمپىلدەك، جاننىڭ سەرىگى – جاعىمپاز پەن جاندايشاپتار». كاكەن قامزيننىڭ «مەنىڭشە، ايدىندى ادامنىڭ بىلسەم، كورسەم، بايىبىنا بارسام دەگەن ءوز ساناسىنا، پسيحولوگياسىنا ساي تالدامالى جۋرناليستيكا ءومىر شىندىعىن تانۋدىڭ ەرەكشە قۇرامداس بولىگى بولىپ قالا بەرەدى. ياعني تالدامادان شىنايى تانىم تۋىندايدى. كەشە دە سولاي بولعان، بۇگىن دە سولاي، ەرتەڭ دە سولاي بولماق. جۋرناليستيكانىڭ وسى تالدامالى ءادىسى عانا اۋديتورياعا بولعان وقيعا سەبەبىنىڭ بۇكىل تىزبەگىن، ونىڭ دامۋ كەلەشەگىن (پەرسپەكتيۆاسىن), ونىڭ ادام مەن الەم ءۇشىن قۇندىلىعىنىڭ قانداي ەكەنىن اڭداتا الادى» - جۋرناليستەرگە ايتقان ۇندەۋىندە استارلى ماڭىزدى ءمان بار. تالدامالى جۋرناليستيكا اتاۋىنىڭ وزىندە كوپ نارسەنى اڭعارتىپ تۇر. جۋرناليستەر جازبالارى ارقىلى كۇللى حالىقتى تاربيەلەيدى، حالىققا باعىت – باعدار بەرە الادى.
«قازىرگى جۋرناليستيكا - سانالى جاننىڭ الەۋەتىن اشۋعا، قوعامدىق قاتىناستاردى جەتىلدىرۋگە، قورشاعان ورتانى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تانۋعا بولىساتىن، شىعارماشىلىق ءادىس-امالدى دامىتۋعا كومەك قولىن سوزاتىن جاناشىرلىق سيپاتى باسىم بىردەن ءبىر ءپان. سول سەبەپتەن سالىستىرىمدىلىق قاعيداتى، گەنەتيكا زاڭدارى، تابيعي سۇرىپتاۋ ءادىسى، گراۆيتاتسيا رايلارى، بولجامدىق ماتەماتيكا امالدارى، ءتۇرلى-ءتۇرلى الگوريتمدەر قيسىندىق ءھام قولدانبالى ماسس-مەدياعا دا جات ەمەس». جۋرناليست بەلگىلى ءبىر سالاعا ماماندانۋى كەرەك، ءار سالانىڭ بىلگىر مامانى بولاتىنداي، تۇتقيىلدان كەلەتىن سۇراققا جاۋاپ بەرە الاتىنداي قابىلەتتى بولسا، ءبىزدىڭ باق – تىڭ اقپاراتتىق الەۋەتى دە ۇستەم بولاتىنى انىق. سالالىق جۋرناليستيكانىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا سىڭىرەتىن پايداسى تۋرالى ءسوز قوزعار بولسام، ءار ءجۋرناليستىڭ بەلگىلى ءبىر سالاعا باعىتتانۋى نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى دەپ پايىمدايمىن. سەبەبى، قازىرگى اقپاراتتىق سوعىس، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك زامانىندا ءبىزدىڭ جۋرناليستەرگە ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرلەرى بولىپ قالىپتاسپاعى كەرەك. بۇل تۇستا كاسىبي ءبىلىم بەرۋ، شەبەرلىكتى شىڭداۋ، ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، ماماندىققا باۋلۋ – جۋرناليستەرگە كەرەك ءبىرىنشى قاتارلى قاجەتتىلىكتەر. تالدامالى جۋرناليستيكامەن اينالىساتىندار فاكتىنىڭ مانىنە ۇڭىلەدى، ونىڭ ورىن الۋ سەبەپتەرىن، دامۋ پەرسپەكتيۆاسىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. كاكەن قامزين جۋرناليستەردىڭ قۇبىلىستى، وقيعانى جان – جاقتى، مەيلىنشە جەرىنە جەتكىزە تالداۋدى استە ماقسات تۇتپايتىنىنا توقتالادى، ەڭ باستى قاتەر وسىدان باستاۋ الىپ وتىر.
