Keshegi Abaı men Ybyraıdyń jalǵasy, Shoqan salǵan aǵartýshylyq joldy, demokratııalyq baǵytty ustanǵan asqan aýdarmashy, kósemsóz sheberi, kórnekti ǵalym Ahmet Baıtursynovatyń týylǵanyna bıyl 152 jyl.
Torǵaı dalasynyń týmasy, 5 qyrkúıekte Jangeldi aýyly, Sarytúbek aýylynda dúnıege kelgen. Barsha alashtyń betke ustaryna aınalǵan ult ustazy bala kezinen zerek hám bilimge asqan yqylaspen den qoıǵan edi.
Arabsha hat tanyǵanymen orys tilinde jetik meńgergen edi. Onyń ilim men bilimge degen yntasy qazaq qoǵamyna sham-shyraq bolyp janýyna orasan zor yqpal etti.
Bala Ahmettiń alǵyrlyǵy ol ótken ǵasyrda orys-qazaq mektebin támámdap, Orynbor qalasyna muǵalimder mektebine oqýǵa túsedi. 1895 jly oqý ornyn aıaqtap, «bastaýysh ýchlıshıeniń oqytýshysy» degen ataqpen aıaqtaıdy. Sol kezden bastap, birden ustazdyq qyzmetine kirisken. Ol Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezderinde orys-qazaq mektepterinde sabaq bergen edi. Qyzmettegi qyraǵylyǵy, saýattylyǵy ony eńbektiń shyńyna jeteledi. ÓZ zamamynda ýchelıeniń meńgerýshisi qyzmetinde qosa atqardy. Qazaqtyń qaımaqtary, ádebıet álemniń maıtalmandary Ahańdy ustaz dep sanady. Olar Maǵjan men Muhtar, Mirjaqyp pen Sákender edi.
Ahmet tek urpaqqa bilim berip qana qomaı, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyna da alańdady. Derekterge súıensek, 1905 jyly Qoıandy jármeńkesinde jazylǵan qarqaraly petıııasynyń avtorlarynyń biri
Ahmet Baıtursynuly ekeni aıtylady. Bul petıııada sot, halyqqa bilim berý isterine qazaq eliniń múddesine sáıkes ózgerister engizý, ar-ojdan bostandyǵy, din ustaný erkindigi, enzýrasyz gazet shyǵarý jáne baspahana ashýǵa ruqsat berý, kúni ótken Dala erejesin qazaq eliniń múddesine saı zańmen aýystyrý máseleleri kóterildi. Osy kezden bastap, Ahmetti bılik jandarymdyq baqylaýǵa alady. Onyń saıası kózqarasy ótkir edi. Osy bir qaısarlyǵy men máseleniń túıitkilin ashyq ortaǵa salǵany úshin birneshe márte abaqtyǵa qamalǵan edi.
Baıtursynuly 1915 jylǵa deıin eldegi jaıytty baıandaıtyn maqala jazǵany úshin birneshe ret aıyppul arqalap, úsh ret temir torǵa toǵytylǵan bolatyn.
Ulttyq bolmys pen eliniń áleýmettik tirshiligi úshin kúres jolyndaǵy etken eńbegi men tókken teri óz deńgeıinde baǵasyn aldy. Oǵan
Sáken Seıfýllınniń myna sózi dálel:
«…Ózge oqyǵan myrzalar shen izdep júrgende, qorlyqqa shydap, quldyqqa kónip, uıqy basqan qalyń qazaqtyń ult namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan patsha zamanynda jalǵyz-aq Ahmet edi. Qazaqtyń ol ýaqyttaǵy keıbir oqyǵandary ýez, gýbernııa sottaryna kúsh salyp, tilmásh bolyp, keıbiri aryn satyp ulyqtyq izdep júrgende, Ahmet qazaq ultyna janyn aıamaı qyzmet qyldy… halyqtyń aryn izdep, óziniń oıǵa alǵan isi úshin bir basyn báıgege tikti».
