كەشەگى اباي مەن ىبىرايدىڭ جالعاسى، شوقان سالعان اعارتۋشىلىق جولدى، دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانعان اسقان اۋدارماشى، كوسەمسوز شەبەرى، كورنەكتى عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆاتىڭ تۋىلعانىنا بيىل 152 جىل.
تورعاي دالاسىنىڭ تۋماسى، 5 قىركۇيەكتە جانگەلدى اۋىلى، سارىتۇبەك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بارشا الاشتىڭ بەتكە ۇستارىنا اينالعان ۇلت ۇستازى بالا كەزىنەن زەرەك ءھام بىلىمگە اسقان ىقىلاسپەن دەن قويعان ەدى.
ارابشا حات تانىعانىمەن ورىس تىلىندە جەتىك مەڭگەرگەن ەدى. ونىڭ ءىلىم مەن بىلىمگە دەگەن ىنتاسى قازاق قوعامىنا شام-شىراق بولىپ جانۋىنا وراسان زور ىقپال ەتتى.
بالا احمەتتىڭ العىرلىعى ول وتكەن عاسىردا ورىس-قازاق مەكتەبىن ءتامامداپ، ورىنبور قالاسىنا مۇعالىمدەر مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. 1895 جلى وقۋ ورنىن اياقتاپ، «باستاۋىش ۋچليشيششەنىڭ وقىتۋشىسى» دەگەن اتاقپەن اياقتايدى. سول كەزدەن باستاپ، بىردەن ۇستازدىق قىزمەتىنە كىرىسكەن. ول اقتوبە، قوستاناي، قارقارالى ۋەزدەرىندە ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە ساباق بەرگەن ەدى. قىزمەتتەگى قىراعىلىعى، ساۋاتتىلىعى ونى ەڭبەكتىڭ شىڭىنا جەتەلەدى. ءوز زامامىندا ۋچەليششەنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە قوسا اتقاردى. قازاقتىڭ قايماقتارى، ادەبيەت الەمنىڭ مايتالماندارى احاڭدى ۇستاز دەپ سانادى. ولار ماعجان مەن مۇحتار، مىرجاقىپ پەن ساكەندەر ەدى.
احمەت تەك ۇرپاققا ءبىلىم بەرىپ قانا قوماي، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا دا الاڭدادى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلعان قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى
احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەنى ايتىلادى. بۇل پەتيتسيادا سوت، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىستەرىنە قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس وزگەرىستەر ەنگىزۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ءدىن ۇستانۋ ەركىندىگى، تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋ جانە باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ، كۇنى وتكەن دالا ەرەجەسىن قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە ساي زاڭمەن اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. وسى كەزدەن باستاپ، احمەتتى بيلىك جاندارىمدىق باقىلاۋعا الادى. ونىڭ ساياسي كوزقاراسى وتكىر ەدى. وسى ءبىر قايسارلىعى مەن ماسەلەنىڭ تۇيىتكىلىن اشىق ورتاعا سالعانى ءۇشىن بىرنەشە مارتە اباقتىعا قامالعان ەدى.
بايتۇرسىنۇلى 1915 جىلعا دەيىن ەلدەگى جايىتتى باياندايتىن ماقالا جازعانى ءۇشىن بىرنەشە رەت ايىپپۇل ارقالاپ، ءۇش رەت تەمىر تورعا توعىتىلعان بولاتىن.
ۇلتتىق بولمىس پەن ەلىنىڭ الەۋمەتتىك تىرشىلىگى ءۇشىن كۇرەس جولىنداعى ەتكەن ەڭبەگى مەن توككەن تەرى ءوز دەڭگەيىندە باعاسىن الدى. وعان
ساكەن سەيفۋلليننىڭ مىنا ءسوزى دالەل:
«…وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە، قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن جىرتىپ، ۇلتتىق ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرنيا سوتتارىنا كۇش سالىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىرى ارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىزدەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەت قىلدى… حالىقتىڭ ارىن ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويعا العان ءىسى ءۇشىن ءبىر باسىن بايگەگە تىكتى».