بۇگىنگى پۋبليتسيستيكاداعى ارگۋمەنت كورىنىسىن عىلىمي تەوريالارداعى اكسيوماعا تەڭەيدى. «ارگۋمەنتكە قوسا ماقالادا ناقتى فاكتىلەر ىسكە جەگىلەدى. ونىڭ باستى مىندەتى – اۆتوردىڭ پايىمدارى مەن دالەلدەرىنىڭ رەالدى نەگىزى بار دەگەندى شەگەلەۋ. ودان كەيىن جۋرناليست ءوز پايىمداۋلارى مەن ويلارىن ومىرلىك تاجىريبەسىن سويلەتۋ ارقىلى دالەلدەيدى. فاكتىلەرمەن جۇمىس ىستەۋ، فاكتىلەردى جۇمىس ىستەتۋ بارىسىندا، قانداي دا بولماسىن جاعدايدا، اۆتوردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى (پوزيتسياسى) ۇلكەن ءرول اتقارادى»، - دەپ جازادى.
«قازاق كوسەمسوزى جانرلارىنىڭ كەمەلدەنۋ ۇدەرىسى» اتتى مونوگرافياسىندا قازاق كوسەمسوزى جانرىنىڭ وزىندىك دامۋ جولىن، ءوسىپ-وركەندەۋىن كەڭىستىك پەن ۋاقىت اياسىندا، قوعام اياق الىسى جانە جاراتىلىس ۇدەرىسى كونتەكسىندە قاراستىرادى. باستى نازار اۋدارارلىق تۇسى، پۋبليتسيستيكا جانرلارىنىڭ جاڭا جۇيەسى گيپەراقپاراتتىق اينالىستاعى ءباسپاسوز، تەلەۆيزيا مەن راديو ماتىندەرىنىڭ ۇلتتىق كورىنىسى رەتىندە تۇجىرىمدالىپ، جۋرناليستيكا پىشىندەرىنىڭ تۇرلەنۋى بۇگىنگى عىلىم دامۋى بيىگىنەن سارالانعان. كىتاپتا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ توتە جولى – وسى تىلدە سويلەسەتىندەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ماسەلەسى كوتەرىلەدى. «جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى ءپانى –قوعام جانە قورشاعان ورتا. اۋىلدىق (ناعىز قازاقى) مەنتاليتەت، ۇلتتىق سانا سياقتى ۇلى ماسەلەلەرگە جۋرناليست كەيىپكەر ءىس-ارەكەتى، بەرەكەلى قىزمەتى ارقىلى سوقپاق سالادى، ولاردىڭ كوكەيتەستىلىگى ەشقاشان تومەن تۇسپەيتىنىن شىعارمانىڭ بۇكىل بولمىس-بىتىمىمەن اڭعارتادى. تاقىرىپتىڭ دۇرىس تاڭدالۋى، يدەيا مەن مازمۇننىڭ جىمداسا ءورىلۋى، ءماتىننىڭ لوگيكالىق ورىستەۋى ءارى-بەرىدەن سوڭ كومپوزيالىق ورنىقتىلىعى قامتاماسىز ەتەدى». بۇل ەڭبەگى تۋرالى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور كلارا قابىلعازينا: «كاكەن قامزيننىڭ عالىمدىعى، بىلىمدارلىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. جەكە باسىنىڭ قاناعاتىن، جەكە باسىنىڭ ۋايىمىن ويلامايتىن ارداقتى اكە دە. جەكە باسىنىڭ قامىنان گورى ۇلتتىڭ قامىن الدىڭعى ورىنعا قوياتىن ادام. كاكەن كەز كەلگەن اقپاراتتى سالىستىرا وتىرىپ وقيدى. ءوزىنىڭ ءپىر تۇتاتىن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – ءانۋار ءالىمجانوۆ. سول كىسىنىڭ اۋىلىنان شىققان، اكەسى دە تانىعان. كاكەننىڭ عىلىمعا بەيىم بولۋىنا دا اكەسىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. كاكەن قامزين عىلىمي دوكتورلىق جۇمىسىن قازاق پۋبليتسيستيكاسىن زەرتتەۋدەن باستادى. ەڭبەگىن باعزى كونە پۋبليتسيستيكادان، ورىس پۋبليتسيستيكاسىنان باستاپ زەرتتەپ، زەردەلەپ جاقسى ەڭبەك جازىپ شىعاردى»، - دەپ سىر شەرتەدى.
حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭيەگەرى اراسانباي ەستەنوۆ «ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى» اتتى ماقالاسىندا جىل سايىن جەلتوقسان كوتەرىلىسى قارساڭىندا ءتۇرلى گازەتتەردە جيى جاريالاناتىن سۋرەتتىڭ سىرىن اشادى جانە سول كەزدەگى 37 جاستاعى ۇستازدىڭ جاناشىرلىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. «ءوڭىمىز تۇگىلى, تۇسىمىزگە كىرىپكورمەگەن وسىنداي كورىنىسكە تاپ بولىپ, اۋزىمىزاشىلا اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعان بىزگە كاكەن قامزيناعامىز كومەككە كەلدى. – جىگىتتەر! ءبىر-بىرىمىزدەن كءوز جازىپ قالمايىق. شەتكە شىقپاي، كوبىنە وسى ورتا تۇستا بولايىق. كوردىڭدەر مە؟ – دەپ يەگىمەن قوس قاپتالداعى بيىك ۇيلەردىڭ جوعارعى بالكوندارىنا قۇزعىنعا ۇقساپ «قوناقتاپ» العان فورمالى فوتوسۋرەتشىلەردى نۇسقادى. ايتپاعىم: ءبىزدى اناۋ-مىناۋ بالە-جالادان قۇتقارعان كاكەن قامزين اعامىزدىڭ جوعارىدا تىلىمىزگە تيەك ەتكەن «تاسقامال» قورعانىس ءتاسىلى مەناقىل-كەڭەسى ەدى. سوندا وتىز جەتى-اق جاستاعىكاكەن اعامىز مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەدى دەيمىزعوي. سويتسەك, «كءوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەندەي، كاكەڭنىڭ كوپتى كورگەن ازامات ەكەنىن قايدان بىلەيىك. جانىڭدا جۇرگەن ادامنىڭ كىم ەكەندىگى مىنە، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە اشىلادى ەكەن. بايىپتاپ، بارلاپ، سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ بايقاساق، بۇل اعامىزدىڭ ءبىرىنشى كورگەن قۇقايى ەمەس كورىنەدى. سوناۋ 1976 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا وتكەن ستۋدەنت-جاستار شەرۋى جايلى ۇزىنقۇلاقتان ەمىس-ەمىس قانا ەستيتىن ەدىك»، - دەپ تولعانا جازادى.
كاكەن قامزين «جۋرناليستيكانىڭ باستى كەيىپكەرى - شىندىق» اتتى ماقالاسىندا: «شىندىق كاتەگورياسىنىڭ رەاليستىك سيپاتىن اشۋ – ءينديۆيدتىڭ باستى پارىزى. ۇلى ابايدىڭ:
«ۇقپاسسىڭ, ءۇستىرت قاراپ بۇلعاقتاساڭ,
سۋرەتىن كورە الماسسىڭ، كوپ باقپاساڭ،
كولەڭكەسى تۇسەدى كوكەيىڭە،
ءار ءسوزىن ءبىر ويلانىپ سالماقتاساڭ, – دەپ شىندىققا جەتۋدىڭ تەحنولوگياسىن دا، ونىڭ ينديۆيد ساناسىنا ترانسفورماتسيالانۋىن دا اڭعارتىپ كەتكەن»، - دەپ شىندىقتىڭ سيپاتىن اشۋدى وعان تەرەڭىنەن بويلاۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولاتىنىن تۇسىندىرەدى. جۋرناليستيكا بولاشاق وليگارحتار مەن بانكيرلەردى تاربيەلەمەيتىنىن، ول ەڭ الدىمەن وتانسۇيگىشتەردى، ۇلتتىق يدەيانى قادىرلەۋشىلەردى الپەشتەيتىنىن جازادى. «حالقىمىزدىڭ سىمباتى بۇزىلماعان كوسەمسوزى، اسىرا باعالاعاندىق ەمەس، تاربيەلەۋشىلەردى تاربيەلەيدى»، - دەيدى ول.