Baıtursynnyń ulyna kórsetilgen qysym Keńestik bılik kezindede jalǵasyn tapty. Soǵan qaramastan qoǵamdyq-saıası qymetin minsiz atqardy. Sodan bolsa kerek, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatovtarmen birlese otyryp, alǵash ret «Qazaq» gazetin jaryqqa shyǵardy. Búginde «qazaq» gazeti shyqqan 2 aqpan elimizde «Baspasóz kúni» dep atalady. Osylaısha, ulttyq rýhanııattyń qazyǵy qaǵylǵan edi. Ahmet Baıtursynulynyń bastamasymen shyǵarylǵan gazettiń 266 sany jaryq kórgen eken. Búginde Ahań salǵan izben san myńdaǵan «qazaq» gazetiniń jalǵasy oqyrmanǵa jol taýyp baryp jatyr.
Ahmet Baıtursynuly saıasatqa bel sheship kiriskenimen, óziniń ustazdyq qyzmetinen alys ketken joq. Ahmet Baıtursynuly ustazdyq qyzmet joly bastalǵan shaqta ol qazaq álippesi men qazaq tili oqýlyqtaryn jazyp shyqqan. Sóıtip, oqý-aǵartý ıdeıasyna sol kezdegi ıntelegenııa jappaı moıyn burdy.
1911-1912 jyldary Ýfa men Orynbor qalalarynyń baspahanalarynda jaryq kórgen Ahmet Baıtursynulynyń álippesi «Oqý quraly» degen atpen
7 ret qaıta basylyp, oqytý isinde uzaq ári keń paıdalanyldy. 1926 jyly ǵalym «Álip-bıdiń» jańa túrin jazdy. Sol kezde onyń ataqty «Til – qural» atty úsh bólimnen turatyn, úsh shaǵyn kitap bolyp jarııalanǵan oqýlyqtary jazyldy.
Ahmettiń taǵy bir zor eńbegi – termınderdi jasaý. Budan bólek, ǵalym qazaq tili grammatıkasyna qatysty kategorııalardyń árqaısysyna qazaqsha ataý usyndy. Osy kúni qoldanylyp júrgen zat esim, syn esim, etistik, esimdik, odaǵaı, ústeý, shylaý, bastaýysh, baıandaýysh, jaı sóılem, qurmalas sóılem, qaratpa sóz degen sııaqty san alýan lıngvıstıkalyq ataýlardyń barshasy – ǵalymnyń jazyp ketken murasy.
Aqynnyń alǵashqy óleńderi «Qyryq mysal» atty aýdarma jınaǵynda 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte jaryq kórdi. Bul kitaby arqyly qalyń uıqyda jatqan qarańǵy elge jar salyp, olardyń oı-sanasyn oıatýǵa bar jiger-qaıratyn, bilimin jumsaıdy.
Baıtursynuly qaldyrǵan baı muranyń taǵy bir salasy – kórkem aýdarma. Ol orys klassıkteriniń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdaryp, kórkem qazynanyń bul salasyn baıytýǵa mol úles qosty. I.A. Krylov mysaldarynyń bir tobyn qazaq tiline aýdaryp, «Qyryq mysal» degen atpen jeke jınaq qylyp bastyrdy. I.I.Hemnıerdiń «At pen esek», A.Pýshkınniń «Balyqshy men balyq», «Altyn átesh», «At», «Danyshpan Alıktiń ajaly» shyǵarmalaryn, orystyń belgili lırık aqyny S.Ia.Nadsonnyń óleńin qazaq tiline aýdardy.
Tirshilik bastaý alǵan dáýirden qazirgi kezeńge deıin qanshama adam dúnıe kerýeninen kóshti. Alaıda, jeke azamattyń esine alar, ult jadynda qalǵan tulǵa az. Ultymyzdyń tarıhynda ózindik oryny bar tulǵanyń biri hám biregeıi – Ahmet Baıtursynuly. Ult úshin jasaǵan eńbegi umytylmaq emes.
Ahmet Baıtursynuly – eńbegi janǵan jan. Ol, ultym dep emirenip, qazaq dep qyzmet etken birtýar tulǵa.