بايتۇرسىننىڭ ۇلىنا كورسەتىلگەن قىسىم كەڭەستىك بيلىك كەزىندەدە جالعاسىن تاپتى. سوعان قاراماستان قوعامدىق-ساياسي قىمەتىن ءمىنسىز اتقاردى. سودان بولسا كەرەك، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن بىرلەسە وتىرىپ، العاش رەت «قازاق» گازەتىن جارىققا شىعاردى. بۇگىندە «قازاق» گازەتى شىققان 2 اقپان ەلىمىزدە «ءباسپاسوز كۇنى» دەپ اتالادى. وسىلايشا، ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ قازىعى قاعىلعان ەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ باستاماسىمەن شىعارىلعان گازەتتىڭ 266 سانى جارىق كورگەن ەكەن. بۇگىندە احاڭ سالعان ىزبەن سان مىڭداعان «قازاق» گازەتىنىڭ جالعاسى وقىرمانعا جول تاۋىپ بارىپ جاتىر.
احمەت بايتۇرسىنۇلى ساياساتقا بەل شەشىپ كىرىسكەنىمەن، ءوزىنىڭ ۇستازدىق قىزمەتىنەن الىس كەتكەن جوق. احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇستازدىق قىزمەت جولى باستالعان شاقتا ول قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن جازىپ شىققان. ءسويتىپ، وقۋ-اعارتۋ يدەياسىنا سول كەزدەگى ينتەلەگەنتسيا جاپپاي مويىن بۇردى.
1911-1912 جىلدارى ۋفا مەن ورىنبور قالالارىنىڭ باسپاحانالارىندا جارىق كورگەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن
7 رەت قايتا باسىلىپ، وقىتۋ ىسىندە ۇزاق ءارى كەڭ پايدالانىلدى. 1926 جىلى عالىم «ءالىپ-ءبيدىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازدى. سول كەزدە ونىڭ اتاقتى «ءتىل – قۇرال» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن، ءۇش شاعىن كىتاپ بولىپ جاريالانعان وقۋلىقتارى جازىلدى.
احمەتتىڭ تاعى ءبىر زور ەڭبەگى – تەرميندەردى جاساۋ. بۇدان بولەك، عالىم قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنا قاتىستى كاتەگوريالاردىڭ ارقايسىسىنا قازاقشا اتاۋ ۇسىندى. وسى كۇنى قولدانىلىپ جۇرگەن زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، ەسىمدىك، وداعاي، ۇستەۋ، شىلاۋ، باستاۋىش، بايانداۋىش، جاي سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، قاراتپا ءسوز دەگەن سياقتى سان الۋان لينگۆيستيكالىق اتاۋلاردىڭ بارشاسى – عالىمنىڭ جازىپ كەتكەن مۇراسى.
اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى.
بايتۇرسىنۇلى قالدىرعان باي مۇرانىڭ تاعى ءبىر سالاسى – كوركەم اۋدارما. ول ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، كوركەم قازىنانىڭ بۇل سالاسىن بايىتۋعا مول ۇلەس قوستى. ي.ا. كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ ءبىر توبىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «قىرىق مىسال» دەگەن اتپەن جەكە جيناق قىلىپ باستىردى. ي.ي.حەمنيتسەردىڭ «ات پەن ەسەك»، ا.پۋشكيننىڭ «بالىقشى مەن بالىق»، «التىن اتەش»، «ات»، «دانىشپان اليكتىڭ اجالى» شىعارمالارىن، ورىستىڭ بەلگىلى ليريك اقىنى س.يا.نادسوننىڭ ولەڭىن قازاق تىلىنە اۋداردى.
تىرشىلىك باستاۋ العان داۋىردەن قازىرگى كەزەڭگە دەيىن قانشاما ادام دۇنيە كەرۋەنىنەن كوشتى. الايدا، جەكە ازاماتتىڭ ەسىنە الار، ۇلت جادىندا قالعان تۇلعا از. ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار تۇلعانىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – احمەت بايتۇرسىنۇلى. ۇلت ءۇشىن جاساعان ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس.
احمەت بايتۇرسىنۇلى – ەڭبەگى جانعان جان. ول، ۇلتىم دەپ ەمىرەنىپ، قازاق دەپ قىزمەت ەتكەن ءبىرتۋار تۇلعا.