كاكەن قامزين - ءوز شاكىرتتەرى ءۇشىن بىلىكتى تالىمگەر جانە ونەگەلى ءومىردىڭ ناق ۇلگىسى. ۇستاز جازۋ جانە تالداۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، شاكىرتتەرىنىڭ بويىندا ەتيكا مەن قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەيدى. مۇنداي ۇستاز جۋرناليستيكا سالاسىندا تەرەڭ بىلىمگە جانە سالادا كەڭ تاجىريبەگە يە. ول تەوريانى وقىتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەرگە زاماناۋي جۋرناليستيكادا ءساتتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن پراكتيكالىق داعدىلارعا باۋليدى. ءوزىنىڭ كاسىبيلىگى مەن جۇمىسىنا دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ارقاسىندا ستۋدەنتتەرىن دە جۋرناليستيكاداعى ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جولىندا قاجەتتى اناليتيكالىق ويلاۋدى، شىعارماشىلىقتى جانە قارىم-قاتىناس داعدىلارىن دامىتادى. زامانعا ساي تەحنيكالىق داعدىلاردان باسقا، ۇستاز جۋرناليستيكاداعى ەتيكا مەن مورالدىڭ ماڭىزىنا باسا دەن قويادى. ول شاكىرتتەرىنە اقپاراتتىڭ دۇرىستىعىن سارالاپ، باعالاۋعا، وبەكتيۆتى بولۋعا جانە باسقا ادامداردىڭ قۇقىعى مەن مۇددەسىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتەدى. وسىلايشا، ول جۋرناليستيكا سالاسىنداعى كاسىپقويلاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوز جۇمىسى ارقىلى قوعامعا وڭ وزگەرىستەر ەنگىزە الاتىن كوسەمسوز كوشباسشىلارىن دا قالىپتاستىرادى. «جۋرناليستيكا – ەڭ الدىمەن، شىعارماشىلىق. ءبىز وسى تۋىندىگەرلىك دەگەن قۇدىرەتتەن ايرىلىپ قالعاندايمىز. ارينە، مونتاجداۋ بار، كونتەنت جاساۋ، ارلەۋ بار. ونى كومپيۋتەرگە سەنىپ تاپسىرۋعا بولادى. ال جازۋ ونەرىن، سويلەۋ ونەرىن قالاي تاپسىرا الاسىڭ؟ بۇل –وتە ءبىر نازىك نارسە», - دەگەن ويى ورالىپ وتىر.
ءجۋرناليستىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى قاتىپ قالعان قاعيدا اياسىندا دامىمايدى. حالىقتىڭ قايعىسىن بولىسپەگەن ادامنىڭ ونىڭ قۋانىشىندا بىرگە بولۋعا قۇقىعى جوق سياقتى، جۋرناليستكە دە وسى ءپرينتسيپتى ۇستانىپ، جۋرناليستيكا نەگىزدەرىن وسى ءبىر سوزدەن باستاپ، تۇلا بويىنا سىڭىرگەنى ابزال بولادى. ۇستاز ستۋدەنتتەرىنە ءار ساباقتىڭ سوڭىندا «ازاتسىڭدار!» دەۋشى ەدى. كاكەن قامزيننىڭ ۇلاعاتتى ءسوزىن ەستىگەن، ونى جانىنا بويلاتقان ءتول شاكىرتتەرى ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتۋدى مىسە تۇتادى. ءسوزىمىزدى كاكەن قامزيننىڭ مىنا ءبىر سوزىمەن قورىتىندىلاعىمىز كەلەدى: «جوعارى مارتەبەلى جۋرناليستيكا الدىندا، كونستيتۋتسيا الدىنداعىداي، بيلىك باسىنداعىلار دا، قاراشالار دا تەڭ. دەموكراتيانىڭ، ەسەيگەن ەلدىڭ سيپاتى – بالامالى پىكىرگە قۇلاق ءتۇرۋ، جارىسپالى ويدان ۇرىكپەۋ».
باعدات سۇلتانقىزى
